Zagadnienia na zaliczenie z fizycznej 2

1. Pustynia to teren o znacznej powierzchni pozbawiony pokrywy roślinnej (lub z bardzo rzadką roślinnością) z ubogim światem zwierzęcym, charakteryzuje się przynajmniej okresowo wysokimi temperaturami powietrza i niskimi ilościami opadów.

2. Cechy pustyń:

• niedostatek wody w powierzchniowych warstwach gruntu

• bardzo cienka lub zupełny brak gleby

• średnie opady poniżej 250 mm (bardzo nieregularne, po okresach suszy pojawiają się gwałtowne ulewy)

• powstają w klimatach zwrotnikowym (znacznie większe parowanie od opadów), podzwrotnikowych (wskutek suchych wiatrów kontynentalnych) i umiarkowanych (w cieniu opadowym)

• zajmują 23% lądów (najwięcej w Australii – 45%, Afryka 30%, Azja 26%).

3. Rodzaje pustyń:

• ze względu na materiał budujący

• hamada (kamieniste) – bloki skalne, pocięte suchymi dolinami rzek okresowych, między skałami zarośla, deflacja piasku i żwiru, np. Al. Hamada (Libia), część Sahary

• serir (żwirowe) – drobne kamienie i żwir pochodzące z wietrzenia i nanosów rzecznych, zwykle barwy czerwonej, np. Pustynia Gibsona (Australia), część pustyń australijskich

• erg (piaszczyste) – piaski lotne z licznymi wzniesieniami w postaci ruchomych wydm, np. Atacama, Wielka Pustynia Piaszczysta, Mojave

• takir (pylaste) – osady ilaste przyniesione przez wiatr lub rzeki okresowe, w czasie suszy ił ulega spękaniu, odparowująca woda powoduje wytrącenie wapieni, gipsu, soli, po deszczach pustynia staje się trzęsawiskiem, np. Wyżyna Irańska

• lodowa (polarna) – pokryta przez lądolód (grubość lodu dochodzi do kilku kilometrów), opady wyłącznie śniegu, całoroczne ujemne temperatury, obserwuje się zjawisko dnia i nocy polarnej, obejmują prawie całą Antarktydę i archipelagi wysp Arktyki, Grenlandię, np. Suche Doliny McMurdo

• ze względu na miejsce istnienia: nizinna, wyżynna, górzysta

• ze względu na temperaturę: lodowa, gorąca, umiarkowana.

4. Rozmieszczenie pustyń na Ziemi:

• strefa zwrotnikowa – Mojave (USA), Atacama (Chile), Sahara (Afryka), Wielki Erg (Afryka), Namib (Afryka), Kalahari (Afryka), Rub al-Chali (Azja), Wielka Pustynia Piaszczysta (Australia)

• strefa podzwrotnikowa sucha – Wielka Pustynia Słona (USA), Takla Makan (Azja)

• strefa umiarkowana – Pustynia Wyżyny Patagońskiej (Ameryka Płd.), Kyzył-kum (Azja), Pustynia Błędowska (Europa), Gobi (Azja).

5. Cyrkulacja atmosfery to ruch powietrza spowodowany różnicą ciśnień powstałych w wyniku zróżnicowania ilości energii słonecznej otrzymywanej przez określone obszary Ziemi. Krążenie powietrza w skali całej planety jest uzależnione od stref oświetlenia Ziemi.

6. Cyrkulacja w obrębie komórki Hadleya (cyrkulacja pasatowa):

• ogrzewanie powietrza nad równikiem, zjawisko konwekcji, tworzenie się pasa niżu

• oziębienie unoszącego się powietrza, jego skraplanie, powstanie deszczy zenitalnych nad równikiem

• rozdzielenie się powietrza na dwa strumienie kierujące się ku wyższym szerokościom geograficznym (siła Coriolisa powoduje odchylenie powietrza ku wschodowi)

• powietrze ulega oziębieniu i opada na zwrotniki adiabatycznie się ocieplając

• nad zwrotnikami tworzą się ośrodki wyżowe

• odpływ powietrza w formie pasatu w kierunku równika

• ciepłe pasaty powodują wysokie temperatury i niskie sumy opadów w strefie międzyzwrotnikowej

• pasaty odchylają się w prawo na półkuli północnej i w lewo na południowej.

7. Cyrkulacja w obrębie komórki Ferrela (umiarkowane szerokości geograficzne):

• przemieszczanie się części powietrza opadającego na zwrotnikach w kierunku kół podbiegunowych (wiatry zachodnie)

• w pobliżu 60^o szerokości geograficznej cieplejsze masy z południa spotykają się z chłodniejszymi z północy

• na granicy polarnych frontów atmosferycznych masy cieplejsze wślizgują się na cieplejsze lub zimniejsze wypierają cieplejsze ku górze

• powietrze przemieszcza się w górnej warstwie troposfery ku zwrotnikom w postaci wiatrów wschodnich

• zróżnicowanie kierunków i prędkości wiatrów na półkuli północnej wynika z dużych różnic ciśnienia atmosferycznego, spowodowanego mieszaniem się ciepłych i zimnych mas powietrza

• na południowej półkuli ośrodki niskiego ciśnienia są trwalsze i silniejsze.

8. Cyrkulacja w obrębie komórki okołobiegunowej:

• na biegunach powstają ośrodki wyżowe (wskutek silnego wychłodzenia podłoża i małej ilości dostarczanego powietrza)

• w dolnej części troposfery powietrze przemieszcza się do niżów na froncie polarnym, gdzie unosi się ku górze.

• w górnych warstwach atmosfery powietrze rozdziela się na dwa strumienie, kierując się ku wyższym i niższym szerokościom geograficznym

• wiatry wiejące od biegunów odchylają się w kierunku wschodnim.

9. Wpływ cyrkulacji atmosferycznej na strefy klimatyczne:

• strefa równikowa – obszary niskiego ciśnienia, obfite opady deszczu przez cały rok

• strefa podrównikowa – podział na pory suche i wilgotne

• strefa międzyzwrotnikowa – strefa wysokiego ciśnienia, niewielkie lub brak opadów

• strefa podzwrotnikowa – suche lata i wilgotne zimy lub suche zimy i wilgotne lata

• strefa umiarkowana – strefy niskiego ciśnienia, przewaga opadów letnich lub zimowych

• strefa okołobiegunowa – strefa wysokiego ciśnienia, niewielkie opady całoroczne.

10. Cyrkulacja monsunowa:

• monsun letni – tworzenie się wyżów nad oceanem i niżów na lądzie, monsun wilgotny

• monsun zimowy – tworzenie się wyżów na lądzie i niżów nad oceanem, monsun ciepły.

11. Zróżnicowanie zasięgu atmosfery w zależności od pór roku:

• strefa okołobiegunowa – latem 9 km, zimą 7 km

• strefa umiarkowana – latem 13 km, zimą 10 km

• strefa równikowa – latem i zimą 15-18 km.

12. Czynniki klimatotwórcze:

• szerokość geograficzna – wpływa na kąt padania promieni słonecznych, co decyduje o temperaturze powietrza

• rozkład lądów i oceanów – nierównomierne nagrzewanie się wody i lądów wpływa na rozkład i wielkość opadów, zróżnicowanie temperatury i wilgotności powietrza

• prądy morskie – wpływają na temperaturę i wilgotność powietrza, wielkość opadów

• wysokość n.p.m. – wpływa na temperaturę powietrza, wielkość opadów i ciśnienie atmosferyczne

• rzeźba terenu – ułatwia lub utrudnia przepływ mas powietrza, wpływając tym samym na temperaturę powietrza i wielkość opadów

• szata roślinna – zróżnicowana transpiracja wpływa na wilgotność powietrza

• działalność człowieka – powoduje globalne zmiany warunków klimatycznych.

13. Warunki konieczne do powstania lodowca:

• duży przyrost masy śnieżnej (większy od topnienia i sublimacji)

• zagłębienie terenu, w którym może gromadzić się śnieg i przekształcać w lód

• średnia roczna temperatura poniżej 0^oC.

14. Przebieg granicy wiecznego śniegu na kuli ziemskiej:

• strefa okołobiegunowa – 0 m. n.p.m.

• koło podbiegunowe północne – 1000 m. n.p.m. (koło podbiegunowe południowe – 0 m.)

• Zwrotnik Raka i Koziorożca – 6000 m. n.p.m.

• Równik – 5000 m. n.p.m.

15. Przemiana śniegu w lód lodowcowy:

• świeży śnieg o dużej zawartości powietrza i małej gęstości

• wielokrotne zamarzanie i rozmarzanie śniegu

• powstanie drobnych ziaren lodu zwanego firnem

• kolejne cykle zamarzania i rozmarzania śniegu oraz nacisk nowych warstw

• rekrystalizacja i usunięcie większości powietrza znajdującego się między ziarnami firnu – powstanie lodu firnowego

• wysokie ciśnienie kolejnych warstw śniegu, firnu i lodu firnowego

• powstanie niebieskiego lodu lodowcowego o dużych ziarnach o znacznej gęstości.

16. Podział lądolodów i lodowców:

• kontynentalne

• lądolody – wielkie lodowe czasze zakrywające czasem całe lądy o grubości nawet kilku kilometrów, z lodem poruszającym się w różnych kierunkach, np. Antarktyda (14 mln. km²), Grenlandia (2,1 mln. km²)

• fieldowe (norweskie, skandynawskie) – pokrywy lodowe spływające niewielkimi jęzorami lodowcowymi (ale szerokimi), tworzą się na rozległych płaskich obszarach, np. Skandynawia, wyspy Arktyki, Islandia, Ziemia Baffina, Svalbard, Patagonia

• górskie

• pirenejskie (cyrkowe, karowe) – tworzą się w lokalnych zagłębieniach terenu, brak jęzorów lodowcowych (tylko pole firnowe), np. Pireneje (Glaciar de Aneto, Glaciar de Coronas), Góry Stanowe, Góry Wierchojańskie

• alpejskie (proste) – mają jedno pole firnowe i jeden wychodzący z niego jęzor, np. Alpy (Grosser Aletsch Gletscher, Mer de Glace, Glacer d’Argentiére), Nowa Zelandia, Kaukaz, Andy, Alaska

• himalajskie (dendrytyczne) – mają kilka pól firnowych, których jęzory łączą się tworząc coś w rodzaju rzeki głównej, np. Himalaje (Lhotse, Lhotse Shar, Imja), Pamir (Lodowiec Fedczenki), Karakorum (Slachen), Góry św. Eliasza, Alaska/Kanada (Lodowiec Hubbarda, Beringa)

• piedmontowe (podgórskie, przedgórskie) – mają kilka pól firnowych, których jęzory łączą się tworząc rozległe pokrywy lodowe, np. Alaska (Seward, Agassiza, Libby, Gujot-Malaspina).

17. Lody na powierzchni Ziemi:

• lodowce szelfowe – spływające do morza masy lodu (na dnie lub unoszące się bezpośrednio na wodzie), np. Rossa, Filchnera, Larsena, Amery na Antarktydzie

• góry lodowe – oderwane fragmenty lodowców szelfowych pływające po morzach i oceanach

• lód pływający – np. Artyka – średnia grubość 3 metry

• pak lodowy – kry lodowe różnej wielkości oderwane od lodu przybrzeżnego.

18. Wieloletnia zmarzlina to grunt, w którym pory, spękania i wolne przestrzenie wypełnione są lodem. Jest pozostałością zlodowacenia mającego miejsce w plejstocenie, ma charakter reliktowy. Zajmuje około 14% powierzchni lądów, jej głębokość może być różna (od kilku metrów do 1,5 km). W okresie letnim tzw. warstwa czynna (1-2 m., maksymalnie 4) może rozmarzać, tworząc warstwę półpłynną (wody roztopowe nie mogą jednak wsiąkać w głąb). W wyniku ocieplenia klimatu obszary wieloletniej zmarzliny zmniejszają się. Obszary występowania: Alaska, północna Kanada, Syberia (ciągła na wschodzie, na zachodzie nieciągła), Góry Skandynawskie, Grenlandia (nieciągła w Tybecie i w Alpach). Największe głębokości osiąga na Syberii (do 1,5 km) i w Kanadzie (ok. 700 m.). Przeważnie ma głębokość kilkudziesięciu metrów.

19. Sposoby występowania wieloletniej zmarzliny:

• ciągły – średnia temperatura roczna danego obszaru mniejsza od -5^oC

• nieciągły – średnia temperatura roczna danego obszaru między -1,5^oC i -5^oC

• sporadyczny – średnia temperatura roczna danego obszaru między 0^oC i -1,5^oC.

20. Zjawiska wulkaniczne to ogól zjawisk związanych z wydostawaniem się magmy na powierzchnię Ziemi.

21. Magma to znajdujący się w głębi Ziemi płynny lub plastyczny stop glinokrzemianów i innych związków mineralnych wraz z rozpuszczonymi w nich gazami (para wodna, CO₂, chlor). Po wydostaniu się na powierzchnię Ziemi staje się lawą.

22. Typy wulkanów:

• szczelinowy (typ islandzki) – rzadka i zasadowa magma wypływa na powierzchnię szczelinami i powoli rozlewa się na dużych powierzchniach, tworząc pokrywy bazaltowe, np. Laki (Islandia)

• stożkowy

• tarczowy (efuzywny, typ hawajski) – rzadka lawa zasadowa, łagodnie nachylone stoki, niskie stożki, np. Hekla (Islandia), Mauna Loa (Hawaje), Mauna Kea (Hawaje)

• eksplozywny (typ pliniański) – gwałtowne erupcje w wyniku wydostawania się gazów ze stygnącej magmy, na powierzchnię Ziemi wydostają się głównie pyły i popioły, bomby wulkaniczne, lapille, gazy, bloki skalne (materiał piroklastyczny), kwaśna i gęsta magma zatyka komin wulkaniczny powodując gwałtowne erupcje, często powstają kaldery, występuje w strefach subdukcji

• stratowulkan (mieszany, typ wezuwiański) – gęsta lawa kwaśna, strome stoki, wysokie stożki, gwałtowne erupcje przeplatane ze spokojnymi wylewami magmy (powoduje to warstwowe ułożenie stożka wulkanicznego z zastygłej lawy i materiałów piroklastycznych), np. Etna, Wezuwiusz, Krakatau (Indonezja).

23. Rozmieszczenie wulkanów na świecie:

• Ameryka Północna – Saint Helena, Popocatepeti, Wrangell, Ixtaccihuat, Orizaba

• Ameryka Południowa – Cotopaxi, Sangay, Misti, Aconcagua, Prinacota

• Europa – Hekla, Laki, Etna, Wezuwiusz, Stromboli

• Afryka – Kilimandżaro, Kamerun, Reunion

• Azja – Fuji, Kluczewska Sopka, Asama, Krakatau, Meru, Pinatubo

• Australia i Oceania – Tambora, Mauna Loa, Mauna Kea, Kilauea

• Antarktyda – Erebus.

24. Największe erupcje wulkaniczne:

• Santorini (Thira) – 1450 r. p.n.e.

• Wezuwiusz – 79 r.

• Etna – 1169 r.

• Krakatau – 1883 r.

• Montagne Pelee – 1902 r.

• Saint Helen – 1980 r.

• Pinatubo – 1991 r.

• Eyjafjallajökull – 2010 r.

25. Plutonizm to ogół zjawisk związanych z powstawaniem i krystalizacją intruzji magmowych wewnątrz skorupy ziemskiej.

26. Podział intruzji magmowych:

• niezgodne – przecinają pierwotne granice warstw skalnych

• bakolity – wielkie intruzje o nieznanej powierzchni dolnej

• dajki – żyły przecinające otaczające skały

• zgodne – układają się równolegle do warstw skalnych

• fakolity – niewielkie soczewki

• lopolity – wypukłe ku dołowi wskutek zapadania się spągu

• lakolity – powodują wybrzuszenie się warstw skalnych nad intruzją w kształcie kopuły

• sille – żyły wciskające się między warstwy skalne.

27. Orogeneza kaledońska:

• trwała w erze paleozoicznej od kambru po wczesny dewon

• według teorii tektoniki płyt orogen kaledoński powstał w wyniku zniknięcia hipotetycznego oceanu Japetus

• największe nasilenie w Ameryce Północnej (schyłek ordowiku i początek syluru), w Europie (przełom kambru i ordowiku)

• góry powstałe w wyniku orogenezy: Góry Kaledońskie (Szkocja), Góry Skandynawskie, Góry Jabłonowe, pólnocno-wschodnie Appalachy, Wielkie Góry Wododziałowe (Australia)

• w Polsce ruchy orogenezy odbywały się głównie w Górach Świętokrzyskich, znacznie mniej w Sudetach, powstały Łysogóry, Góry Kaczawskie, Góry Bystrzyckie.

28. Orogeneza hercyńska (waryscyjska):

• trwała w erze paleozoicznej pomiędzy dewonem a permem

• w orogenezie doszło do powstania wielu pasm górskich, jednak uległy one erozji i zrównaniu albo zostały przekształcone w kolejnej orogenezie alpejskiej (powstanie gór zrębowych)

• największe nasilenie w Europie Środkowej na przełomie karbonu wczesnego i późnego

• góry powstałe w wyniku orogenezy: Ural, Harz, Ardeny, Sudety, Ural, północno-zachodnie Appalachy, Góry Iberyjskie, Góry Czerskiego

• w Polsce w wyniku orogenezy ukształtowane zostały Góry Świętokrzyskie oraz Sudety (w orogenezie alpejskiej przekształcone w góry zrębowe).

29. Orogeneza alpejska:

• ostatni okres globalnych fałdowań górotwórczych, trwający w erach mezozoicznej i kenozoicznej (od kredy do czwartorzędu)

• w czasie orogenezy często ulegały zniszczeniu czy przekształceniu (czasem również ponownemu wyniesieniu) utwory orogenezy hercyńskiej

• pośrednio została wywołana przez rozpad Gondwany (zderzenie się płyt afrykańskiej, arabskiej i indoaustralijskiej z euroazjatycką, powodując silne fałdowanie)

• góry powstałe w wyniku orogenezy: Alpy, Andy, Pireneje, Himalaje, Hindukusz, Kaukaz, góry Wysp Japońskich, Kordyliery, Karakorum, Apeniny, Karpaty

• w Polsce orogeneza spowodowała powstanie Karpat i gór zrębowych w Sudetach, Górach Świętokrzyskich.

30. Góry powstałe w wyniku prekambryjskich ruchów górotwórczych:

• Góry Bajkalskie – w orogenezie bajkalskiej z przełomu proterozoiku i paleozoiku

• Góry Karelii – w orogenezie karelskiej

• góry Wyżyny Gujańskiej

• góry Półwyspu Labradorskiego.

31. Teoria powstania kontynentów i oceanów:

• 4,6-5 mld. lat temu – rozpoczęcie fazy kształtowania powierzchni Ziemi, brak sztywnych struktur geologicznych, łatwość przemieszczania litosfery

• zachodzenie procesów górotwórczych i lądotwórczych

• 2,7 mld. lat temu – koniec pierwszej fazy, początek drugiej

• łączenie się archipelagów wysp i tworzenie sztywnych brył kontynentów, zbudowanych ze skał magmowych i metamorficznych

• powstanie tzw. kratonów (w proterozoiku) – usztywnienie fragmentów litosfery

• 1,8 mld. lat temu – koniec drugiej fazy, początek trzeciej, która trwa do dziś

• proces poziomego ruchu płyt litosfery, ich częste kolizje lub rozsuwanie się, powstanie w pęknięciach skorupy ziemskiej oceanów

• 700 mln. lat temu – istnienie jednego lądu, który rozdzielił się wskutek procesów tektonicznych (między poszczególnymi częściami powstały oceany)

• powstanie stref lądowych w miejsce oceanów

• 200 mln. lat temu – istnienie Pangei, jednego potężnego lądu oblanego wodami oceanicznymi

• jego rozpad wskutek procesów tektonicznych na Laurazję i Gondwanę, rozdzieloną Oceanem Tetydy

• przemieszczanie się lądów (dryf lub dryft)

• wędrówka amerykańskich płyt na zachód – sfałdowanie Kordylierów i Andów

• kurczenie się Oceanu Tetydy

• zderzenie się płyty indoaustralijskiej z euroazjatycką – przyczyna pośrednia orogenezy alpejskiej

• współczesne rozmieszczenie kontynentów i oceanów w wyniku dryfu (dryftu).