1. Pustynia to teren o znacznej powierzchni pozbawiony pokrywy roślinnej (lub z bardzo rzadką roślinnością) z ubogim światem zwierzęcym, charakteryzuje się przynajmniej okresowo wysokimi temperaturami powietrza i niskimi ilościami opadów.
2. Cechy pustyń:
niedostatek wody w powierzchniowych warstwach gruntu
bardzo cienka lub zupełny brak gleby
średnie opady poniżej 250 mm (bardzo nieregularne, po okresach suszy pojawiają się gwałtowne ulewy)
powstają w klimatach zwrotnikowym (znacznie większe parowanie od opadów), podzwrotnikowych (wskutek suchych wiatrów kontynentalnych) i umiarkowanych (w cieniu opadowym)
zajmują 23% lądów (najwięcej w Australii – 45%, Afryka 30%, Azja 26%).
3. Rodzaje pustyń:
ze względu na materiał budujący
hamada (kamieniste) – bloki skalne, pocięte suchymi dolinami rzek okresowych, między skałami zarośla, deflacja piasku i żwiru, np. Al. Hamada (Libia), część Sahary
serir (żwirowe) – drobne kamienie i żwir pochodzące z wietrzenia i nanosów rzecznych, zwykle barwy czerwonej, np. Pustynia Gibsona (Australia), część pustyń australijskich
erg (piaszczyste) – piaski lotne z licznymi wzniesieniami w postaci ruchomych wydm, np. Atacama, Wielka Pustynia Piaszczysta, Mojave
takir (pylaste) – osady ilaste przyniesione przez wiatr lub rzeki okresowe, w czasie suszy ił ulega spękaniu, odparowująca woda powoduje wytrącenie wapieni, gipsu, soli, po deszczach pustynia staje się trzęsawiskiem, np. Wyżyna Irańska
lodowa (polarna) – pokryta przez lądolód (grubość lodu dochodzi do kilku kilometrów), opady wyłącznie śniegu, całoroczne ujemne temperatury, obserwuje się zjawisko dnia i nocy polarnej, obejmują prawie całą Antarktydę i archipelagi wysp Arktyki, Grenlandię, np. Suche Doliny McMurdo
ze względu na miejsce istnienia: nizinna, wyżynna, górzysta
ze względu na temperaturę: lodowa, gorąca, umiarkowana.
4. Rozmieszczenie pustyń na Ziemi:
strefa zwrotnikowa – Mojave (USA), Atacama (Chile), Sahara (Afryka), Wielki Erg (Afryka), Namib (Afryka), Kalahari (Afryka), Rub al-Chali (Azja), Wielka Pustynia Piaszczysta (Australia)
strefa podzwrotnikowa sucha – Wielka Pustynia Słona (USA), Takla Makan (Azja)
strefa umiarkowana – Pustynia Wyżyny Patagońskiej (Ameryka Płd.), Kyzył-kum (Azja), Pustynia Błędowska (Europa), Gobi (Azja).
5. Cyrkulacja atmosfery to ruch powietrza spowodowany różnicą ciśnień powstałych w wyniku zróżnicowania ilości energii słonecznej otrzymywanej przez określone obszary Ziemi. Krążenie powietrza w skali całej planety jest uzależnione od stref oświetlenia Ziemi.
6. Cyrkulacja w obrębie komórki Hadleya (cyrkulacja pasatowa):
ogrzewanie powietrza nad równikiem, zjawisko konwekcji, tworzenie się pasa niżu
oziębienie unoszącego się powietrza, jego skraplanie, powstanie deszczy zenitalnych nad równikiem
rozdzielenie się powietrza na dwa strumienie kierujące się ku wyższym szerokościom geograficznym (siła Coriolisa powoduje odchylenie powietrza ku wschodowi)
powietrze ulega oziębieniu i opada na zwrotniki adiabatycznie się ocieplając
nad zwrotnikami tworzą się ośrodki wyżowe
odpływ powietrza w formie pasatu w kierunku równika
ciepłe pasaty powodują wysokie temperatury i niskie sumy opadów w strefie międzyzwrotnikowej
pasaty odchylają się w prawo na półkuli północnej i w lewo na południowej.
7. Cyrkulacja w obrębie komórki Ferrela (umiarkowane szerokości geograficzne):
przemieszczanie się części powietrza opadającego na zwrotnikach w kierunku kół podbiegunowych (wiatry zachodnie)
w pobliżu 60o szerokości geograficznej cieplejsze masy z południa spotykają się z chłodniejszymi z północy
na granicy polarnych frontów atmosferycznych masy cieplejsze wślizgują się na cieplejsze lub zimniejsze wypierają cieplejsze ku górze
powietrze przemieszcza się w górnej warstwie troposfery ku zwrotnikom w postaci wiatrów wschodnich
zróżnicowanie kierunków i prędkości wiatrów na półkuli północnej wynika z dużych różnic ciśnienia atmosferycznego, spowodowanego mieszaniem się ciepłych i zimnych mas powietrza
na południowej półkuli ośrodki niskiego ciśnienia są trwalsze i silniejsze.
8. Cyrkulacja w obrębie komórki okołobiegunowej:
na biegunach powstają ośrodki wyżowe (wskutek silnego wychłodzenia podłoża i małej ilości dostarczanego powietrza)
w dolnej części troposfery powietrze przemieszcza się do niżów na froncie polarnym, gdzie unosi się ku górze.
w górnych warstwach atmosfery powietrze rozdziela się na dwa strumienie, kierując się ku wyższym i niższym szerokościom geograficznym
wiatry wiejące od biegunów odchylają się w kierunku wschodnim.
9. Wpływ cyrkulacji atmosferycznej na strefy klimatyczne:
strefa równikowa – obszary niskiego ciśnienia, obfite opady deszczu przez cały rok
strefa podrównikowa – podział na pory suche i wilgotne
strefa międzyzwrotnikowa – strefa wysokiego ciśnienia, niewielkie lub brak opadów
strefa podzwrotnikowa – suche lata i wilgotne zimy lub suche zimy i wilgotne lata
strefa umiarkowana – strefy niskiego ciśnienia, przewaga opadów letnich lub zimowych
strefa okołobiegunowa – strefa wysokiego ciśnienia, niewielkie opady całoroczne.
10. Cyrkulacja monsunowa:
monsun letni – tworzenie się wyżów nad oceanem i niżów na lądzie, monsun wilgotny
monsun zimowy – tworzenie się wyżów na lądzie i niżów nad oceanem, monsun ciepły.
11. Zróżnicowanie zasięgu atmosfery w zależności od pór roku:
strefa okołobiegunowa – latem 9 km, zimą 7 km
strefa umiarkowana – latem 13 km, zimą 10 km
strefa równikowa – latem i zimą 15-18 km.
12. Czynniki klimatotwórcze:
szerokość geograficzna – wpływa na kąt padania promieni słonecznych, co decyduje o temperaturze powietrza
rozkład lądów i oceanów – nierównomierne nagrzewanie się wody i lądów wpływa na rozkład i wielkość opadów, zróżnicowanie temperatury i wilgotności powietrza
prądy morskie – wpływają na temperaturę i wilgotność powietrza, wielkość opadów
wysokość n.p.m. – wpływa na temperaturę powietrza, wielkość opadów i ciśnienie atmosferyczne
rzeźba terenu – ułatwia lub utrudnia przepływ mas powietrza, wpływając tym samym na temperaturę powietrza i wielkość opadów
szata roślinna – zróżnicowana transpiracja wpływa na wilgotność powietrza
działalność człowieka – powoduje globalne zmiany warunków klimatycznych.
13. Warunki konieczne do powstania lodowca:
duży przyrost masy śnieżnej (większy od topnienia i sublimacji)
zagłębienie terenu, w którym może gromadzić się śnieg i przekształcać w lód
średnia roczna temperatura poniżej 0oC.
14. Przebieg granicy wiecznego śniegu na kuli ziemskiej:
strefa okołobiegunowa – 0 m. n.p.m.
koło podbiegunowe północne – 1000 m. n.p.m. (koło podbiegunowe południowe – 0 m.)
Zwrotnik Raka i Koziorożca – 6000 m. n.p.m.
Równik – 5000 m. n.p.m.
15. Przemiana śniegu w lód lodowcowy:
świeży śnieg o dużej zawartości powietrza i małej gęstości
wielokrotne zamarzanie i rozmarzanie śniegu
powstanie drobnych ziaren lodu zwanego firnem
kolejne cykle zamarzania i rozmarzania śniegu oraz nacisk nowych warstw
rekrystalizacja i usunięcie większości powietrza znajdującego się między ziarnami firnu – powstanie lodu firnowego
wysokie ciśnienie kolejnych warstw śniegu, firnu i lodu firnowego
powstanie niebieskiego lodu lodowcowego o dużych ziarnach o znacznej gęstości.
16. Podział lądolodów i lodowców:
kontynentalne
lądolody – wielkie lodowe czasze zakrywające czasem całe lądy o grubości nawet kilku kilometrów, z lodem poruszającym się w różnych kierunkach, np. Antarktyda (14 mln. km2), Grenlandia (2,1 mln. km2)
fieldowe (norweskie, skandynawskie) – pokrywy lodowe spływające niewielkimi jęzorami lodowcowymi (ale szerokimi), tworzą się na rozległych płaskich obszarach, np. Skandynawia, wyspy Arktyki, Islandia, Ziemia Baffina, Svalbard, Patagonia
górskie
pirenejskie (cyrkowe, karowe) – tworzą się w lokalnych zagłębieniach terenu, brak jęzorów lodowcowych (tylko pole firnowe), np. Pireneje (Glaciar de Aneto, Glaciar de Coronas), Góry Stanowe, Góry Wierchojańskie
alpejskie (proste) – mają jedno pole firnowe i jeden wychodzący z niego jęzor, np. Alpy (Grosser Aletsch Gletscher, Mer de Glace, Glacer d’Argentiére), Nowa Zelandia, Kaukaz, Andy, Alaska
himalajskie (dendrytyczne) – mają kilka pól firnowych, których jęzory łączą się tworząc coś w rodzaju rzeki głównej, np. Himalaje (Lhotse, Lhotse Shar, Imja), Pamir (Lodowiec Fedczenki), Karakorum (Slachen), Góry św. Eliasza, Alaska/Kanada (Lodowiec Hubbarda, Beringa)
piedmontowe (podgórskie, przedgórskie) – mają kilka pól firnowych, których jęzory łączą się tworząc rozległe pokrywy lodowe, np. Alaska (Seward, Agassiza, Libby, Gujot-Malaspina).
17. Lody na powierzchni Ziemi:
lodowce szelfowe – spływające do morza masy lodu (na dnie lub unoszące się bezpośrednio na wodzie), np. Rossa, Filchnera, Larsena, Amery na Antarktydzie
góry lodowe – oderwane fragmenty lodowców szelfowych pływające po morzach i oceanach
lód pływający – np. Artyka – średnia grubość 3 metry
pak lodowy – kry lodowe różnej wielkości oderwane od lodu przybrzeżnego.
18. Wieloletnia zmarzlina to grunt, w którym pory, spękania i wolne przestrzenie wypełnione są lodem. Jest pozostałością zlodowacenia mającego miejsce w plejstocenie, ma charakter reliktowy. Zajmuje około 14% powierzchni lądów, jej głębokość może być różna (od kilku metrów do 1,5 km). W okresie letnim tzw. warstwa czynna (1-2 m., maksymalnie 4) może rozmarzać, tworząc warstwę półpłynną (wody roztopowe nie mogą jednak wsiąkać w głąb). W wyniku ocieplenia klimatu obszary wieloletniej zmarzliny zmniejszają się. Obszary występowania: Alaska, północna Kanada, Syberia (ciągła na wschodzie, na zachodzie nieciągła), Góry Skandynawskie, Grenlandia (nieciągła w Tybecie i w Alpach). Największe głębokości osiąga na Syberii (do 1,5 km) i w Kanadzie (ok. 700 m.). Przeważnie ma głębokość kilkudziesięciu metrów.
19. Sposoby występowania wieloletniej zmarzliny:
ciągły – średnia temperatura roczna danego obszaru mniejsza od -5oC
nieciągły – średnia temperatura roczna danego obszaru między -1,5oC i -5oC
sporadyczny – średnia temperatura roczna danego obszaru między 0oC i -1,5oC.
20. Orogeneza kaledońska:
trwała w erze paleozoicznej od kambru po wczesny dewon
według teorii tektoniki płyt orogen kaledoński powstał w wyniku zniknięcia hipotetycznego oceanu Japetus
największe nasilenie w Ameryce Północnej (schyłek ordowiku i początek syluru), w Europie (przełom kambru i ordowiku)
góry powstałe w wyniku orogenezy: Góry Kaledońskie (Szkocja), Góry Skandynawskie, Góry Jabłonowe, pólnocno-wschodnie Appalachy, Wielkie Góry Wododziałowe (Australia)
w Polsce ruchy orogenezy odbywały się głównie w Górach Świętokrzyskich, znacznie mniej w Sudetach, powstały Łysogóry, Góry Kaczawskie, Góry Bystrzyckie.
21. Orogeneza hercyńska (waryscyjska):
trwała w erze paleozoicznej pomiędzy dewonem a permem
w orogenezie doszło do powstania wielu pasm górskich, jednak uległy one erozji i zrównaniu albo zostały przekształcone w kolejnej orogenezie alpejskiej (powstanie gór zrębowych)
największe nasilenie w Europie Środkowej na przełomie karbonu wczesnego i późnego
góry powstałe w wyniku orogenezy: Ural, Harz, Ardeny, Sudety, Ural, północno-zachodnie Appalachy, Góry Iberyjskie, Góry Czerskiego
w Polsce w wyniku orogenezy ukształtowane zostały Góry Świętokrzyskie oraz Sudety (w orogenezie alpejskiej przekształcone w góry zrębowe).
22. Orogeneza alpejska:
ostatni okres globalnych fałdowań górotwórczych, trwający w erach mezozoicznej i kenozoicznej (od kredy do czwartorzędu)
w czasie orogenezy często ulegały zniszczeniu czy przekształceniu (czasem również ponownemu wyniesieniu) utwory orogenezy hercyńskiej
pośrednio została wywołana przez rozpad Gondwany (zderzenie się płyt afrykańskiej, arabskiej i indoaustralijskiej z euroazjatycką, powodując silne fałdowanie)
góry powstałe w wyniku orogenezy: Alpy, Andy, Pireneje, Himalaje, Hindukusz, Kaukaz, góry Wysp Japońskich, Kordyliery, Karakorum, Apeniny, Karpaty
w Polsce orogeneza spowodowała powstanie Karpat i gór zrębowych w Sudetach, Górach Świętokrzyskich.
23. Góry powstałe w wyniku prekambryjskich ruchów górotwórczych:
Góry Bajkalskie – w orogenezie bajkalskiej z przełomu proterozoiku i paleozoiku
Góry Karelii – w orogenezie karelskiej
góry Wyżyny Gujańskiej
góry Półwyspu Labradorskiego.