Budowa geologiczna Polski

Geologia, Platforma zachodnioeuropejska, Platforma wschodnioeuropejska

Polska posiada urozmaiconą budowę geologiczną. Na jej obszarze graniczą ze sobą fragmenty trzech wielkich europejskich jednostek geologicznych: platformy wschodnioeuropejskiej - utworzonej jeszcze w prekambrze, platformy zachodnioeuropejskiej (paleozoicznej) oraz alpejskiego łańcucha Karpat.

Przez Polskę przebiega granica wyraźnie oddzielająca obszar platformy wschodnioeuropejskiej od młodszych struktur fałdowych Europy Zachodniej. Granica ta przebiega od Półwyspu Jutlandzkiego, przez Polskę, Ukrainę do Morza Czarnego i nazwana jest Teisseyrea-Tornquista (w skrócie strefa TT). Na terenie Polski przebiega ona od Kołobrzegu po Przemyśl. Strefa TT składa się z serii równoległych głębokich uskoków. Znaczny wpływ na obszar współczesnej budowy geologicznej dużej części Europy, w tym i Polski, wywarło zlodowacenie plejstoceńskie. Utwory polodowcowe tworzą pokrywę osadową zakrywającą starsze struktury geologiczne. Najstarszymi jednostkami geologicznymi występującymi na terenie Polski są Tarcza Bałtycka oraz Tarcza Ukraińska.

Tarcza Bałtycka stanowi północno-zachodni fragment prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, zbudowany z metamorficznych i magmowych skał archaiku i proterozoiku. Z podobnych skał zbudowana jest także Tarcza Ukraińska.

 

Platforma wschodnioeuropejska (prekambryjska)

Platforma wschodnioeuropejska jest to część ogromnej struktury geologicznej rozciągającej się od Skandynawii przez Polskę po Ural na wschodzie. Krystaliczny trzon platformy tworzą silnie sfałdowane oraz zmetamorfizowane skały prekambryjskie. Powierzchnia trzonu krystalicznego znajduje się na różnych głębokościach pod pokrywą skał osadowych z okresu paleozoiku i kenozoiku. Krystaliczne podłoże platformy kształtowało się od archaiku do końca prekambru. W paleozoiku w obrębie platformy powstały wyniesienia oraz obniżenia: wyniesienie Łeby, obniżenie nadbałtyckie(perybałtyckie), wyniesienie mazursko-suwalskie, obniżenie podlaskie, wyniesienie Sławatycz, niecka nadbużańska.

Na obszarze obniżeń odbywała się sedymentacja. W mezozoiku południowo- zachodnia część platformy znacznie się obniżyła wzdłuż strefy uskoków na linii TT. Plejstoceńskie zlodowacenia pozostawiły w północnej części platformy osady lodowcowe i wodnolodowcowe, osiągające lokalnie kilkaset metrów miąższości, zaś w południowo-zachodniej części platformy wykształciły się pokrywy lessowe.

Platforma Wschodnioeuropejska zajmuje obszar 5,5 mln km². W podłożu prekambryjskim na terenie Polski w obrębie wyniesienia mazursko-suwalskiego odkryto rudy żelaza z domieszkami tytanu oraz wanadu. Pokrywa platformy jest raczej uboga w surowce mineralne. Występuje to węgiel kamienny w utworach karbońskich oraz surowce skalne: margle, iły, piaski, żwiry.

 

Platforma paleozoiczna

Platforma paleozoiczna stanowi odrębny element skorupy ziemskiej, o znacznie mniejszej grubości i stabilności niż platforma wschodnioeuropejska. Podłoże platformy paleozoicznej formowało się od końca prekambru i podlegało sfałdowaniu w czasie orogenez kaledońskiej oraz hercyńskiej na obszarze pomiędzy masywem czeskim, a platformą prekambryjską. Fałdowania kaledońskie głównie na przełomie syluru i dewonu doprowadziły przede wszystkim do ukształtowania obszarów północnej i północno-zachodniej Europy. Struktury powstałe w tym czasie zbudowane są z utworów prekambru i starszego paleozoiku.

Powstaniu gór towarzyszyło tworzenie się zapadlisk przedgórskich i śródgórskich, w których tworzyły się pokłady węgla kamiennego. Paleozoiczne struktury fałdowe odsłaniają się na powierzchni w Sudetach oraz w Górach Świętokrzyskich. Na Wyżynie Śląskiej odkrywa się natomiast karbońska niecka zapadliska śląsko-krakowskiego. Pod koniec mezozoiku platforma uległa deformacjom tektonicznym. Obszar został wyniesiony w postaci wału środkowopolskiego. Po obu stronach wału powstały niecki: po wschodniej niecka mazowiecka i niecka lubelska, natomiast po zachodniej niecki szczecińska, mogileńska, łódzka, miechowska. Na przedpolu wznoszącego się masywu czeskiego utworzyła się monoklina przedsudecka. Osie tych struktur zgodne są z kierunkiem krawędzi platformy prekambryjskiej. Obecnie struktury mezozoiczne widoczne są w rzeźbie Wyżyny Śląsko-Małopolskiej w obrębie której wyróżnia się:

• Wyżynę Śląską

• Wyżynę Krakowsko-Częstochowską

• Nieckę Nidziańską

• Wyżynę Kielecką

 

Jednostki tektoniczne Polski. Źródło: Otałęga Z. (red.), Atlas Polski, Opres, Kraków 2000

 

Obszar fałdowań alpejskich

Obszar fałdowań alpejskich w Europie obejmuje południowa część kontynentu. Główna faza orogenezy przypada na początek trzeciorzędu. Fałdowania objęły Europę Południową oraz południową część Europy Zachodniej. Z alpejskich łańcuchów górskich na terenie Polski znajduje się część Karpat obejmująca Tatry, Podhale oraz Pieniny. Granica pomiędzy Karpatami Wewnętrznymi a Karpatami Zewnętrznymi jest Przełęcz Łupkowska.

W budowie geologicznej Karpat Wewnętrznych można wyróżnić:

• Tatrzański trzon krystaliczny

• Serię wierchową

• Serię reglową

• Flisz podhalański

• Pieniński Pas Skałkowy

Trzon krystaliczny Tatr powstał w czasie orogenezy hercyńskiej i zbudowany jest z granitów. W permie na ten obszar wkroczył Ocean Tetydy, który pozostawił po sobie serie skał osadowych. Na północnych krańcach zbiornika powstałą seria wierchowa, natomiast na południowych seria reglowa. Pod koniec kredy nastąpiło sfałdowanie osadów oraz przesunięcie ich w podłożu krystalicznym w postaci płaszczowin. Na początku trzeciorzędu na obszar dzisiejszych Tatr wkroczyło ponownie morze, w którym powstał flisz podhalański.

Pieniński Pas Skałkowy jest to wąskie pasmo skał jurajskich i kredowych silnie sfałdowanych najpierw w kredzie, a później w trzeciorzędzie. Pas skałkowy został wysunięty spod fliszu wskutek nacisku bloku Tatr od południa i oporu skał podłoża na północy.

Karpaty Zewnętrzne (Beskidy) zbudowane są ze skał fliszowych, które gromadziły się od górnej jury. Fałdowanie nastąpiło na tym obszarze dopiero w górnym trzeciorzędzie. Nacisk fałdów spowodował ugięcie się zapadliska przedkarpackiego, w które wkroczyło od wschodu morze. W części tego morza powstały złoża soli (Bochnia, Wieliczka), a na północnym skłonie złoża gipsów, z których powstały później złoża siarki (Tarnobrzeg)

 

Skały budujące Polskę. Źródło: Otałęga Z. (red.), Atlas Polski, Opres, Kraków 2000

 

Osady i formy czwartorzędowe w Polsce

Na przełomie trzeciorzędu i czwartorzędu klimat w Polsce ochłodził się. Na wielu obszarach kuli ziemskiej zaczęły się tworzyć lodowce. Jednym z tych obszarów była Skandynawia. Zgodnie z nachyleniem terenu lądolód nasuwał się na obszar Polski. Lądolodem nie zostały pokryte tylko niektóre rejony Karpat i Sudetów. Kilkakrotne nasunięcie lodowca spowodowało olbrzymie przekształcenie rzeźby Polski. Powstały wtedy formy charakterystyczne dla obecności i topnienia lodowca. Denudowaną rzeźbę polodowcową nazywamy staroglacjalną, rzeźbę ostatniego zlodowacenia, najmniej przekształconą - rzeźbą młodoglacjalną.