Piotr Matecki
historia spec. nauczycielska
rok III

Kształtowanie się inteligencji na ziemiach polskich pod zaborami.

Inteligencja na ziemiach Polskich zaczęła się kształtować już w II połowie XVIII wieku a węższe ramy przybrała u jego schyłku. Wykształciła się ona ze zubożałej szlachty i mieszczaństwa, rzadszym zjawiskiem był natomiast udział bogatego chłopstwa i podupadającej arystokracji. Przyczyną takiego stanu rzeczy była rozwijająca się administracja, w tym liczne urzędy. Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego dokonała się również sekularyzacja nauki i wychowania, dzięki czemu do grona inteligencji, poza nauczycielami i urzędnikami, dołączyli także lekarze, właściciele manufaktur czy budowniczowie. Z czasem pojawili się również literaci czy dziennikarze, którzy brali udział w walkach politycznych w ostatnich latach istnienia III Rzeczypospolitej. Po roku 1795 kiedy III rozbiór kraju nad Wisłą stał się faktem, powszechnym zjawiskiem były wielkie emigracje, w których uczestniczyła m.in. właśnie inteligencja. Zabory przyczyniły się więc do masowych wyjazdów jednocześnie tworząc nowe, liczne etaty w instytucjach państwowych oraz uniwersyteckich.

Z powodu zróżnicowania na wielu płaszczyznach pomiędzy trzema strefami wpływów (pruskiej, austriackiej i rosyjskiej), inteligencja różniła się m.in. liczebnością czy poziomem wykształcenia. Spora część tej grupy zdobywała wykształcenie poza granicami kraju: w Niemczech czy we Francji. Jeśli chodzi zaś o ziemie zaborów najbardziej znanymi ośrodkami Inteligencji były Warszawa, Wilno, Kraków i Krzemieniec.

W stolicy Królestwa Polskiego w 1816 roku Aleksander I otworzył Królewski Uniwersytet Warszawski, który funkcjonował do roku 1831. Został utworzony przez połączenie wcześniej istniejących: Szkoły Lekarskiej oraz Szkoły Prawa i Nauk Administracyjnych. Składał się z pięciu wydziałów: Teologicznego, Filozoficznego, Prawa i Nauk Administracyjnych, Lekarskiego oraz Nauk i Sztuk Pięknych. W Wilnie, po rozbiorach, placówka edukacyjna utraciła status uczelni, jednak już 1803 został on przywrócony, od tego momentu nosząc nazwę Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego. Otrzymała ona sporą autonomię i utrzymała wysoki poziom nauczania. Z jego murami możemy kojarzyć chociażby Joachima Lelewela, jednego z głównych działaczy niepodległościowych na Wielkiej Emigracji. Kolejną placówką było Liceum Krzemienieckie na Wołyniu, utworzone w 1805 roku jako Gimnazjum, by w 1819 podnieść swą rangę oraz nadawać niższe tytuły naukowe. Wspomniane uczelnie i szkoła zostały zamknięte z powodu represji po powstaniu listopadowym, w którym uczestniczyło wielu ich wychowanków.

Wspominając o samym powstaniu należy pamiętać, iż jego powodem było nieprzestrzeganie przez cara postanowień zapisanych w konstytucji. W 1821 Aleksander I zniósł wolność zgromadzeń oraz zakazał organizowania spotkań masonerii. Kolejnym celem cara byli członkowie towarzystw filomatów i filaretów oraz sejm, którego obrady przestały być jawne za sprawą woli caratu Mikołaja I w 1825. Następca Aleksandra I a jednocześnie jego młodszy brat, pragnął kontynuować dzieło poprzednika, co zwiastowało kolejne prześladowania. W roku 1827 do grona represjonowanych dołączyły osoby z Narodowego Towarzystwa Patriotycznego, czyli tajnej organizacji niepodległościowej. Społeczeństwo polskie, w tym jego elita, przestało się łudzić co do dobrych zamiarów cara Mikołaja I. Doprowadziło to do wybuchu Powstania Listopadowego w 1830 roku. W jego organizacji uczestniczyła w dużej mierze inteligencja a po pierwszych sukcesach pomagała również w organizacji Rządu Tymczasowego. Nieudane negocjacje Józefa Chłopickiego ze stroną rosyjską, zaniedbanie sprawy chłopskiej, za którą mieszkańcy wsi chcieli walczyć oraz bierność dowódców na płaszczyźnie militarnej doprowadziły do upadku powstania, a co za tym idzie, pojawiły się represje ze strony cara. Zniesiono sejm, konstytucję, armię a represjom poddano system oświaty. Mikołaj I uważał, że bunt narodził się w ośrodkach edukacji takich jak licea i uniwersytety, stąd decyzja o zamknięciu placówek w Warszawie, Wilnie i Krzemieńcu. Na wschód wywieziono również setki tysięcy książek z Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk a materiały z Uniwersytetu Wileńskiego przetransportowano do Kijowa i Charkowa. Miało to na celu zniszczenie polskiej świadomości oraz zaprzepaściło lata starań Komisji Edukacji Narodowej. Odtąd oświata była narzędziem w rękach cara, a młodym pedagogom narzucano uległość rosyjskiemu władcy a tym samym konieczność podporządkowania prawu przez niego stanowionemu.

Po Powstaniu Listopadowym jednak wielu przedstawicieli polskiej inteligencji wyjechało z ziem zaborców w ramach Wielkiej Emigracji. Pośród nich znajdowały się tak wybitne jednostki jak Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Fryderyk Chopin, Józef Bem czy książę Adam Jerzy Czartoryski. Głównym ośrodkiem emigrujących elit stała się Francja, większe ich skupiska można było również znaleźć w Anglii. Na obczyźnie ukształtowały się trzy podstawowe i najbardziej konkretne w swoich postulatach partie polityczne: Komitet Narodowy Polski z Joachimem Lelewelem na czele, Towarzystwo Demokratyczne Polskie, z którym należy kojarzyć takie nazwiska jak Tadeusz Krempowiecki, Wiktor Heltman, Wojciech Dorosz, Tomasz Malinowski oraz Hotel Lambert, którego liderem był Czartoryski. W walce o odzyskanie niepodległości stawali w obliczu licznych dylematów oraz trudnych pytań: “Dlaczego upadło postanie listopadowe?”, “Jaką drogą odzyskać niepodległość?” oraz “Jaki ma być przyszły ustrój Polski?”. Ich autorzy nie doczekali się odpowiedzi, przynajmniej nie do końca Wielkiej Emigracji, której kres możemy umiejscowić na osi czasu w latach 1862/63 czyli przed wybuchem powstania styczniowego.

W tym właśnie czasie naczelnym ośrodkiem edukacji polskiej inteligencji była Warszawska Szkoła Główna- uczelnia, w której skład wchodziły cztery wydziały: prawa i administracji, lekarski, matematyczno- fizyczny i filologiczno- historyczny. Powstała w oparciu o organizacyjne schematy Akademii Medyko-Chirurgicznej zamkniętej w roku 1862 roku. Jej siedziby znajdowały się w starych budynkach Uniwersytetu Warszawskiego zamkniętego po nieudanym Powstaniu Listopadowym. Wśród studentów tegoż Uniwersytetu zdania co do sposobu odzyskania niepodległości były podzielone pomiędzy różnorakie koncepcje, przeważała jednak idea pracy organicznej. Polacy mieli się bogacić, pomnażać swój dorobek aby dotrzymać kroku zaborcy. W opozycji do nich działali przedstawiciele inteligencji krakowskiej, wywodzącej się z uniwersytetu dawnej polskiej stolicy, których zdaniem naród polski powinien był pogodzić się z utratą niepodległości swego kraju i działać zgodnie z życzeniem zaborców, upatrując w tym gwarancji spokoju na ziemiach dawnej RP.

Z powodu braku inicjatywy demokratyzacji Królestwa Polskiego oraz długiego oczekiwania na reformy rolne, ma przełomie lat 50-tych i 60-tych, a w szczególności po przegranej Rosji w wojnie o Krym, widzimy wzmożone dążenia do tworzenia nowych tajnych organizacji i ugrupowań politycznych, mających na celu powrót do walki o niepodległą Rzeczpospolitą. W Kijowie utworzono Związek Trojnicki, który kontaktował się na terenie trzech zaborów z młodzieżą. Innym ośrodkiem konspiracji był Petersburg, gdzie w Akademii Sztabu Generalnego swoją komórkę utworzyli studiujący tam oficerowie na czele z Zygmuntem Sierakowskim. Zgromadzenie te przyjęło nazwę Koła Oficerów Polskich w Petersburgu. W 1857 Warszawa doczekała się Akademii Medyko-Chirurgicznej, w której od samego początku organizowano spotkania o charakterze konspiracyjnym. Kółka te zaczęły się silą rzeczy integrować. Ugrupowanie patriotyczne Czerwonych rozpoczęło planowanie kolejnego powstania zbierając fundusze na broń oraz walkę z zaborcą. Ich vis-à-vis - Biali, szukali innych rozwiązań. Skłaniali się ku pracy organicznej, czyli budowania wszystkiego od podstaw. Uważali, że społeczeństwo działa jak organizm a wszystkie jego organy muszą być zdrowe i poprawnie funkcjonować a rozwój na poszczególnych ziemiach zaborów winien być jednolity na każdej płaszczyźnie. Polacy mieli się bogacić i tworzyć kolejne miejsca pracy dla uboższych rodaków. Wygrała jednak idea Czerwonych. To oni poprzez swój tajny organ kierowniczy - Komitet Centralny Narodowy, wystąpili jako Rząd Tymczasowy orzekając stan wyjątkowy i wyznaczając naczelników militarnych w poszczególnych województwach. Pod ich dozorem były wszystkie lokalne aparaty administracji. 19 stycznia na dyktatora wybrano przedstawiciela warstwy inteligenckiej, Ludwika Mierosławskiego, polskiego generała i działacza politycznego. Utworzono również aparat zastępczy, Komisję Wykonawczą Rządu, na czele której stanął kolejny reprezentant elity, Stefan Bobrowski. Powstanie zakończyło się niestety po raz kolejny klęską.

Bardzo ważnym akcentem walki z zaborcą była praca organiczna, dozwolona jedynie w strefach pruskiej i austriackiej. Oznaczała swobodę Polaków w kwestii gospodarski, kultury i systemu oświaty. Mieszkańców zaboru pruskiego dodatkowo motywowała trudna sytuacja ekonomiczna, spowodowana faworyzowaniem obywateli niemieckich m.in. w Poznaniu. Wielkopolanie musieli wykazać się podobną konsekwencją i dobrą orientacją na każdej płaszczyźnie gospodarki. W ten sposób mogli dotrzymać kroku zaborcom. Te działania miały charakter legalny, ponieważ nie było tu akcentów politycznych, co nie zmieniało faktu, że wyczuwalny był tu wątek patriotyczny. W zaborze pruskim można wymienić kilka osób, które przyczyniły się do prężnego rozwoju gospodarczo-ekonomicznego na ziemiach zaborów. Przede wszystkim był to doktor Karol Marcinkowski który, jako były powstaniec, świetny specjalista, szanowany i lubiany obywatel przyczynił się do budowy Bazaru, miejsca działalności polskich sklepów i handlu, jednocześnie służącemu integracji społeczeństwa. Z jego pomocą utworzono Towarzystwo Naukowej Pomocy, udzielające studentom stypendiów naukowych. Warto również wspomnieć o Hipolicie Cegielskim, który otworzył mały zakład maszyn rolniczych, gdzie początkowo je naprawiano, później zaś produkowano. Trzecim zasłużonym obywatelem którego historię warto poznać był generał Dezydery Chłapowski, mający ogromny wkład w rozwój rolnictwa na terenie zaboru pruskiego. Nie był to jednak jedyny obszar na którym prężnie działano w ramach pracy organicznej. W Galicji inicjatywy tej podjął się książę Leon Sapieha. Za jego sprawą utworzono m.in. Galicyjską Kasę Oszczędnościową. W zaborze rosyjskim działał natomiast hrabia Andrzej Zamoyski, próbując uświadamiać polską wieś w najnowszych rozwiązaniach dotyczących modernizacji i restrukturyzacji rolnictwa.

Podsumowując proces kształtowania się inteligencji na ziemiach polskich w czasie zaborów należy przede wszystkim pamiętać o głównych ośrodkach jej edukacji, czyli Warszawie, Wilnie, Krakowie i Krzemieńcu. To m.in. tam rodziła się polska myśl niepodległościowa. Warto również wspomnieć o udziale elit w powstaniach i Wielkiej Emigracji, która była wynikiem represji cara i siłą rzeczy osłabiła ich szeregi na ziemiach zaborów. Najważniejszym jednak w moim mniemaniu działaniem tej warstwy społecznej była praca organiczna. Jej kultywowanie wśród społeczeństwa pomogło wielu Polakom dotrzymać kroku zaborcom w sposób legalny w strefie pruskiej i austriackiej, pozwalając utrzymać ducha narodu oraz wiarę w odzyskanie autonomii Rzeczypospolitej. Podobne, chociaż ograniczane przez carat, starania prowadziła inteligencja w zaborze rosyjskim. Rozwój i kształtowanie się elit w XIX wieku było więc bardzo utrudnione- o ile Polacy w strefie austriackiej mogli przez dłuższy okres czasu cieszyć się znaczną autonomią, o tyle na dwóch pozostałych obszarach władze lokalne prowadziły nieustanne represje na tamtejszą ludność pochodzenia polskiego. Na podstawie zgromadzonych faktów można wysnuć śmiały wniosek, iż to właśnie niewola, ciągła tęsknota za krajem oraz chęć podtrzymania podstawowych wartości takich jak naród, tradycja stanowiła najlepszą mobilizacją dla rozwoju inteligencji, w żadnym bowiem innym wcześniej opisanym okresie nie była ona tak rozbudowana. Może jest to kwestia charakterystycznych dla narodu polskiego przymiotów, może stanowi część składową większego pojęcia, jakim jest odwieczne dążenie człowieka do wolności, niezależności czy szczęścia? Faktem pozostaje jednak to, iż z dokonań ówczesnej inteligencji możemy korzystać po dziś dzień.