1. BIOM to duży fragment biosfery o jednakowym klimacie, na który składają się całe zespoły ekosystemów określonego obszaru geograficznego. Ma charakterystyczną dla siebie formacje roślinną i faunę.

1. CZYM JEST PÓŁPUSTYNIA I PUSTYNIA?

Na samym początku pragniemy wspomnieć, bo warto o tym pamiętać, że pustynia płynnie przechodzi ona w półpustynię, a następnie w step pustynny, suchy step i step. W efekcie istnieją w różnych źródłach rozbieżności co do łącznej powierzchni zajmowanej przez pustynie i półpustynie, a stworzenie ich definicji jest trudne do wykonania, aczkolwiek- możliwe.

• Półpustynia - teren o bardzo skąpej roślinności, pokrywającej od 10 do 50% powierzchni. Występują na niej gatunki przystosowane do warunków dotkliwej suszy - podobnie jak w obszarach pustynnych. Są to suchorosty i sukulenty. Obszary półpustynne występują głównie w strefach brzeżnych pustyń i niemożliwe jest wyróżnienie ich granic.

• Pustynia to teren o znacznej powierzchni, pozbawiony szaty roślinnej na skutek parowania przewyższającego ilość opadów (dzieje się tak, gdy ma miejsce mała ilość opadów i wysokie temperatury powietrza). Na gorących pustyniach ekstremalne temperatury sięgają do 50 °C (najwyższa zanotowana temperatura to 57,8 °C), nocą zaś dochodzą do 0 °C, charakterystyczne są więc dla nich też znaczne amplitudy dobowe temperatury, a także silne nasłonecznienie. Czasem termin pustynia stosowany jest również do obszarów pozbawionych roślinności z innych powodów niż przewaga parowania nad opadami, np. do pustyń lodowych.

• Rodzaje pustyń:

• Ze względu na materiał budujący :

• skalista, kamienista (hamada, reg) (np. znaczna część Sahary i Tybetu oraz część Gór Skalistych)

• żwirowa (serir) (np. część Sahary, większa część Pustyni Gibsona oraz część pustyń w Australii)

• piaszczysta (erg) (np. Wielka Pustynia Wiktorii i Wielka Pustynia Piaszczysta, Wielki Erg Zachodni i Wielki Erg Wschodni, Kyzył-kum i Kara-kum, Atacama, Ar-Rub al-Khali, Wielki Nefud)

• pylasta (kewir, takyr, plaja), występują na Wyżynie Irańskiej

• słona (np. Salar de Uyuni w Boliwii)

• lodowa.

(Wbrew powszechnej opinii powierzchnia większości pustyń nie jest piaszczysta; np. pustynie piaszczyste stanowią tylko 1/9 powierzchni Sahary, a największe obszary zajmują pustynie skaliste.)

• Ze względu na miejsce istnienia:

• górzysta

• wyżynna

• nizinna.

• Ze względu na temperaturę

• lodowa

• gorąca

• umiarkowana

• Przyczyny powstawania pustyń:

• niskie opady i temperatury

• bardzo silne wyjałowienie gleby

• zasolenie gleby(przez chlorki, siarczany, węglan sodu)

• zatrucie środowiska gazami wulkanicznymi lub wyziewami z fabryk (głównie hut miedzi)

• nadmierny wypas i inna działalność człowieka

Naturalne pustynie istnieją tylko na obszarach skrajnie zimnych tzw. pustynie polarne lub pustynie lodowe, oraz na obszarach skrajnie suchych o ujemnym bilansie wodnym to znaczy, że potencjalne parowanie przewyższałoby wielokrotnie opady.

• Występowanie

Mogą to być obszary stale lub okresowo bardzo gorące, miejscami nieraz przez długie lata zupełnie pozbawione opadów, gdzie średnie temperatury wielu miesięcy przekraczają 30 °C, a maksymalne 50 °C; położone przeważnie pomiędzy 15° a 30° (35°) szerokości geograficznej północnej oraz południowej, albo też obszary oddalone od zwrotników, położone w głębi lądu (np. w Azji Środkowej, pn.-zach. Chinach, płd.-zach. Mongolii, w stanie Nevada w USA), o klimacie skrajnie kontynentalnym, z wysokimi temperaturami latem i niskimi w zimie.

Pustynie występują na wszystkich kontynentach na świecie prócz Europy, głównie w strefie zwrotnikowej: w Afryce północnej i południowej, na Bliskim Wschodzie, w Ameryce Południowej i centralnej Australii, a także w strefie podzwrotnikowej, np. w Azji Środkowej czy Ameryce Północnej. Wyróżnia się również pustynie lodowe w strefie polarnej (Antarktyda, Grenlandia, Arktyka).

• Afryka: Sahara, Namib

• Azja: Gobi, Wielka Pustynia Słona, Kara-kum

• Ameryka Północna: Wielka Pustynia Słona, Mojave, Sonora

• Ameryka Południowa: Atakama, Sechura

• Australia: Wielka Pustynia Piaszczysta, Gibsona, Wielka Pustynia Wiktorii

• Wyróżnia się również pustynie lodowe w strefie polarnej (Antarktyda, Grenlandia, Arktyka).

1. FLORA

• Suchorośla, suchorosty, sklerofity - rodzaj kserofitów przystosowanych do życia w warunkach bardzo gorących dzięki możliwości ograniczania transpiracji, np. poprzez zmniejszenie powierzchni liści, pokrycie ich warstwą wosku. W przeciwieństwie do sukulentów nie są przystosowane do gromadzenia wody, w okresach kiedy jest jej pod dostatkiem. Ich przedstawicielami są: żarnowiec miotlasty, kolecja krzyżowa.

• Żarnowiec miotlasty (Sarothamnus scoparius) - jest uprawiany ze względu na swoje oryginalne, żółto kwitnące pędy, ale wykorzystuje się go też do umacniania wydm. Dawniej z jego gałązek sporządzano na wsi miotły. Jest rośliną leczniczą pozyskuje się z niego sparteinę. W swoim działaniu zmniejsza wrażliwość i przewodnictwo nerwowe w mięśniu sercowym, a tym samym częstotliwość i amplitudę skurczów. Leki na bazie sparteiny stosuje się przy migotaniu przedsionków i przy zaburzeniach krążenia. Stosowany także w celu wywoływania i pobudzania skurczów porodowych. Występuje ogólnie na terenach piaszczystych, nie tylko na pustyniach.

• Kolecja Krzyżowa (Coletia cruciata) -

• Sukulenty, rośliny gruboszowate - Przystosowane są do bezpośredniego pobierania wody deszczowej przede wszystkim ograniczając parowanie przez epidermę. Jest to możliwe dzięki aparatom szparkowym w zagłębieniach epidermy z dodatkowymi włoskami, które obniżają dyfuzję pary wodnej, a także dzięki zmniejszeniu powierzchni parowania (przekształceniu liści w ciernie, lub całkowity ich zanik). Dla roślin pustynnych charakterystyczna jest także obecność słabo rozwiniętej tkanki przewodzącej i zamieranie zakończeń korzeni w czasie suszy.

• Ze względu na miejsce magazynowania wody dzieli się sukulenty na 3 grupy:

• łodygowe (kaktusy)

• liściowe (aloes, rojnik)

• korzeniowe (wybrane pelargonie)

Sukulenty występują przede wszystkim na obszarach półpustyń, na których opady są niewielkie, jednak regularne (np. Ameryka Środkowa, południowa Afryka).

• Kaktusowate (Cactaceae Juss.) – zwyczajowo nazywane kaktusami – rodzina sukulentów łodygowych (wieloletnich, zielnych lub częściowo zdrewniałych) należąca do rzędu goździkowców. Należy do niej, w zależności od systemu klasyfikacyjnego, od 24 do 220 rodzajów, w tym od 1500 do 2000 gatunków. Występują głównie na kontynentach amerykańskich, skąd pochodzą. Przystosowane do suchych warunków, największe zróżnicowanie osiągają na terenach półpustynnych i górskich, choć są także rodzaje występujące w lasach deszczowych. Charakterystyczną cechą budowy roślin z tej rodziny jest posiadanie areoli nieobecnych u innych roślin oraz acykliczne lub spiralne ułożenie elementów kwiatu (brak okółków).

• Wilczomlecz (Euphorbia antiquorum) - rodzaj roślin z rodziny wilczomleczowatych, liczący około 1600-2000 gatunków. Zamieszkuje cieplejsze strefy całego świata, szczególnie licznie w Afryce. Jest rośliną trującą. Wszystkie gatunki wytwarzają biały, ostry sok mleczny, zawierający związek cyjanogenny, który może spowodować zapalenia skóry, pęcherze i owrzodzenia, a sok niektórych gatunków po dostaniu się do oka może powodować czasową ślepotę, W Europie występuje dziko ok. 100 gatunków, w Polsce ponad 20.

• Wilczomlecz opasły (Euphorbia obesa )

• Aloes (Aloe vera )– jest jednoliściennym sukulentem. Zasięg występowania roślin z tego rodzaju obejmuje Półwysep Arabski, Afrykę i Madagaskar. Aloe Vera jest jedynym gatunkiem aloesu nie będącym pod ochroną. Wykorzystuje się go w przemyśle kosmetycznym i farmaceutycznym.

• Agawa (Agave)- Sukulent liściowy Liczący ponad 100 gatunków, rosnących dziko od południowych części USA do północnych rejonów Ameryki Południowej. Wszystkie te rośliny są hapaksantami (kwitną tylko jeden raz w życiu. Zakwitają w wieku 6–15 lat, ale niektóre gatunki później, nawet w wieku ok. 100 lat. Tworzą wówczas pojedynczy pęd kwiatowy o wysokości do 12 m, z ogromną liczbą (do kilkunastu tysięcy) kwiatostanów. Po przekwitnieniu roślina ginie, ale większość gatunków wytwarza odrosty korzeniowe, które kontynuują rozwój.

• Opuncja (Opuntia Mill.)

1. FAUNA

Na pustyni spotkać można: gazele, myszoskoczki, sępy, kanie czarne, lwy, lamparty, krety workowate, żmije pustynne oraz kojoty

• Puma (kuguar, lew górski, pantera z Florydy, pantera florydzka) (Puma concolor, syn. Felis concolor) - ssak z rodziny kotowatych zamieszkujący Amerykę od Kanady po Patagonię (choć w wielu regionach została wytępiona).

Duży kot o stosunkowo małej głowie, smukłym i gibkim tułowiu. Futro krótkie, miękkie, jednolicie żółtobrunatne (choć w zależności od biotopu spotyka się osobniki ubarwione od szarosrebrnych po czarne). Samce większe od samic, lecz większe zróżnicowanie spotyka się między podgatunkami. Młode pokryte są cętkami, a na ogonie mają czarne pierścienie.

• długość ciała: 100-200 cm; ogon o długości : 50-85 cm; wysokość w kłębie : 52-78 cm

• Długość życia dochodzi do 12 lat.

• Fenek (Vulpes zerda) – gatunek drapieżnego ssaka z rodziny psowatych (Canidae).

Występuje na suchych i pustynnych terenach Półwyspu Arabskiego i północnej Afryki.Będąc najmniejszym przedstawicielem rodziny psowatych, uchodzi za największego ssaka drapieżnego Sahary. Osiąga 30–40 cm długości, samce ważą ok. 1,5 kg, samice ok. 0,8 kg. Ma charakterystyczne, duże uszy, dorastające do 5 cm, dzięki którym ma dobry słuch i może efektywnie chłodzić ciało. Fenek jest zwierzęciem nocnym, sypia w podziemnych norach. Odżywia się szarańczakami, chrząszczami, poluje także na ptaki i gryzonie.

Żyją do 10 lat w warunkach naturalnych, a w niewoli do 12 lat.

Fenki mają łagodne usposobienie i łatwo je oswoić. Często spotykane są w hodowlach prywatnych. Najwięcej fenków mieszka na Saharze, w jej środkowej części. Fenek śpi za dnia, w piasku Sahary. Kopie norki, a od nich kilka dróg ewakuacji. Ściany wzmacnia roślinami, piórami i sierścią. W norce nie mieszka sam, tylko z całą rodziną. Żeruje nocą. Poluje na chrząszcze, ptaki i jaszczurki, zjada też jaja. Rośliny są dla niego źródłem wody, bez której potrafi się obejść naprawdę długo.

• Surykatka (Suricata suricatta) – gatunek drapieżnego ssaka z rodziny mangustowatych, jedyny przedstawiciel rodzaju Suricata. Zamieszkują południową część Afryki, głównie pustynię Kalahari.

• Wygląd: Smukła sylwetka, wierzch ciała jasnopopielaty z czarnym, poprzecznym pręgowaniem. Głowa biała, uszy czarne. Ogon żółty o czarnym końcu.

• Rozmiary: długość ciała: 25-35 cm; długość ogona: 17-25 cm

• Pożywienie: Wszystkożerna, głównie owady i inne bezkręgowce, ale również gady, ptaki i ssaki uzupełnione pokarmem roślinnym.

Surykatki mają silnie rozwinięte zachowania socjalne. Wykazują wiele zachowań antydrapieżniczych, od sygnałów alarmowych po czynną, grupową obronę przed atakującym drapieżnikiem. W czasie żerowania co najmniej jeden z członków stada zajmuje pozycję w najwyższym punkcie terenu i obserwuje otoczenie. W razie niebezpieczeństwa strażnik wydaje odpowiedni do zagrożenia dźwięk alarmowy, na który stado reaguje stosownie do sytuacji.

Starsze surykatki uczą młode, jak obchodzić się ze zdobyczą, organizując dla nich "szkoły łowieckie". Najpierw młoda surykatka dostaje martwe zwierzę (np. skorpiona) w celu poznania ofiary, następnie zaś żywe, nieuzbrojone zwierzę (np. skorpiona bez żądła). Dopiero na końcu młoda surykatka dostaje żywe, uzbrojone zwierzę (np. skorpiona z żądłem) w celu jak najszybszego zabicia go.

Przez wiele miesięcy mogą żyć bez wody, gdyż przeżuwają dzikie melony, wilgotne korzonki i bulwy, które wcześniej wykopały.

Młode surykatki łatwo oswoić. Wykorzystuje się je jako łowców gryzoni, co często robią Afrykańczycy.

• Kangur rudy (Macropus rufus) – przedstawiciel kangurowatych. Duży ssak roślinożerny, największy z torbaczy. Występuje pospolicie w całej Australii z wyjątkiem części południowego i wschodniego wybrzeża oraz północnych lasów równikowych. Żyją w stadach.

• Wygląd: Duży lub bardzo duży kangur o sierści od brązowo-rudawej barwy na grzbiecie do płowej na brzuchu i kończynach. Długie, spiczasto zakończone uszy, tępo zakończony pysk. Samice wyraźnie mniejsze, o sierści z większym udziałem koloru szarego.

• Rozmiary: wysokość: 1.20 m (samce) do 60 cm (samice), ogon do 1,2 m

• Pożywienie: roślinożerny

Kangury są torbaczami, to znaczy, że noszą swoje młode w torach na brzuchu, Torbacze rodzą się maleńkie, ślepie i nagie, a kangury po urodzeniu są wielkości ziarna fasoli. Matczyna torba zapewnia im bezpieczeństwo

Kangury są niezrównanymi skoczkami. Jeden z nich przeskoczył trzymetrowy stos drewna, a inny skoczył 13,5m. Standardowo długość ich skoków nie jest większa niż 2 metra. Gdy torbacze czują zagrożenie, potrafią poruszać się z prędkością 65 km/h

• Wielbłąd (Camelus) – rodzaj dużych ssaków z rodziny wielbłądowatych. Fizjologicznie przystosowane do życia w warunkach suchego i gorącego klimatu, są w wielu krajach wykorzystywane jako zwierzęta użytkowe. W stanie dzikim wielbłądy występują jedynie w Azji Środkowej i w Australii, gdzie dotarły razem z afgańskimi poganiaczami, są to baktriany – wielbłądy dwugarbne Wielbłąd jednogarbny (dromader) jest spotykany w Afryce i wyginął na wolności wiele lat temu.

Ciało wielbłądów osiąga długość do 3 m. Ich szyja jest długa, łukowato wygięta; głowa długa, z wysklepionym ciemieniem; uszy małe i zaokrąglone. U samic występuje jedna para sutków.

Od pozostałych przedstawicieli rodziny różni je obecność charakterystycznego garbu lub garbów na grzbiecie. Wielbłąd potrafi w nim zgromadzić nawet do 45 kg tłuszczu. Warstwa tłuszczu na grzbiecie zwierzęcia pełni rolę izolatora, który wraz z gęstą sierścią ułatwia regulowanie temperatury ciała organizmu, a co za tym idzie – zmniejsza ilość wody odparowywanej w procesie pocenia się zwierzęcia. Gdyby tłuszcz rozłożony był równomiernie, byłoby to tak uciążliwe jak noszenie płaszcza w lecie. Wielbłądy też wykazują dwa razy większą wytrzymałość na odwodnienie niż człowiek, u którego utrata ok. 11% wody z ustroju kończy się już śmiercią. Dodatkowym przystosowaniem zwiększającym odporność na niedobór wody jest budowa powierzchni dróg nosowych wchłaniających parę wodną z wydychanego powietrza. Wielbłądy piją wodę z dowolnego źródła, zarówno słodką, jak i słoną. Wykorzystują wodę zawartą w zjadanej roślinności, przy czym znane są z umiejętności wykorzystania każdej dostępnej paszy. Dzięki tym przystosowaniom zapotrzebowanie wielbłądów na wodę w warunkach pustynnych oceniane jest na 0,28 litra na godzinę. Dla porównania człowiek przebywający na pustyni zużywa 1 litr wody na godzinę. To tłumaczy dlaczego wielbłądy potrafią wędrować 8 tygodni bez picia, lecz kiedy dotrą do oazy, potrafią nawet ponad sto litrów wody.

Temperatura ciała wielbłąda osiąga nawet 40,5 stopni. W nocy, gdy na pustyni robi się zimno, ciała wielbłądów stygną powoli i zwierzęta nie czują chłodu

Wielbłądy mają długie, gęste rzęsy, które chronią ich w czasie burz piaskowych. Jeżeli trzeba, mogą zamykać także nozdrza, żeby do nosa nie spadał im piasek.

• Grzechotnikowate, grzechotniki (Crotalinae) – podrodzina jadowitych węży z rodziny żmijowatych. Charakteryzują się długimi, składanymi zębami jadowymi, receptorami ciepła w części policzkowej głowy, a niektóre z nich mają charakterystyczną grzechotkę na końcu ogona.

• Występowanie: Ameryka Północna, Ameryka Południowa i Azja

• Grzechotnik preriowy, grzechotnik zielony (Crotalus viridis) – gatunek jadowitego węża z podrodziny grzechotników w rodzinie żmijowatych. Posiada silny jad – w statystykach pokąsań ludzi przez węże zajmuje drugie miejsce, po grzechotniku teksaskim. Znanych jest kilka ras geograficznych, które różnią się umaszczeniem, porą polowań, pożywieniem (zależnym od dostępności drobnych kręgowców, którymi się żywi).

• Wygląd: Osiąga powyżej 100 cm, najdłuższy znaleziony liczył 151,5 cm. Grzbiet ma żółtawy, szarawy lub jasnobrunatny, z eliptycznymi, czerwonymi lub brunatnymi plamami. Z boku głowy przebiegają dwie jasne linie. Strona brzuszna żółtawa, mogą występować brunatne plamy.

• Występowanie : Żyje w Ameryce Północnej, od Kanady do Meksyku. Zamieszkuje tereny o podłożu żwirowo-kamiennym, stepy, a nawet pustynie.