NURT CHŁOPSKI W POWOJENNEJ PROZIE POLSKIEJ.
W literaturze XX wieku można zauważyć istotną przemianę w sposobie ujmowania tematyki wiejskiej( z porównaniu z dawniejszymi epokami). Zmiana ta zarysowała się w dwudziestoleciu międzywojennym, a w pełni dokonała dopiero po 1945 roku.
Jej istota polega na przesunięciu perspektywy przedstawiania problemów wsi.
Jeszcze w XIX i XX wieku wieś była przedmiotem opisu przede wszystkim z zewnątrz( w twórczości nie wywodzących się z niej pisarzy).
Po roku 1918 wkroczyła do literatury grupa autorów pochodzenia chłopskiego. Wraz z nimi pojawiło się inne spojrzenie na tematykę wiejską. W ZWIĄZKU Z PROCESEM AWANSU SPOŁECZNEGO i KULTURALNEGO warstwy chłopskiej(zagłada kultury dworskiej, urbanizacja, industrializacja, migracja mieszkańców wsi do miast)kultura wiejska zaczęła być opisywana od wewnątrz. Ten nowy punkt widzenia zaproponowali pisarze o chłopskim rodowodzie. Dlatego w odniesieniu do literatury powojennej bywa stosowane
rozróżnienie(według kryterium socjologicznego)
tematyki wiejskiej- różni twórcy
nurt chłopski- zespół utworów , w których na temat wsi wypowiadali się autorzy pochodzący z tego środowiska.
Opis przez pisarzy chłopskich nadawał często utworom nurtu charakter autobiograficzny.
W literaturze XX wieku tematyka wiejska zaznacza swoja obecność przede wszystkim w prozie narracyjnej- w najmniejszym stopniu w dramacie-
W latach 20-tych utworem otwierającym współczesne dzieje tematu był tom opowiadań Marii Dąbrowskiej „Ludzie stamtąd”, który jest autentycznym obrazem życia wiejskiego proletariatu. Zbiór ten charakteryzuje kreacja bohaterów chłopskich obdarzonych głębokim życiem duchowym. Do historii chłopskiego buntu w Galicji powraca Bruno Jasieński w poemacie „Słowo o Jakubie Szeli”.
W latach 3-tych tematyka wiejska stała się zarówno w prozie jak w poezji) znacznie wyraźniej obecna. Ukazało się wówczas kilka powieści napisanych przez autorów pochodzenia chłopskiego, które łączy krytyczny opis sytuacji społeczno-ekonomicznej panującej na wsi w okresie międzywojennym. Tonacja protestu cechuje powieści
JALU KURKA("GRYPA SZALEJE W NAPRAWIE", "WODA WYŻEJ"),
MARIANA CZUCHNOWSKIEGO("PIENIĄDZ"),
JANA WIKTORA("NA UGORZE") i
WŁADYSŁAWA KOWALSKIEGO("W GRZMIĄCEJ").
Wydane w tym samym czasie- spradzic daty!!!!!- autobiograficzne powieści
STANISŁAWA PIĘTAKA(MŁODOŚĆ JASIA KONEFAŁA
i BIAŁOWIEJSKIE NOCE-
kontynuowane jako cykl bezpośrednio po wojnie: Nagi grom i Ucieczka miejsc ukochanych)podejmują analizę świadomości chłopskich bohaterów: ich dramatycznych doświadczeń związanych z awansem kulturalnym, wywołującym poczucie lęku, obcości i samotności(zapowiadając w ten sposób ważny problem powojennej prozy nurtu- TO JEST JAKBY ZAPOWIEDZIĄ NURTU CHŁOPSKIEGO).
NURT CHŁOPSKI 1w prozie kształtuje się od końca lat 50-tych(szczególnie w kręgu pisarzy pokolenia Współczesności). Jego szczytowy okres przypada na lata 60-te i w mniejszym stopniu 70-te. Proza tego nurtu odwołuje się do różnych metod artystycznych: od reportażowego i dokumentalnego naturalizmu oraz zróżnicowanych odmian szeroko pojętego realizmu(Julian Kawalec) poprzez konwencję groteskową(Edward Redliński) i symboliczno-metaforyczną(Wiesław Myśliwski) do lirycznej poetyki wyobraźni, mitu i fantastyki(Tadeusz Nowak). Do najważniejszych przedstawicieli prozy chłopskiej nalezą:
JULIAN KAWALEC
TADEUSZ NOWAK
EDWARD REDLIŃSKI
WIESŁAW MYSLIWSKI2
Ich twórczość łączy różnie rozumiany temat awansu społecznego wsi oraz związanych z nim problemów i konfliktów.
JULIAN KAWALEC rozważa dramatyczne- moralne, psychiczne, obyczajowe- konsekwencje awansu dla losu indywidualnych bohaterów chłopskich
Ziemi przypisany,
W słońcu,
Tańczący jastrząb,
Wezwanie,
Przepłyniesz rzekę,
Blizny,
Pierwszy białoręki)
TADEUSZ NOWAK przywołuje pradawną tradycje kultury chłopskiej i umieszcza ją w tle najnowszej historii oraz współczesnych realiów życia wiejskiego)
Przebudzenie,
Obcoplemienna ballada,
Półbaśnie,
Takie większe wesele,
A jak królem, a jak katem będziesz,
Diabły,
Prorok,
Wniebogłosy
oraz liczne zbiory poezji Ślepe koło wyobraźni, Ziarenko trawy, Bielsze nad śnieg
EDWARD REDLIŃSKI odsłania kulturowe zderzenie dwóch odmiennych rzeczywistości, systemów wartości i stylów życia: cywilizacji miejskiej3 oraz wiejskiej
Awans,
Konopielka- opowieść o próbie ucywilizowania wiejskiego środowiska, opisana w sposób zabawny, z pewna dozą humoru, dzięki czemu lekko się ja czyta. Świat który od wieków żyje według swoich własnych praw- nie jest gotowy na przyjęcie zmian mimo, że początkowo jest ich ciekaw. Zmiany stają się jednak w oczach niewykształconych chłopów przyczyna wszelkiego zła. Cywilizacja nie jest im potrzebna. Wierzą że uda im się uchronić swój świat przed złem które niesie ze sobą oświecenie.
WIESŁAW MYSLIWSKI analizuje przemiany świadomości i kultury chłopskiej postawionej wobec zjawiska awansu i współczesnych procesów społeczno- historycznych
Nagi sad,
Pałac,
Kamień na kamieniu
Oprócz wymienionych pisarzy nurt chłopski w powojennej prozie reprezentują:
WILHELM MACH
Jaworowy dom,
Życie duże i małe,
Agnieszka córka Kolumba-podejmujące temat awansu i stanowiące liryczny powrót do zmitologizowanego świata młodości spędzonej na wsi
STANISŁAW PIĘTAK
Plama,
Odmieniec,
zbiory opowiadań i wierszy ujawniające skomplikowane kompleksy chłopskiej świadomości
JALU KUREK
„Dzień dobry, Toporna”
Pod przełęczą- przedstawiające społeczną sytuację wsi.
W latach 80-tych nurt prozy chłopskiej wykazuje pewne objawy wyczerpania (atrakcyjna literacko przestaje być wówczas problematyka awansu.
Epicka powieść WIESŁAWA MYSLIWSKIEGO „KAMIEŃ NA KAMIENIU”, która ukazała się w tych latach, opisała powojenna wieś we wszystkich aspektach(przemian historycznych, tradycyjnej mentalności i obyczajowości jej mieszkańców, trwałych i elementarnych właściwości kultury chłopskiej).
Powieść ta- stanowiąca jednocześnie metaforyczną przypowieść o egzystencjalnej kondycji człowieka- jest nieraz uważana za zamkniecie dziejów nurtu4.
O tym, że zamiast pojęcia kultury chłopskiej upowszechniło się w naszym myśleniu pojęcie kultury ludowej zadecydowała masa, narastających przez lata, stereotypów. Że są to stereotypy negatywne i deprecjonujące, nie ma potrzeby się przekonywać. Wszak synonimem chłopa jest ktoś prymitywny, niewykształcony i nieokrzesany, jednym słowem - znany także z literatury - "cham".↩
Świat chłopskiej kultury jest światem twórczości Wiesława Myśliwskiego od początku. Nie tylko zresztą twórczości literackiej, także społecznej aktywności. Od 1975 roku przez blisko ćwierć wieku był Myśliwski redaktorem naczelnym kwartalnika "Regiony", poświęconego kulturotwórczej funkcji chłopstwa i chłopskiemu piśmiennictwu - najczęściej nieposiadającemu świadomości sztuki jako sztuki. W roku 1993 zainicjował także wydawanie dwutygodnika "Sycyna", który programowo nawiązywał do tradycji Jana Kochanowskiego, interesował się życiem polskiej prowincji, a więc zarówno wsi, jak i miasteczek. Stara chłopska kultura - twierdzi autor "Kamienia na kamieniu" - musiała prędzej czy później się rozpaść, bowiem była: "zbyt metafizyczna, jak na epokę materializmu, zbyt przesiąknięta sacrum, jak na techniczność i technologiczność nacierającej cywilizacji". Przyczyn końca wsi upatruje Myśliwski także w tym, że wieś wzbogaciła się i wyemancypowała, w efekcie czego kultura chłopska, będąca niczym innym jak tylko "kulturą biedy i biedę kompensującą", okazała się niepotrzebna. "Wieś kupująca mleko w sklepie - oto wymiar tego cywilizacyjnego dramatu" - konstatuje nie bez sarkazmu eseista.↩
Paradoksalnie, koniec wsi upatruje w postępie cywilizacyjnym, którego w żaden sposób nie udało się pogodzić z zachowaniem podstawowych wartości kultury chłopskiej. Jej erozja to proces długotrwały. Na jej rozpad olbrzymi wpływ miało wieloletnie zacofanie, okupacja i zniszczenia wojenne, wreszcie powojenna podbudowana ideologicznie reforma rolna i kolektywizacja, ale także masowa repatriacja. Efektem tego była gremialna ucieczka ze wsi do miasta - w pierwszej kolejności ludzi młodych, którzy stracili wiarę w sens życia na wsi, w możliwość samorealizacji.↩
Nawiązując w "Kresie kultury chłopskiej" do "Końca wsi - przyszłości wsi", Myśliwski dobitnie akcentuje, że była to "kultura zgody z losem, afirmująca życie takie, jakie przypadło człowiekowi w udziale, odpowiadająca na pytanie, jak żyć, kiedy żyć się często nie dawało, jak odnaleźć pył swojego istnienia w chaosie wszechrzeczy, jak przemijać z pokorą". Niestety, doszło w końcu do tego, że "ta kultura nie ma nawet komu dzisiaj przekazać świadectwa, że była i czym była". O to, że dzieje się tak a nie inaczej, Myśliwski nikogo nie oskarża. Jest pewien, że biegu dziejów nie da się powstrzymać. Ma oczywiście żal, że odchodzi w niepamięć kultura, z której wyrósł, że bezpowrotnie przeminął świat jego dzieciństwa, ale zdaje sobie sprawę z faktu, że kultura, które nie pisała, lecz mówiła, nie mogła trwać wiecznie. Według Myśliwskiego najważniejsza jest tradycja "mówionego eposu chłopskiego", to znaczy tradycja żywego języka, konwersacyjnej polszczyzny: "Ponieważ chłopi we wszystkim niewolni, w jednym byli wolni - w języku". I zapewne dlatego wśród najważniejszych elementów chłopskiego dziedzictwa wymienia na zakończenie szkicu "Kres kultury chłopskiej" najpierw słowo, potem pamięć, a na końcu wyobraźnię. Co jednak znamienne, dopiero teraz, gdy odchodzi ona bezpowrotnie w przeszłość, jesteśmy władni docenić potęgę tej kultury: "Każda prawdziwa kultura objawiła się w pełni dopiero wówczas, gdy już odeszła wraz z formacją, która ją stworzyła. Dopiero wówczas najwyraźniej widać, jakie nam dziedzictwo zostawiła i czy zostawiła". Zdaniem pisarza, trzy wymienione elementy: słowo, pamięć i wyobraźnia - to bynajmniej nie stanowe, lecz najzwyczajniej w świecie "człowiecze dziedzictwo" chłopskiej kultury, której dzisiaj - cóż! - biją dzwony↩