12.01.12

Nurt chłopski w literaturze

To zjawisko, które zostało wyodrębnione w latach 60. i trwało do przełomu lat 70. i 80.(nie miało wyraźnego początku i końca). Nurt ten spośród innych sposobów porządkowania literatury powojennej pisarzy piszący w obrębie tego nurtu wywodzili się ze wsi, pisali o wsi, obrazowali uniwersum wiejskiej kultury, ukazując proces przemian zachodzących na wsi po wojnie. Związane to było z sytuacją społeczną, która w XX wieku nastąpiła w Polsce. Przykrywką do wyodrębnienia powojennego nurtu wiejskiego w literaturze było zjawisko literatury chłopskiej. Pierwsze wyraźniejsze zjawisko związane z wejściem ludzi ze wsi, chłopów do literatury pojawiło się w latach 30. W literaturze zaczęły funkcjonować takie nazwiska jak: Wincenty Burek, Stanisław Piętak, Leopold Buczkowski. Zinstytucjonalizowanie literatury nurtu wiejskiego związane było z takimi zjawiskami, jak np. pewien krąg krytyczny, który się nim zajmował, a któremu przewodził Henryk Bereza (wtedy redaktor „Twórczości”, autor kilkakrotnie wznawianej książki krytycznej pt. Związki naturalne). Elementem instytucjonalizującym ten nurt były także zjazdy pisarzy nurtu wiejskiego.

W latach 60. działają pisarze starszego pokolenia, debiutującego jeszcze przed wojną, bardzo często są to pisarze związani z tzw. grupą autenstystów, czyli poetów nurtu wiejskiego, którzy działali w latach 30., skupieni byli w czasopiśmie „Okolica Poetów”, której rektorem był Stanisław Czernik. Ostatnio uaktywnili się prozatorsko. Należą do nich m: Stanisław Czernik, Józef Morton (Mój drugi ożenek), Józef Michalski, Jan Bolesław Ożóg. Pojawia się wtedy także młode pokolenie pisarzy urodzonych w latach 30., którzy w dorosłe życie wchodzą tuż po wojnie: Tadeusz Nowak, Wiesław Myśliwski, Marian Pilot, Zygmunt Trziszka, Edward Redliński. Różne są modele pisania o wsi, które wtedy się pojawiają. Jeśli starsze pokolenie pisało wspomnienia wiejskie, o związku z naturą, mądrości folkloru, to pokolenie młodsze było wieloaspektowe w literackim projekcie ukazywania wsi.

Tadeusz Nowak był prozaikiem o wyraźnym zacięciu lirycznym. Zaczynał jako poeta i jednocześnie później uprawiał prozę i poezję. Proza była identyczna w treści z poezją. Pojawiał się ten sam świat wyobraźni, który karmiony był doświadczeniem dzieciństwa wiejskiego (ur. się w Sikorzycach koło Dąbrowy Tarnowskiej). Na jego dorobek składa się kilka tomów opowiadań i powieści. Przebudzenia (62) to tom opowiadań, które są zapisem wyobraźni wiejskiego dziecka. Zdarzenia są zdarzeniami wyobraźni; są kreacją. Narratorem wszystkich tych opowiadań jest Piotr, poniekąd tożsamy z samym autorem. Imię jest znaczące, ponieważ w następnym tomie pt. Obcoplemienna ballada narratorem jest Paweł. Paweł jest ojcem, ale opowiada to, co na jego temat wymyśla syn (w założeniu Piotr). Obcoplemienna ballada utrzymana jest w poetyce baśni chłopskiej o miłości, o chłopskiej doli, na którą składa się dzieciństwo ojca (wychowywany był bez ojca, potem wyjechał do Ameryki), służba rekrucka w armii austriackiej. Te elementy dramatycznej skądinąd sytuacji chłopstwa tu zamieniają się
w balladę o szczęściu i opowieść o przygodzie wśród niebezpieczeństw. Obcoplemienna ballada dedykowana jest ojcu i podkreśla obecną również poezji Nowaka więź ojciec-syn. W tej samej konwencji mityczno-baśniowej utrzymana jest powieść Takie większe wesele (66), powieść o wojnie, o tym, jak człowiek dochodzi do tego, że może zabijać. Dojrzewanie do zabijania zostało zestawione z dojrzewaniem do spełnienie aktu seksualnego, dojrzałości do miłości. Świadomość tego, że ludzie zabijają – a jest to czas wojny – budzi u bohatera jednocześnie lęk
i fascynacja. Próba oswajania śmierci to strzelanie do rzeźbionego pastuszka, później bohater
i narrator jednocześnie staje się współuczestnikiem zabicia. Przesłanie jego, wyrażone expressis verbis, mieści się w tym, że racją zabijania jest ocalenie niewinnego. Najważniejszą powieścią
w dorobku Nowaka jest powieść opublikowana w dwa lata później, czyli w 68 r. – A jak królem, a jak katem będziesz. Sprawia wrażenie, jakby była dalszym ciągiem Takiego większego wesela, ale nie ma następstwa fabularnego w czasie: akcja jednej i drugiej rozgrywa się w czasie baśniowo-mitycznym. Jest on czasem wojny z Niemcami, ale jest także mitem pozostającym w bezczasie. Nowak podjął problem zabijania w wojnie partyzanckiej. Narrator i bohater tej powieści to Piotr (ciągle; nie ma tożsamości losu między Piotrem z Przebudzeń a P. z A jak… – sugeruje to, że N. chce w ten sposób wziąć odpowiedzialność za zabijanie), parobek, wiejski kawaler. Akcja powieści zaczyna się przed IIWŚ, gdzieś na wsi, wśród wzgórz. Piotr żyje w kręgu mitologii, przypowieści, obrzędów, śpiewa
w chórze kościelnym, przyjaźni się z lokalnym złodziejaszkiem, z którym chodzi na nocne wyprawy. Kiedy ktoś popełnia samobójstwo, P. zaczyna mieć wątpliwości, jaką drogę w swoim życiu wybrać. Miota się między sferą królewskości (symboliczne złote jabłko – baśń i idylla) a katowską skłonnością do zadawania śmierci (czerwone jabłko). Jego rozdwojenie objawia się w kontaktach seksualnych. Problemem wojny, w której bierze udział P., jest moralny ciężar praktyki zabijania. P., chcąc się ratować przed szaleństwem, które jest konsekwencją zabijania, znajduje ratunek w wiejskim raju,
w magicznym rytuale i małżeństwie z Helą, która bierze współodpowiedzialność za jego czyny. Dramatyzm wyboru P. polega na tym, że widzą, że nie zabija – traci raj. Zabijanie zaś obciąża go świadomością kata. Kat jest w swoim działaniu usprawiedliwiony. Nie kat zabija, zabija sprawiedliwość. Piotr będzie mógł pozostać w swoim raju, na niego i na swojego syna. A jak… jest powieścią w tonacji, stylistyce, która wtedy była nienazwana na gruncie polskim, ale która była obecna i widoczna w literaturze iberoamerykańskiej, w lepszym wykonaniu (Sto lat samotności Marqueza -> magiczny realizm). W latach 70. i 80. N. wydał jeszcze luźno związaną ze sobą trylogię opartą na elementach autobiograficznych: Prorok, Diabły, Dwunastu. Wartość tej prozy przybladła (słusznie), natomiast z krzywdą dla pisarza przybladła wartość jego poezji. To, co nie sprawdziło się
w tej prozie: była pisana przez poetę z innym typem wyobraźni, który słabo asymiluje się dla prozy,
a bardziej jest kwestią poetycką.

Na tym tle o wiele bardziej żywotny okazał się dorobek Wiesława Myśliwskiego. Debiutował powieścią Nagi sad (67). Jest ona życiorysem ojca i syna, chłopa i wywodzącego się
z chłopstwa inteligenta. Syn, wypełniając wolę ojca, kształci się
i zostaje nauczycielem. Okupione to jednak zostało tęsknotą za utraconą możliwością powtórzenia ojcowskiej biografii przez syna. Jest ona traktowana jako wartość wyższa. Po śmierci ojca syn czuje się obdarowany niechcianą wolnością pojedynczego wychowania (był symbiotycznie związany z ojcem). Podejmuje trwanie na wyznaczonym kawałku ziemi. Awans nie był dla niego formą ucieczki, ale powrotem
z piętnem wyobcowania. Drugą powieścią w dorobku M. był Pałac. Akcja tej powieści obejmuje jeden dzień (od strzału, który sygnalizuje już zbliżający się trąd nadchodzący ze wschodu, a jednocześnie sygnałem ucieczki dla mieszkańców dworu, a realnym wejściem tego trądu do dworu wsi). Minęły dawne lata, nie ma chłopskiej zależności od dworu, ale nowe, zmieniające się warunki życia mieszkańców wsi dopiero nadejdą. Jakub, wiejski chłopiec, kręcący się koło dworu, pasterz bydła, przeżywa pamięć własnej chłopskości, splątanej ze świadomością złego pana. Mimo jednego dnia akcji, w tekście mamy rozrzucony cały życiorys bohatera, który budowany jest przez typowe elementy losu chłopskiego. Jakub jest przedstawicielem ciemnej, biednej polskiej wsi. Jego rodzina cierpi głód.
W czasie jednej takiej nocy głody, ojciec poszedł z kosą na dziedzica, ale zginął w niewyjaśnionych okolicznościach. Życiorys jaśniepana – przeżywany przez Jakuba – zbudowany został z takich stereotypów jak: dziedzic rozpija chłopstwo, jest mężczyzną jurnym i zapładnia wszystkie chłopskie kobiety. Pojawiają się: hedonistyczny biskup-żarłok, zbankrutowany dziedzic. Jakub kończy swoje życie w tym dniu. Płonie w pałacu. Obydwie te powieści są bardzo dobrze skonstruowane, ale są to powieści, które odsuwają się od sposobu realistycznego ujmowania rzeczywistości. Chciałoby się rzec, że arcydziełem jest powieść Kamień na kamieniu (84). Bohaterem i narratorem tej powieści jest niejaki Szymon Pietruszka, którego biografia ukazana jest od dzieciństwa do nadchodzącej, przeczuwanej przez niego śmierci. Najważniejszym wydarzeniu w jego życiu jest IIWŚ i pamięć o niej (legendy o bohaterskich dowódcach partyzanckich, bijących wroga; wojna jest ukazana jako czas bezgrzeszny, czas, w którym wszystko usprawiedliwione jest koniecznością walki z wrogiem – Sz. wyrywa się w miejsca kaźni kosztem sąsiada, który – zdaniem Sz. – był za stary na wycieczkę i śmierć tak czy siak była mu sądzona; czas wojny unieważnia czas przedwojenny – konflikty sprzed wojny stają się nieważne, podziały rasowe między państwem a chłopstwem także nieważne). Jego rany
z czasu wojny to swoisty wabik na kobiety (korzysta z tego). Sz. jest rozbitkiem (struktura wsi, którą on pamięta, jest strukturą wsi, która zniknęła; jest on jedynym wiarygodnym narratorem o niej i jej mieszkańcach). Rozdziały nakładają się na siebie wielogłosowe, w zakończeniu tworząc kodę, która jest życiorysem bohatera. Sz. jest przywiązany do wsi. Nie lubi ziemi, ale blisko tej ziemi pozostaje. Zawsze pozostaje pretekst, aby wsi nie opuścić (wieś opuścili dwaj jego bracia). Zajmował się różnymi zawodami. Pietruszka miał trzech braci. Wszyscy wyruszyli w świat. Najstarszy miał zostać księdzem, został komunistą i ateistą. Dwaj pozostali pojawiają się marginalnie, mają życiorysy mało wyraziste. Myśliwski jest okrutny (bo prawdomówny) wobec wsi. Wyraża przekonanie, że zmiany społeczne nie zmieniły ludzkiej mentalności (głównie zachłanność). Wieś jest bezwzględna wobec obcych, starych, chorych. Kto wyjeżdża, nie wraca już. Nastawienie Sz. do życia zmienił wypadek, któremu uległ. Po cierpieniu, które przeżył bohater, wraca innym człowiekiem. Staje się obrońcą wsi, jest mądrzejszy, godzi się wszystkimi, godzi się z losem i myślą o śmierci. Obszar zainteresowania Myśliwskiego stał się mniej chłopski. W 96 roku wydaje powieść pt. Widnokrąg, a w 06 Traktat
o łuskaniu fasoli. Obydwie powieści zostały nagrodzone nagrodą Nike. Widnokrąg zaczyna od obejrzenia fotografii z małym narratorem, Piotrem. Najważniejsze momenty z życia. Różne typy ludzkie. Myśliwski jest dziedzicem powieści XX-wiecznej, uczył się od Prousta przez Joyce’a do Faulknera.

Pomniejsi pisarze, którzy związani byli z nurtem chłopskim, to – dziś już zapomniany krakowski pisarz – Julian Kawalec. Ważniejsze powieści: Tańczący jastrząb i Ziemi przypisany. Powieści są monologami bohaterów o awansie wsi;
o przemianach, które uwolniły ją od nędzy i głodu, ale jednocześnie są to powieści
o wykorzenionych i niezdolnych do wrośnięcia w miasto (mocny element u Nowaka). Bohater Tańczącego jastrzębia zostaje postawiony w dramatycznej sytuacji. Do wsi wraca jako inżynier, który ma zorganizować jakąś przestrzeń przemysłową we wsi. Jest to cios wymierzony przeciwko swojemu dziedzictwu. Z tej tragedii rodzi się jego decyzja samobójcza (rzuca się w kamieniołom).

Ciekawym dziś był Marian Pilot, autor powieści Sień (89), Majdan (69). Majdan jest powieścią o sytuacji chłopa, który swoje chłopskie dziedzictwo zamienił na sytuację pisarza, żyjącego w mieście, ale takiego pisarza, który sam
o sobie mówi, że zajmie się komiksiarstwem. Dobry jest ton jego opowiadań zatytułowanych Pantałyk. Odchodzi od stereotypów literackich, które obowiązywały w podejmowaniu tematyki wiejskiej, czyli realistycznych lub mityzujących. Opowiada o rodzinie Dudów -> losy realistyczne, czasem zupełnie absurdalne (nikt nie je, nie pije, nic nie mówi). Rzecz jest o marazmie społeczności pegeerowskiej. Pilot pojawił się jako świetny pisarz, przyznano mu ubiegłoroczną nagrodę za Pióropusz (absurd, groteska). Dziadek daje wnukowi pióro marki Pelikan. Pilot robi z językiem w prozie to, co Białoszewski robi z językiem w poezji. Pióropusz to gejzer pomysłów literackich, które Pilot realizuje.

Najmłodszy w tym towarzystwie jest Edward Redliński, który zaczynał swoją karierę jako reporter, ale w latach 70. Zrobił zawrotną karierę jako autor powieści pt. Konopielka (63). Krytyczno-literacki sąd nad Konopielką: parodia Siłaczki, kpina z chłopskiego losu. Niektórzy uważali, że jest to parodia literatury nurtu chłopskiego. Uważano, że takiej wsi nie ma. Owszem, może nie, ale skamieliny mentalnościowe, które tę wieś określały, trwały. Rzecz dzieje się we wsi Taplary, wsi otoczonej lasami i bagnami. Mieszkańcy żyją zgodnie z rytmem natury, są nieufni wobec nowego. Kaziu Bartoszewicz (nie wiedział długo, jak się nazywa, bo wszyscy mówili do niego Bartoszko, a do dowodu długo nie zaglądał), kiedy wyjeżdża do lasu
i wraca, zostaje w domu odmieniony świat, np. przyjechała nauczycielka. Kaziu jest młodym chłopem; ze starymi łączy go nieufność do nowoczesności, dzieli – erotyczne zauroczenie do nauczycielki. Przynosi ona sporo nowości. Podgląda nauczycielkę przez coś na podobieństwo lornetkę. Spada, łamie nogę. Ma potrzeby seksualne i proponuje żonie nowość, bo w swojej sytuacji nie mogli się kochać po bożemu. Rzecz kończy się tym, że Konopielka (nauczycielka) wyjeżdża ze wsi. Kaziu zostaje rzecznikiem postępu. Powieść wykorzystuje pewne schematy dla ośmieszenia sposobów pisania o literaturze i mentalności chłopskiej. W tym samym roku wydał powieść Awans, powieść zdecydowanie gorszą. Schematyczną, zbudowaną na prawach farsy. Rzecz dzieje się we wsi. Nauczyciel wprowadza nowe porządki. Wieś się cywilizuje, przyjeżdżają turyści. Na to wszystko powraca do wsi Staszek, człowiek, który stamtąd wyszedł. Szuka na wsi spokoju od cywilizacyjnego zgiełku. Redliński później odszedł od problematyki wsi. Jako emigrant (trafił do USA) napisał powieść Dolorado (85). W 9 lat później – Szczuropolacy. Są to powieści, które są bezwzględnym obrazem polskiego emigracyjnego getta – pijanego, pełnego uprzedzeń.

Nurt ten stracił swoje żywotne siły, bo zmieniła się struktura społeczna, która była gruntem, na której wyrastały te obrazy wsi.