Zlecenia maklerskie

Transakcje giełdowe zawiera się na podstawie przekazanych przez członków giełdy zleceń, zwanych zleceniami maklerskimi, których przyjęcie zostało potwierdzone przez system komputerowy giełdy. Członek giełdy sporządza zlecenie maklerskie w imieniu własnym na rachunek klienta albo na rachunek własny. Powinno ono określać m.in.:

• rodzaj oferty (kupno czy sprzedaż),

• charakter zlecenia, co oznacza z limitem lub bez limitu ceny,

• ilość, nazwę lub kod papieru wartościowego,

• nazwę lub kod wystawcy zlecenia,

• datę wystawienia i termin ważności.

Zainstalowany na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie sy­stem komputerowy zapewnia inwestorom wykonanie prawie natychmiasto­we i automatyczne ich zleceń z zastosowaniem dwóch zasad pierwszeństwa, którymi są:

1. cena, co oznacza, iż zlecenie kupna z najwyższym limitem ceny reali­zuje się przed zleceniami o niższym jej limicie, i odwrotnie, czyli zlecenie sprze­daży z najniższym limitem ceny realizuje się przed zleceniami o wyższym jej limicie,

2. czas, co oznacza, iż dwa zlecenia tego samego typu i z tą samą ceną reali­zuje się według czasu zarejestrowania w systemie komputerowym giełdy.

Występujące na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie zlecenia można podzielić na kilka rodzajów. Poniżej przedstawiono je w podziale według trzech kryteriów:

1. Limit ceny. Ze względu na to kryterium wyróżnia się zlecenia z limitem ceny i zlecenia bez limitu ceny, wśród których wyróżnia się zlecenia:

1. „po cenie rynkowej" (PCR),

2. „po cenie rynkowej na otwarcie" (PCRO),

3. „po każdej cenie" (PKC).

   2. Dodatkowy warunek wykonania. Uwzględniając to kryterium, możemy wyróżnić zlecenia z:

      1. „minimalną wielkością (wolumenem) wykonania" (Wmin),

      2. „wielkością (wolumenem) ujawnianą" (WUJ),

      3. „limitem aktywacji" (LimAkt).

   3. Termin ważności zlecenia. Uwzględniając to kryterium, możemy wyróż­nić następujące zlecenia:

      1. „ważne do końca sesji giełdowej" (DZIEŃ) — zlecenie to jest ważne do końca sesji w bieżącym dniu, a jeśli nie zostało zrealizowane, to po zakończeniu sesji zostaje usunięte z arkusza zleceń,

      2. „ważne domyślnie" (DOM) — zlecenie to (lub jego niezrealizowana część) ważne jest bezterminowo,

      3. „ważne do pierwszego wykonania" (WiN) — zlecenie to musi być wy­konane natychmiast po wprowadzeniu do arkusza zleceń lub po fazie otwarcia, a jego niezrealizowana część jest anulowana,

      4. „wykonaj lub anuluj" (WuA) — zlecenie to musi być wykonane w cało­ści natychmiast po wprowadzeniu do arkusza zleceń (ważne jest do momentu zawarcia pierwszej transakcji), a gdy nie może być zrealizowane w całości, jest anulowane,

      5. „ważne do określonej daty" — zlecenie to ma określony termin ważności.

Zlecenia z limitem ceny. Zlecenie z limitem ceny jest zleceniem, w którym

cenę określa inwestor. Uważa się ją za maksymalną cenę zakupu papierów wartościowych lub minimalną cenę ich sprzedaży. Innymi słowy, w tym zlece­niu inwestor oznajmia, że dany papier wartościowy chce kupić nie drożej niż po określonej przez niego cenie lub sprzedać nie taniej niż po określonej przez niego cenie. Zlecenia te można dalej klasyfikować, uwzględniając wymienione wyżej terminy ważności. Wśród nich będzie między innymi zlecenie „ważne do pierwszego wykonania" (WiN) oraz zlecenie „wykonaj lub anuluj" (WuA). Pierwsze z nich, jak wiadomo, realizuje się natychmiast po wprowadzeniu do systemu komputerowego giełdy, a jego niezrealizowana część traci ważność. Obrazuje to przykład.

Przykład 4.1. Załóżmy, że na otwarcie notowań złożono zlecenia przed­stawione poniżej w arkuszu zleceń, w tym zlecenie kupna z limitem ceny 90 na 70 akcji:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
70 (WiN)
15
30

Złożone zlecenie zrealizowano w ten sposób, że inwestor zakupił 50 akcji po kursie 90, a jego pozostała część (20 akcji) została anulowana, co oznacza, iż arkusz zleceń wygląda następująco:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
15 30	89 88

Jeżeli teraz w trakcie notowań ciągłych złożono dwa zlecenia sprzedaży, przy czym jako pierwsze złożono zlecenie sprzedaży 60 akcji po cenie 85, a jako dru­gie — zlecenie sprzedaży 25 akcji po cenie 87 oraz zlecenie kupna WiN na 20 akcji po cenie 86, to arkusz zleceń będzie wyglądał następująco:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
15	89
30	88
20 (WiN)	86

Wynika z niego, że zostaje zawarta transakcja na 45 akcji po kursie 85 ze zleceń kupna po cenie 89 i 88, a także na 15 akcji ze zlecenia WiN również po ce­nie 85, natomiast pozostała część akcji, czyli 5, z tego zlecenia zostaje usunięta.

Zlecenie „wykonaj lub anuluj" (WuA) można składać w fazie dogrywki lub podczas notowań ciągłych, wyłączywszy okres równoważenia rynku. Jest ono realizowane natychmiast po wprowadzeniu do systemu komputerowego giełdy. Jego realizacja następuje albo w całości, albo w ogóle nie następuje. Jeżeli zlece­nie to nie może być zrealizowane w całości, to traci ważność. Zlecenie „wykonaj lub anuluj z warunkiem minimalnej wielkości wykonania" (Wmin) traktowane jest tak samo, jak zlecenie „wykonaj lub anuluj" (WuA). Obrazuje to przykład.

Przykład 4.2. Załóżmy, że w pewnym momencie na rynku mamy następu­jącą sytuację:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
40
35

Zostaje złożone zlecenie kupna 65 akcji z limitem ceny 62 i warunkiem WuA, co przedstawia poniższy arkusz zleceń:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
65
40
35

Zostaje zawarta transakcja kupna 48 akcji po cenie 61 oraz 17 akcji po cenie 62, co oznacza, iż zlecenie WuA zostało zrealizowane w całości. Gdyby zlecenie to opiewało na zakup 80 sztuk akcji z limitem ceny 62, to nie zostałoby zrealizo­wane. Arkusz zleceń po zawarciu transakcji jest następujący:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
40
35

Trzeba także dodać, że jeżeli w czasie notowań ciągłych lub w fazie dogryw­ki w chwili składania zlecenia z oznaczeniem ważności „do pierwszego wykona­nia" lub z warunkiem „wykonaj lub anuluj" w arkuszu zleceń brak zleceń prze­ciwstawnych z limitem ceny, umożliwiających zawarcie transakcji, to złożone zlecenie traci ważność.

Ze zleceń z limitem ceny korzystają na ogół inwestorzy, którzy kierują się precyzyjną strategią i mają określony pogląd na tendencję cen zakupu lub sprze­daży interesującego ich waloru. Przy dużej amplitudzie wahań cen na rynku nie kupują papierów zbyt drogo lub nie sprzedają ich po cenie zbyt niskiej w stosun­ku do swoich założeń inwestycyjnych.

Zlecenia bez limitu ceny. Do tej grupy zleceń zaliczamy: zlecenia „po cenie rynkowej" (PCR), zlecenia „po cenie rynkowej na otwarcie" (PCRO) oraz zle­cenia „po każdej cenie" (PKC).

1. Zlecenia „po cenie rynkowej" (PCR) (market order) można składać wyłącznie w czasie trwania notowań ciągłych, z wyjątkiem fazy równoważenia rynku. W momencie przyjmowania takiego zlecenia do systemu komputero­wego giełdy musi oczekiwać na realizację co najmniej jedno zlecenie przeciw­stawne z limitem ceny. W składanym zleceniu inwestor nie określa limitu ceny, po której chce kupić lub sprzedać papier wartościowy, ponieważ jest ono reali­zowane natychmiast po przyjęciu przez system po cenie zgłoszonego wcześniej i niezrealizowanego najlepszego zlecenia przeciwstawnego. Oznacza to, że re­alizuje się tylko najlepszą oczekującą ofertę ze strony przeciwnej. Jeżeli zlecenie PCR nie zostanie zrealizowane w całości, to jego niezrealizowana część zostaje przekształcona w zlecenie z limitem ceny równym kursowi ostatniej zawartej transakcji. Ilustruje to przykład.

Przykład 4.3. Załóżmy, że istnieje następująca sytuacja na rynku:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
20
25
15

W przypadku wpłynięcia zlecenia kupna PCR na 65 akcji arkusz zleceń będzie wyglądał następująco:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
65
20
25
15

W wyniku takiej sytuacji zostaje zawarta transakcja na 40 akcji po cenie 52 — najlepszego oczekującego zlecenia przeciwstawnego, co oznacza, że złożo­ne zlecenie kupna PCR zostało zrealizowane tylko w części (40 sztuk), a jego niezrealizowaną część (25 sztuk) przekształcono w zlecenie z limitem ceny 52. Arkusz zleceń będzie wobec tego następujący:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
25
20
25
15

2. Zlecenia „po cenie rynkowej na otwarcie" (PCRO) mogą być przekazy­wane na giełdę wyłącznie w fazie przyjmowania zleceń na otwarcie i na zamknię­cie w systemie notowań ciągłych oraz w systemie kursu jednolitego, a także w czasie równoważenia rynku podczas notowań ciągłych. Zlecenia takie mogą być realizowane, odpowiednio, po kursie otwarcia, po kursie zamknięcia, po wyznaczonym kursie jednolitym lub po określonym kursie w wyniku równowa­żenia rynku. Wynika z tego, że inwestor, który składa takie zlecenie, chce kupić lub sprzedać dany walor w określonym momencie sesji giełdowej bez dokładnej specyfikacji jego ceny, a więc w momencie ustalania kursu otwarcia lub kursu zamknięcia, kursu równoważącego rynek czy kursu jednolitego. Oznacza to, że zlecenie PCRO składają inwestorzy, którzy obawiają się skutków nietrafnego określenia limitu ceny oraz akceptują częściową jego realizację, gdyż zasadą jest, że niezrealizowana część zlecenia PCRO staje się zleceniem z limitem ceny rów­nym kursowi, po jakim została zrealizowana ostatnia transakcja, oraz nie pod­lega modyfikacji w fazie interwencji (faza interwencji występuje bezpośrednio przed określaniem kursu jednolitego). Zlecenia PCRO są realizowane przed zleceniami z limitem ceny równym kursowi jednolitemu oraz kursowi otwar­cia, zamknięcia i określonemu w wyniku równoważenia rynku w notowaniach ciągłych, a także nie mogą zawierać warunków dodatkowych typu: „limit akty­wacji" (LimAkt), „wielkość minimalna" (Wmin), „wielkość ujawniana" (WUJ), „wykonaj lub anuluj" (WuA). Ponadto zlecenia po każdej cenie na otwarcie nie są przyjmowane na sesję giełdową, na której po raz pierwszy ma być notowany dany papier oraz na warranty i prawa poboru.

3. Zlecenia „po każdej cenie" (PKC) mogą być przekazywane na giełdę we wszystkich fazach sesji w systemie notowań ciągłych oraz kursu jednolitego, z wyjątkiem fazy interwencji i dogrywki (faza dogrywki występuje bezpośrednio po określeniu kursu jednolitego). Jeżeli zlecenie PKC złożono w trakcie przyj­mowania zleceń na otwarcie, na zamknięcie lub w czasie równoważenia rynku albo złożono je w systemie notowania jednolitego, to jego realizacja odbywa się, odpowiednio, po kursie otwarcia, zamknięcia, równoważącym rynek lub jedno­litym. Złożone zlecenia PKC realizuje się w pierwszej kolejności, czyli przed innymi zleceniami, a gdy zostały złożone w fazie notowań ciągłych, wyjąwszy okresy równoważenia rynku, to realizuje się kolejno po limitach najlepszych zgłoszonych wcześniej i niezrealizowanych zleceń przeciwstawnych, czyli ocze­kujących na realizację. Obrazuje to przykład.

Przykład 4.4. Załóżmy, że w trakcie notowań ciągłych mamy następującą sytuację na rynku przedstawioną w arkuszu zleceń:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
31
5
19

oraz że inwestor składa zlecenie PKC kupna 65 akcji, czyli mamy:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
65
31
5
19

Ponieważ są zlecenia przeciwstawne, zlecenie inwestora może być zrealizowane w całości, co oznacza, że nabędzie on 50 akcji po cenie 100 oraz 15 akcji po cenie 102, a w arkuszu zleceń pozostanie:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
31
5
19

Gdy w momencie składania zlecenia PKC w fazie notowań ciągłych nie ma zleceń przeciwstawnych z limitem ceny, zapewniających pełną realizację składa- nego zlecenia PKC, to rozpoczyna się proces równoważenia rynku, z jednocze­snym przyjęciem zlecenia, które spowodowało zawieszenie notowań. Ponadto złożone zlecenia PKC nie mogą być modyfikowane w fazie interwencji, a także nie przyjmuje się ich na pierwszą sesję giełdową, na której ma być notowany dany papier wartościowy oraz na warranty i prawa poboru.

Zlecenia z dodatkowymi warunkami wykonania. W tej grupie zleceń wy­różnia się zlecenia: z „minimalną wielkością wykonania", z „wielkością ujawnie­nia" oraz z „limitem aktywacji".

1. Zlecenia z warunkiem „minimalnej wielkości (wolumenu) wykonania" (Wmin) można składać wyłącznie w fazie dogrywki oraz w czasie notowań cią­głych, z wyłączeniem okresów równoważenia rynku w tych notowaniach. Skła­dając to zlecenie inwestor określa minimalną wielkość, którą chce bezwzględnie zrealizować (czyli tę określoną wielkość walorów zakupić albo sprzedać). Stąd też zlecenie to realizuje się w całości lub częściowo, czyli co najmniej w wiel­kości wynikającej z określonego przez inwestora warunku. Jeżeli w momencie składania takiego zlecenia układ zleceń w arkuszu zleceń nie pozwala na jego realizację co najmniej w wielkości odpowiadającej warunkowi, to zlecenie jest odrzucane, czyli nie będzie realizowane, natomiast gdy zlecenie takie zostanie wykonane częściowo, to jego niezrealizowana część pozostanie w arkuszu zleceń jako zlecenie bez warunku.

Przykład 4.5. Załóżmy, że w notowaniach ciągłych na rynku mamy zlecenia kupna na 20 akcji po cenie 50 oraz że napływa zlecenie sprzedaży 80 akcji po cenie 48 z minimalną ilością 10 akcji, co obrazuje poniższy arkusz zleceń:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
20	50

W wyniku takiego układu zostaje zawarta transakcja na 20 akcji po cenie 48, co oznacza, że zlecenie z warunkiem „minimalnej ilości wykonania" (10) zostało zrealizowane w części, tzn. inwestor sprzedał 20 akcji, a pozostała ilość akcji ze złożonego zlecenia, czyli 60, pozostanie w arkuszu zleceń, ale już bez warunku minimalnej ilości, czyli:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena

Zlecenie z minimalną wielkością wykonania pozwala inwestorowi uniknąć pewnych zagrożeń w procesie inwestowania. Wynika to z faktu, iż w swej stra­tegii inwestor na ogół przeznacza na zakup interesującego go waloru określony kapitał, z którego wynika wielkość (wolumen) zlecenia. Niepełna realizacja zlecenia opóźnia konstruowanie portfela i naraża inwestora na utratę szansy osiągnięcia określonego zysku, gdyż powoduje konieczność kupowania papieru wartościowego po wyższych cenach i ponoszenie wyższych kosztów transakcyj­nych. Stosując zlecenia Wmin inwestor może zredukować te zagrożenia.

2. Zlecenia z warunkiem „wielkości (wolumenu) ujawnienia" (WUJ) mo­gą być przekazywane na giełdę we wszystkich fazach systemu notowań ciągłych i kursu jednolitego z wyjątkiem fazy interwencji. Przy składaniu tego zlecenia inwestor określa w nim ujawnianą ilość papierów, która będzie uwidoczniona w arkuszu zleceń (widoczna dla rynku), przy czym minimalna wielkość ujaw­niana nie może być mniejsza niż 100 jednostek transakcyjnych (na rynku akcji niezależnie od systemu notowań jednostką transakcyjną jest jedna akcja). Oczy­wiście składane zlecenie może opiewać na większy wolumen niż 100 jednostek transakcyjnych i nie musi on być wielokrotnością wielkości ujawnianej. Na przy­kład złożenie przez inwestora zlecenia sprzedaży 2250 akcji z ilością ujawnianą 400 oznacza, że w arkuszu zleceń pojawi się jedynie 400 akcji po stronie sprze­daży, a całkowita wielkość zlecenia, czyli 2250, dla rynku będzie niewidoczna. Po zrealizowaniu wielkości ujawnionej (400 sztuk) w arkuszu zleceń pojawi się kolejna wielkość ujawnienia, czyli 400 akcji, i tak aż do całkowitej realizacji zlecenia, przy czym gdy ostatnia część zlecenia jest mniejsza od ilości ujawnio­nej, w arkuszu pojawi się tylko ta pozostała część, czyli w naszym przykładzie 250 akcji. Możliwe jest także np. złożenie zlecenia na 125 akcji z wielkością ujawnienia 100, co oznacza, że w drugiej kolejności wielkość ujawniona wyniesie 25 akcji. W przypadku zleceń z tym samym limitem ceny o priorytecie realizacji ujawnionej wielkości zlecenia decyduje czas ujawnienia, a o kolejności ujawnie­nia zleceń decyduje moment przyjęcia przez system komputerowy giełdy. Zle­cenie WUJ wprowadzono przede wszystkim z myślą o inwestorach instytucjo­nalnych, składających zlecenia na duże pakiety akcji. Pokazanie dużych zleceń w arkuszu zdradzałoby bowiem cel inwestycyjny takiego inwestora i mogłoby wpłynąć destabilizująco na rynek giełdowy. Aby zapobiec tego typu zjawiskom, wprowadzono więc w zleceniach giełdowych dodatkowy warunek, polegający na określeniu wielkości ujawnianej.

3. Zlecenia z warunkiem „limitu aktywacji" (LimAkt) można składać we wszystkich fazach notowań ciągłych oraz systemu kursu jednolitego poza fazą interwencji i dogrywki. W zleceniu tym inwestor musi określić dwa limity: limit realizacji kupna/sprzedaży danego zlecenia oraz limit uaktywnienia danego zle­cenia w arkuszu. Zlecenia LimAkt można podzielić na dwa rodzaje.

A. Zlecenie stop loss, w którym inwestor przyjmuje limit realizacji na po­ziomie PKC, a określa jedynie limit uaktywnienia. Po uaktywnieniu zlecenie jest realizowane jako zlecenie PKC w całości, ale jako ostatnie w kolejności wśród zleceń PKC, lub w ogóle nie jestjjrealizowane.

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
52
72
120
13

Przykład 4.6. Załóżmy, że w systemie notowań ciągłych złożone zostaje zle­cenie sprzedaży 150 akcji z limitem aktywacji 84 i limitem realizacji PKC, a kurs ostatnio zawartej transakcji wyniósł 85. Po pewnym czasie dochodzi do zawarcia transakcji po cenie 84, co oznacza, że zlecenie zostaje uaktywnione i umieszczo­ne w arkuszu zleceń, który przedstawia się następująco:

Złożone zlecenie LimAkt zostało zrealizowane przez zawarcie trzech następują­cych transakcji: 58 akcji po cenie 84, 72 akcje po cenie 83 i 20 akcji po cenie 82. Arkusz zleceń po tej transakcji jest następujący:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
100
13

B. Zlecenie stop limit, w którym inwestor określa zarówno limit realizacji, jak i limit uaktywnienia. Zlecenie to po uaktywnieniu realizowane jest jak zle­cenie z limitem ceny, ale jako ostatnie wśród zleceń z danym limitem ceny, co obrazuje przykład.

Przykład 4.7. Załóżmy, że w systemie notowań ciągłych złożono zlecenie kupna 350 akcji z limitem aktywacji 51 i limitem realizacji 53. Kurs ostatniej transakcji wyniósł 49. W czasie oczekiwania zlecenia na uaktywnienie zawar­to transakcję po kursie 51, co oznacza, że zlecenie mogło być uaktywnione i umieszczone w arkuszu zleceń, który wygląda następująco:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
350 (sl)*
37
63

* sl oznacza uaktywnione zlecenie stop limit.

Uaktywnione zlecenie zrealizowano tylko częściowo, bowiem zawarto jedną transakcję na 96 akcji po cenie 52 i drugą na 104 akcje po cenie 53. Po częścio­wej realizacji tego zlecenia w dalszym ciągu w arkuszu zleceń pozostaje 150 akcji z limitem ceny 53, czyli:

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
150
37
63

Zlecenia z limitem aktywacji są znane z rozwiniętych rynków giełdowych. Jak widać z przytoczonych przykładów, ich cechą charakterystyczną jest okreś­lenie dwóch poziomów cen dla danego papieru wartościowego. Pierwszy z nich określa warunek, jaki musi być spełniony, aby została podjęta próba właściwej dyspozycji, którą inwestor zawarł w zleceniu, co sprowadza się do przekształce­nia we właściwe zlecenie kupna lub sprzedaży danego papieru wartościowego. Drugi warunek zawiera polecenie kupna lub sprzedaży albo po każdej cenie, albo po cenie określonej (limit order).

Zlecenia z limitem aktywacji pozwalają inwestorom na szybkie zamyka­nie pozycji, które przynoszą stratę, zapobiegają utracie zbyt dużej wartości posiadanego portfela oraz zapewniają ochronę osiągniętego zysku. Zlecenia te ułatwiają inwestorom działanie na rynku giełdowym, gdyż po ich złożeniu nie trzeba na bieżąco śledzić zmian kupna i reagować na nie. Trzeba jednak pamiętać, że zlecenie z limitem ceny (stop limit) w przypadku większej niż oczekiwana zmiany kursu na rynku może spowodować, że interesujący inwe­stora papier nie zostanie kupiony lub sprzedany i zlecenie nie uchroni inwe­stora przed stratą. Z kolei dyspozycja realizacji zlecenia PKC może narazić inwestora na tzw. poślizg cenowy, co oznacza poniesienie wysokiej straty przy zleceniu sprzedaży, gdyż kurs waloru gwałtownie spadnie, lub nabycie papieru po zbyt wysokiej cenie w stosunku do oczekiwań przy zleceniu kupna, gdy kurs gwałtownie wzrośnie. Sytuacje te mogą powodować zakłócenie realizacji przy­jętej przez inwestora strategii.

System informatyczny Warset przyjmuje zlecenie z limitem aktywacji, gdy jest on wyższy od kursu ostatniej transakcji (jeśli nie ma ustalonego kursu, to od kursu zamknięcia z poprzedniej sesji) w przypadku zleceń kupna i niższy w przypadku zleceń sprzedaży. Zlecenia te stają się aktywne (wchodzą do arku­sza zleceń) w momencie, gdy kurs ostatniej transakcji lub kurs teoretyczny da­nego waloru osiągnie poziom równy lub wyższy dla zleceń kupna i równy lub niższy dla zleceń sprzedaży w porównaniu z limitem aktywacji. Jeżeli zlecenie z warunkiem aktywacji staje się aktywne w trakcie notowań ciągłych, to pozosta­je w arkuszu zleceń jako zlecenie bez tego warunku. Ponadto zlecenia z limitem aktywacji nie mogą zawierać dodatkowych warunków realizacji, takich jak wiel­kość minimalna, „wykonaj lub anuluj" czy wielkość ujawnienia.

Omawiając temat zleceń maklerskich na warszawskiej giełdzie należy jesz­cze dodać, że członek giełdy może dokonać modyfikacji złożonego wcześniej zlecenia. Może ona polegać np. na:

• zwiększeniu wielkości ujawnianej zlecenia,

• zwiększeniu wolumenu zlecenia bez warunku wielkości ujawnianej,

• zmianie limitu ceny lub oznaczenia limitu ceny,

• zmianie lub określeniu limitu aktywacji zlecenia.

W przypadku takiej modyfikacji zlecenia traci ono priorytet czasu przyjęcia do systemu komputerowego giełdy, gdyż jest traktowane jako wprowadzenie nowego zlecenia. Modyfikacja ta pozwala jednak na bardziej elastyczne wyko­nywanie funkcji animatora.

Istnieje również możliwość anulowania transakcji giełdowej, jeżeli została zawarta na podstawie błędnie sporządzonego zlecenia maklerskiego przekaza­nego przez członka giełdy, tzn. błędnie został wprowadzony limit ceny, wolu­men, rodzaj oferty lub błędnie wskazano instrument finansowy, którego dotyczy ło zlecenie. Anulowanie transakcji oznacza uznanie jej za nieważną oraz unie­ważnienie zleceń maklerskich, które były jej podstawą.

Organizacja sesji giełdowej

Zlecenia maklerskie przekazane na giełdę realizuje się w czasie odbywających się regularnie w siedzibie giełdy sesji giełdowych. Zarząd giełdy określa terminy, dni i harmonogram notowań instrumentów finansowych; nadzór nad przebie­giem i porządkiem sesji giełdowej sprawuje jej przewodniczący. Zarząd giełdy może także wyznaczyć miejsce w siedzibie giełdy, zwane „parkietem", w którym będą odbywać się sesje giełdowe.

Notowania (zawieranie transakcji) na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych w czasie sesji giełdowych odbywają się w systemie:

1. notowań ciągłych,

2. kursu jednolitego z jednokrotnym lub dwukrotnym określaniem kursu.

System notowań dla danego papieru wartościowego określa zarząd gieł­dy. Kurs akcji określa się w złotych, natomiast kurs obligacji w procentach ich wartości nominalnej. W przypadku notowań akcji jednostką transakcyjną jest jedna akcja.

W zakresie kwalifikowania akcji do odpowiedniego systemu notowań przyjęto generalną zasadę, że obrót akcjami spółek tworzących portfel indek­sów WIG20, mWIG40, 0WIG8O i Tech WIG będzie się odbywał w systemie notowań ciągłych, a obrót akcjami pozostałych spółek — w zależności od stopnia płynności — albo w systemie notowań ciągłych, albo w systemie kursu jednolitego.

Z kolei zarząd giełdy przynajmniej raz na kwartał będzie dokonywał oceny stopnia płynności obrotu akcjami danej spółki (biorąc pod uwagę średnią war­tość, wolumen oraz liczbę zawartych transakcji) i w zależności od wyniku oceny może podejmować decyzje odnośnie do zmiany systemu notowań. Przyjęto za­sadę, że akcje o najwyższej płynności są notowane w systemie notowań ciągłych (także obligacje skarbowe), a pozostałe w notowaniu jednolitym z dwukrotnym ustalaniem kursów (podwójny fixing). Tak więc notowania odpowiadają mie­szanemu sposobowi notowań, stosowanych już na innych giełdach. System taki pozwala na poznanie rzeczywistego stopnia płynności obrotu danego waloru, a także może wpływać na jego zwiększenie.

Sesja giełdowa dzieli się na kilka faz, którymi są:

1. Faza przed otwarciem, w której przyjmuje się na otwarcie zlecenia do systemu komputerowego giełdy. Zlecenia te składane przez inwestorów umieszcza się w centralnym arkuszu zleceń, jednakże nie dochodzi do zawie­rania transakcji. Arkusz zleceń na bieżąco uzupełniany o napływające zle­cenia udostępnia się użytkownikom systemu. Po wprowadzeniu do arkusza każdego nowego zlecenia kalkuluje się tzw. teoretyczny kurs otwarcia (TKO), który podaje się do wiadomości publicznej. Pozwala on uczestnikom obro­tu giełdowego orientować się co do ewentualnego poziomu kursu otwarcia w notowaniach ciągłych lub co do kursu jednolitego w danym dniu giełdowym. Następuje więc „oglądanie" bieżącej sytuacji na rynku, zanim jeszcze rozpocz­ną się notowania. Pozwala to także na anulowanie zlecenia przed rozpoczę­ciem notowań.

2. Faza interwencji występuje jedynie w systemie notowań jednolitych, bezpośrednio przed określeniem kursu jednolitego. W czasie jej trwania nie można składać zleceń giełdowych, natomiast animatorzy rynku mogą mody­fikować wcześniej złożone przez nich zlecenia w celu zwiększenia płynności obrotu danego waloru i zmniejszenia występującej nierównowagi przy danym TKO. Modyfikacja może dotyczyć wyłącznie: zwiększenia wolumenu obrotu, zwiększenia ceny w zleceniu kupna lub zmniejszenia ceny w zleceniu sprzedaży (czyli zaoferowania lepszej ceny). Informację o modyfikacji zlecenia na bieżąco przekazuje się do wiadomości uczestnikom obrotu, śledzącym zachowanie się kursów. Jeżeli dany walor nie ma animatora, to wszyscy uczestnicy rynku mogą modyfikować złożone wcześniej zlecenia.

3. Fixing, czyli moment, na który w notowaniach ciągłych wyznaczona jest cena otwarcia, a w notowaniach jednolitych określany jest kurs jednolity. Ceną otwarcia lub kursem jednolitym staje się ostatni znany TKO z fazy przed otwar­ciem. Cena otwarcia staje się na danej sesji giełdowej w notowaniach ciągłych kursem odniesienia. W czasie fixingu następuje realizacja zleceń wprowadzo­nych do arkusza zleceń w fazie przed otwarciem.

4. Notowania ciągłe, podczas których możliwe jest wprowadzanie zleceń, a transakcje zawiera się w sposób ciągły, zgodnie z typem danego zlecenia. Cena realizacji zlecenia może się zmieniać z transakcji na transakcję. Na zakończenie notowań ciągłych odbywa się krótka faza przed zamknięciem, w czasie której przyjmuje się zlecenia na zamknięcie i na jej zakończenie wyznacza się kurs na zamknięciu.

5. Faza dogrywki występuje tylko w systemie notowań jednolitych bez­pośrednio po wyznaczeniu kursu jednolitego (fixingu). W czasie jej trwania wszyscy uczestnicy rynku (w tym także animatorzy) mogą składać zlecenia, jednakże ich realizacja odbywa się po wyznaczonym kursie. Można również anulować i modyfikować wcześniej złożone zlecenia w celu ich realizacji po cenie równej wyznaczonemu kursowi jednolitemu. Po zakończeniu tej fazy ponownie rozpoczyna się faza przed otwarciem, by drugi raz określić kurs jednolity (drugi fixing).

Zasady prowadzenia notowań

Jak wspomniano, notowania na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych odbywają się w systemie ciągłym oraz w systemie kursu jednolitego. Notowania ciągłe zaczynają się ogłoszeniem kursu otwarcia, a kończą ogłoszeniem kursu zamknięcia. Oba kursy określa się na podstawie zleceń maklerskich z limitem ceny i bez limitu ceny (PKC i PCRO). Oblicza się je na podstawie stosowanych kolejno następujących kryteriów:

1. maksymalizacja wolumenu obrotu,

2. minimalizacja różnicy między liczbą papierów wartościowych w zlece­niach sprzedaży i w zleceniach kupna możliwych do realizacji po wyznaczo­nym kursie,

3. minimalizacja różnicy między kursem określanym a kursem odniesienia.

W praktyce określanie kursu otwarcia lub zamknięcia poprzedzone jest

przyjmowaniem zleceń na otwarcie lub zamknięcie, dla których wyznacza się TKO, który następnie staje się kursem otwarcia lub zamknięcia. Z chwilą ogło­szenia ich wartości stają się one ceną, po której zawiera się transakcje giełdowe na otwarciu lub zamknięciu. Przy tak wyznaczonym kursie:

1. wszystkie aktywne zlecenia PKC oraz aktywne zlecenia kupna z limitem ceny wyższym i zlecenia sprzedaży z limitem ceny niższym od kursu określonego muszą być zrealizowane w całości,

2. zlecenia „po cenie rynkowej na otwarcie" (PCRO) i aktywne zlecenia z limitem ceny odpowiadającym kursowi określonemu mogą być zrealizowane w całości, w części lub w ogóle mogą nie być realizowane,

3. wszystkie zlecenia kupna z limitem ceny niższym oraz zlecenia sprzeda­ży z limitem ceny wyższym od kursu określonego nie są realizowane.

Dodatkowo przy realizacji zleceń stosuje się zasadę priorytetu ceny i czasu przyjęcia lub uaktywnienia, a także minimalizacji liczby transakcji. Zlecenia realizuje się według następującej kolejności:

1. zlecenia PKC,

2. zlecenia kupna z limitem ceny wyższym lub zlecenia sprzedaży z limitem ceny niższym od kursu wyznaczonego,

3. zlecenia PCRO,

4. zlecenia z limitem ceny równym kursowi wyznaczonemu,

5. spośród zleceń PKC i zleceń z tym samym limitem ceny jako ostatnie realizuje się zlecenia z warunkiem limitu aktywacji.

W systemie notowań ciągłych obowiązują ograniczenia wahań kursów pole­gające na tym, że kurs transakcyjny i kurs zamknięcia może być niższy lub wyższy od kursu odniesienia, którym jest kurs otwarcia wyznaczony na otwarcie danej sesji giełdowej, najwyżej o 10% w przypadku akcji i o 3 punkty procentowe w przypadku obligacji. Powyższe ograniczenia mogą być zmienione lub ewen­tualnie zniesione przez zarząd giełdy, jeżeli wymaga tego sytuacja na giełdzie (np. w przypadku utrzymywania się przez dłuższy czas istotnej nierównowagi). Także przewodniczący sesji ma prawo do zmiany przedstawionych ograniczeń w czasie równoważenia rynku, przy czym zmiana nie może przekroczyć 21% na rynku akcji i 6 punktów procentowych na rynku obligacji, chyba że zaistniał szczególnie uzasadniony przypadek.

Opisany wyżej sposób ograniczania wahań kursów notowanych na giełdzie walorów nazywa się statycznym lub statycznymi widełkami. Wyznaczają one stały korytarz (granice) dopuszczalnych wahań kursów, wewnątrz którego mogą kształtować się kursy w trakcie danej sesji. Jeżeli np. dla akcji szerokość tych widełek wynosi 10% kursu odniesienia, to przyjmując ten kurs na poziomie 50, dolna wartość widełek statycznych wyniesie 45, a górna 55, co oznacza, iż transakcja giełdowa nie może być zawarta ani po cenie niższej od 45, ani po cenie wyższej od 55.

24 marca 2006 r. warszawska giełda wprowadziła widełki dynamiczne, które i. tworzą ruchomy, węższy niż widełki statyczne, korytarz dopuszczalnych wahań kursów, wewnątrz którego mogą kształtować się kursy notowanych walorów w trakcie danej sesji giełdowej, nie pozwalając na zbyt gwałtowne zmiany cen. Widełki dynamiczne zwiększają bezpieczeństwo obrotu giełdowego, gdyż mają mniejszą szerokość korytarza zmian. Jeżeli szerokość widełek dynamicznych dla akcji wynosi 6% kursu odniesienia, to w przypadku gdy kurs ten wynosi 50, dolna wartość widełek wyniesie 47, a górna 53. Kurs odniesienia dla widełek dynamicznych jest kursem danego waloru notowanego na giełdzie, w stosunku do którego ustalane są dynamiczne ograniczenia wahań kursów na danej sesji. Na GPW w Warszawie kursem odniesienia dla widełek dynamicznych jest kurs ostatniej transakcji na instrumencie, dla którego widełki te obowiązują.

Jeżeli przy wyznaczaniu kursu otwarcia lub kursu zamknięcia, a także w notowaniach ciągłych kurs zawieranej transakcji wykracza poza przyjęte grani­ce wahań, nie ogłasza się ani kursu otwarcia, ani kursu zamknięcia, a notowania su ciągłe zawiesza się. Następuje wówczas równoważenie rynku, podczas którego członkowie giełdy mogą składać dodatkowe zlecenia, a także anulować lub modyfikować złożone wcześniej zlecenia. Szczególną rolę mają tutaj do spełnienia animatorzy. Są oni między innymi zobowiązani do wprowadzenia nie później niż na 5 minut przed wyznaczeniem kursu otwarcia lub kursu zamknięcia i utrzymy­wania w czasie notowań zleceń kupna oraz zleceń sprzedaży o określonej przez zarząd giełdy minimalnej wartości lub wielkości, przy nie większej niż określona przez giełdę różnicy między cenami najlepszych zleceń, tzn. z najwyższym limitem dla zleceń kupna i najniższym limitem dla zleceń sprzedaży.

W momencie stwierdzenia, że wskutek prowadzonego równoważenia rynku możliwe jest określenie kursu według kryteriów jego wyznaczania, przewodniczący sesji ogłasza zakończenie procesu równoważenia. Gdy nie jest możliwe takie określenie kursu, przewodniczący może:

— zmienić ograniczenia wahań kursów,

— zakończyć notowanie danego waloru ogłaszając kurs nietransakcyjny, co oznacza brak możliwości zawarcia transakcji i przyjęcie kursu albo na poziomie górnego ograniczenia (w przypadku nadwyżki kupna), albo na poziomie dolnego ograniczenia (w przypadku nadwyżki sprzedaży).

Szczególnym przypadkiem niezrównoważenia rynku jest rynek zleceń roz­bieżnych. Przypadek ten występuje wtedy, kiedy nie można wyznaczyć żadnego obrotu, tzw. wspólnego obszaru dla zleceń kupna i sprzedaży. Jest to zazwyczaj cecha charakterystyczna dla papierów wartościowych o niskiej płynności, a więc cieszących się bardzo słabym zainteresowaniem inwestorów. Stąd też liczba składanych przez nich zleceń jest mała i niewielki jest wolumen obrotu.

Przykładem rynku zleceń rozbieżnych może być całkowity brak zleceń lub też zlecenia występujące tylko po jednej stronie rynku (kupna albo sprzedaży). Drugim przypadkiem rynku zleceń rozbieżnych może być sytuacja, w której najwyższy limit ceny w zleceniu kupna jest niższy od najniższego limitu ceny w zleceniu sprzedaży, co obrazuje tabela.

Kupno	Sprzedaż
ilość	cena
11
9
15

W obu przedstawionych wyżej sytuacjach nie jest możliwe wyznaczenie kur­su według podanych kryteriów, gdyż występuje zerowy wolumen obrotu. Roz­wiązaniem jest wówczas przyjęcie za kurs otwarcia kursu pierwszej transakcji na danej sesji zawartej w systemie notowań ciągłych, a za kurs zamknięcia kursu ostatniej transakcji zawartej na tej sesji. Gdy na danej sesji nie dochodzi do za­warcia żadnej transakcji (np. brak zleceń), to powyższych kursów nie określa się (kurs odniesienia pozostaje bez zmiany).

W sytuacji równoważenia rynku w przypadku zleceń rozbieżnych przewod­niczący sesji może również:

• przedłużyć czas równoważenia rynku,

• zakończyć równoważenie rynku z jednoczesnym wznowieniem notowa­nia ciągłego,

• zakończyć notowanie (w przypadku równoważenia na zamknięciu).

Drugim systemem notowań na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościo­wych są notowania w systemie kursu jednolitego (notowania jednolite), a więc kursu, którego poziom wyznacza się dwa razy w czasie danej sesji giełdowej. Po jego wyznaczeniu wszystkie transakcje muszą być zawarte po tym kursie, co oznacza, że obowiązuje on wszystkich uczestników giełdy. Kurs jednolity wyzna­cza się na podstawie tych samych zleceń i zasad, co kurs otwarcia lub zamknięcia w notowaniach ciągłych. Różnica polega na tym, że w notowaniu jednolitym po zakończeniu przyjmowania zleceń, a przed ogłoszeniem wartości kursu jednoli­tego występuje faza sesji giełdowej, zwana interwencją. Jej głównym celem jest zwiększenie płynności danego papieru wartościowego i zmniejszenie nierównowagi, jeżeli ona występuje. W fazie interwencji działają głównie animatorzy, których zadaniem jest przede wszystkim modyfikacja własnych zleceń na rynku zleceń rozbieżnych, jeśli może to doprowadzić do wyznaczenia kursu jednoli­tego. Modyfikacja zlecenia może polegać wyłącznie na zwiększeniu wolumenu zlecenia lub na „polepszeniu" limitu ceny, czyli jego zwiększeniu w zleceniu kupna albo zmniejszeniu w zleceniu sprzedaży.

W notowaniach jednolitych obowiązują takie same ograniczenia odnośnie do wahań kursów jak w notowaniach ciągłych. Mianowicie kurs jednolity może być wyższy lub niższy od kursu odniesienia, którym jest ostatni kurs jednolity, najwyżej o 10% w przypadku akcji i o 3 punkty procentowe w przypadku obligacji. Ograni­czenia te przewodniczący sesji może zmienić w przypadku równoważenia rynku, jednakże nie mogą one przekroczyć 21% w przypadku akcji i 6 punktów procen­towych w przypadku obligacji, chyba że zaistnieje szczególny przypadek.

Dodatkowo zarząd giełdy może zmienić te ograniczenia lub znieść je w sy­tuacji permanentnej nierównowagi na rynku. W przypadku wystąpienia rynku zleceń rozbieżnych, podczas określania kursu jednolitego przewodniczący se­sji kończy notowanie danego papieru wartościowego bez wyznaczania kursu jednolitego. Gdy zaś określany kurs wykracza poza ograniczenia wahań kursów, przewodniczący sesji może zmienić ograniczenia i ogłosić kurs jednolity miesz­czący się w tych ograniczeniach albo zakończyć notowanie, ogłaszając kurs nie- transakcyjny na poziomie górnego lub dolnego ograniczenia.

Ilustracją obliczania kursu jednolitego, a także kursu otwarcia lub zamknię­cia jest poniższy przykład.

Przykład 4.8. Załóżmy, że w arkuszu zleceń, przy kursie odniesienia 150, mamy następujące zlecenia:

Kupno		Sprzedaż
ilość	ilość	Cena
	skumulowana
10	10	PKC
25	35	PCRO
40	75	151
-	75	150
15	90	149
		PCRO
		PKC

Wyznaczenie kursu nastąpi w następującej kolejności:

1. wybór kursu maksymalizującego obrót — taki obrót zapewniają kursy 149,150 i 151 (obrót 70);

2. wybór kursu minimalizującego nadwyżkę — taki kurs to 150 i 151 (nad­wyżka 5); kurs 149 zostaje odrzucony, gdyż ma nadwyżkę 20;

3. wybór kursu minimalizującego różnicę między wyznaczoną wartością kursu a kursem odniesienia — jest to kurs 150, a więc tyle samo, co kurs od­niesienia;

4. sprawdzenie, czy wyznaczony kurs jest kursem równowagi — nie jest, gdyż przy kursie 150 nie można zrealizować wszystkich zleceń kupna z limitem ceny wyższym od 150 (kursu wyznaczonego);

5. kursem staje się cena 151, dla której wolumen obrotu wyniesie 70 (po stronie kupna zostanie niezrealizowana część zleceń w ilości 5 z limitem 151).

Zauważmy jeszcze, że w arkuszu zleceń przy wyznaczaniu kursu liczba walorów w zleceniach PCRO jest kumulowana z ich liczbą w zleceniach PKC, a jako kolejne są dodawane ilości ze zleceń z limitem ceny.

Dowodem zawarcia transakcji giełdowej jest karta umowy (nota kontrak­towa), sporządzana w formie elektronicznej i przekazywana członkom giełdy oraz Krajowemu Depozytowi Papierów Wartościowych w celu rozliczenia stron transakcji. Jest ona wystawiana bezzwłocznie po zawarciu transakcji; strony transakcji mogą zgłosić sprzeciw co do jej zgodności z przyjętymi przez giełdę zleceniami. Karta taka powinna zawierać między innymi:

• datę zawarcia transakcji oraz numer i datę złożenia zlecenia makler­skiego,

• ilość papierów wartościowych będących przedmiotem transakcji oraz ich kod,

• wartość transakcji oraz jej rodzaj (kupno, sprzedaż),

• kody uczestników transakcji.

Reasumując, przedstawiony sposób prowadzenia obrotu giełdowego wy­maga od inwestorów bieżącego, ustawicznego śledzenia zmian zachodzących na rynku giełdowym, czyli dostępu do informacji i umiejętności ich analizowania po to, aby mieć możliwość natychmiastowego reagowania na zmiany zacho­dzące na tym rynku. Ponadto przyjęty sposób notowań odpowiada modelowi mieszanemu, w którym rynek kierowany zleceniami jest wspomagany działalno­ścią animatorów charakterystyczną dla rynku kierowanego cenami. Ważny jest również fakt, że system komputerowy giełdy ma tzw. kalkulator indeksów, który na bieżąco oblicza indeksy giełdowe i ich wartości przekazuje automatycznie agencji informatycznej.

Transakcje pakietowe

Poza systemem notowań ciągłych oraz kursu jednolitego (w tzw. obrocie pozase- syjnym) na giełdzie można jeszcze zawierać transakcje pakietowe. Mogą one być dokonywane jedynie w dniach sesji giełdowych, pod warunkiem, że obrót danym papierem wartościowym nie jest zawieszony. Przedmiotem tych transakcji mogą być instrumenty finansowe dopuszczone do obrotu giełdowego, określone przez zarząd giełdy. Transakcje pakietowe mogą być dwojakiego rodzaju. Pierwsze z nich mogą dojść do skutku w okresie między dopuszczeniem danego waloru do obrotu giełdowego a datą pierwszego notowania, ale nie później niż na 1 dzień przed tą datą. Dodatkowym warunkiem jest, że:

a) przedmiotem transakcji jest pakiet liczący co najmniej 5% dopuszczo­nych do obrotu papierów wartościowych,

b) co najmniej jeden członek giełdy przekaże jednocześnie zlecenie kupna i zlecenie sprzedaży tej samej liczby papierów wartościowych po tej samej cenie wraz z uzasadnieniem zawarcia transakcji.

Drugiego rodzaju transakcje pakietowe mogą być zawierane począwszy od dnia pierwszego notowania danego waloru. Realizacja tych transakcji następuje, gdy:

1. co najmniej jeden członek giełdy przekaże zlecenie kupna oraz zlecenie sprzedaży tej samej liczby papierów wartościowych (z wyjątkiem kontraktów terminowych i opcji), po tej samej cenie i z tą samą datą rozliczenia;

2. przedmiotem transakcji jest pakiet o wartości co najmniej

• 250 000 zl w przypadku akcji wchodzących w skład indeksu WIG20,

• 100 000 zł w przypadku pozostałych instrumentów finansowych notowa­nych w systemie notowań ciągłych,

• 20 000 zł w przypadku instrumentów finansowych notowanych w syste­mie kursu jednolitego;

100. maksymalna różnica między ceną papieru wartościowego określoną w zle­ceniu a ostatnim kursem tego papieru na sesji giełdowej nie przekracza 10%.

Gdy transakcja pakietowa jest zawierana poza godzinami sesji giełdowej, to różnica między ceną określoną w zleceniu a kursem odniesienia równym średniej arytmetycznej kursów wszystkich transakcji z ostatniej sesji giełdowej, ważonej obrotami, nie powinna być wyższa od 40%. Gdy pakiet liczy co najmniej 5% papierów wartościowych wprowadzonych do obrotu giełdowego, zarząd giełdy w szczególnie uzasadnionych sytuacjach może odstąpić od wymogu spełnienia opisanych wyżej warunków.

Publikowanie informacji giełdowych

Dla inwestorów działających na rynku papierów wartościowych, jakim jest gieł­da, niezwykle ważną kwestią jest publikowanie informacji o kształtowaniu się kursów, o wielkości obrotów papierami notowanymi na giełdzie, o indeksach giełdowych, o działalności giełdy etc. Są one bowiem wykorzystywane do po­dejmowania bieżących decyzji inwestycyjnych. Wszystkie tego typu informacje upowszechnia się za pomocą systemu informatycznego i ceduły giełdowej, która również ma formę elektroniczną.

W formie elektronicznej giełda jest zobligowana do upowszechniania mię­dzy innymi informacji obejmujących:

1. pięć najlepszych ofert kupna i ofert sprzedaży, z uwzględnieniem licz­by zleceń oraz skumulowanego wolumenu zleceń przy danym poziomie cen — w stosunku do ofert zamieszczonych w arkuszu zleceń (informacja podawana w czasie rzeczywistym),

2. wielkość obrotów w ujęciu ilościowym oraz cenę i czas zawarcia trans­akcji — dla każdej transakcji zawartej w sesji giełdowej (informacja podawana niezwłocznie),

3. wielkości obrotów w ujęciu ilościowym oraz cenę zawarcia w odniesie­niu do transakcji pakietowej (informacja podawana najpóźniej przed rozpoczę­ciem kolejnej sesji),

4. kurs otwarcia i zamknięcia, kurs minimalny i maksymalny oraz wielkość obrotów w ujęciu wartościowym i ilościowym — dla papierów wartościowych notowanych w systemie notowań ciągłych (informacja podawana niezwłocznie po zakończeniu sesji),

5. kursy jednolite oraz wielkość obrotów w ujęciu wartościowym i ilościo­wym — dla papierów wartościowych notowanych w systemie notowań jednoli­tych (informacja podawana niezwłocznie po zakończeniu sesji),

6. wartość indeksów, które są podstawą do określania ceny (wartości) instrumentów pochodnych (informacja podawana co najmniej raz dziennie, niezwłocznie po zakończeniu sesji),

7. dzienną i ostateczną cenę rozliczeniową — dla instrumentów pochod­nych (informacja podawana niezwłocznie po zakończeniu sesji).

Z kolei w cedule giełdowej podawane informacje powinny obejmować w szczególności:

1. kurs otwarcia i zamknięcia, kurs minimalny i maksymalny oraz wielkość obrotów w ujęciu wartościowym i ilościowym — dla papierów wartościowych notowanych w systemie notowań ciągłych,

2. kursy jednolite oraz wielkość obrotów w ujęciu wartościowym i iloś­ciowym — dla papierów wartościowych notowanych w systemie notowań jed­nolitych,

3. wartość indeksów będących podstawą określania ceny (wartości) dla instrumentów pochodnych,

4. dzienną i ostateczną cenę rozliczeniową dla instrumentów pochodnych.

Ponadto zarząd giełdy może określić zasady podawania jeszcze innych informacji, np. dotyczących realizacji praw wynikających z papierów wartościo­wych. Na przykład mogą to być informacje oznaczone następującymi skrótami: zd — z dywidendą, co oznacza, że spółka ogłosiła dzień ustalenia prawa do dywidendy za ostatni okres obrachunkowy i akcje są notowane z prawem do dywidendy za ten okres,

bd — bez dywidendy, co oznacza pierwsze notowanie akcji po upływie terminu uprawniającego do nabycia prawa do dywidendy za ostatni okres ob­rachunkowy,

zp — z prawem poboru, co oznacza, że emitent podjął uchwałę o emisji akcji z prawem poboru akcji nowej emisji,

bp — bez prawa poboru, co oznacza pierwsze notowanie akcji po upływie terminu uprawniającego do nabycia prawa poboru akcji nowej emisji, z — zawieszenie notowań,

dw — do wymiany, co oznacza, że emitent podjął uchwałę o podziale war­tości nominalnej akcji,

pw — po wymianie, co oznacza pierwsze notowanie akcji po podziale war­tości nominalnej akcji.

Rynek instrumentów pochodnych

Innym segmentem rynku na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych jest wprowadzony regulaminem od 16 października 1997 r. rynek instrumen­tów pochodnych. Przedmiotem obrotu na tym rynku mogą być prawa majątko­we występujące w serii, których cena rynkowa zależy bezpośrednio lub pośred­nio od kształtowania się ceny rynkowej lub wartości papierów wartościowych (prawa pochodne) albo od innych instrumentów bazowych, w szczególności od ceny rynkowej walut obcych lub od zmiany wysokości stóp procentowych. Przedmiotem obrotu na tym rynku mogą być zwłaszcza kontrakty terminowe i opcje.

Na rynku instrumentów pochodnych zarząd giełdy określa standard praw pochodnych, co jest równoznaczne z dopuszczeniem tych instrumentów do ob­rotu giełdowego. Następuje ono pod warunkiem dopuszczenia praw do obrotu publicznego, jeżeli tego wymagają przepisy regulujące obrót publiczny. Stan­dard praw pochodnych zawiera m.in.:

• nazwę prawa pochodnego wraz z określeniem instrumentu bazowego,

• termin wykonania oraz jednostkę notowania,

• minimalny krok notowania i jego wartość,

• terminy rozpoczęcia i zakończenia obrotu,

• sposób ustalania dziennej ceny rozliczeniowej, ostatecznej ceny rozli­czeniowej i cel wykonania,

• sposób wykonania umowy.

Obrót prawami pochodnymi dokonywany jest w systemie notowań ciągłych. Zarząd giełdy definiuje szczegółowe warunki obrotu prawami pochodnymi. Do obrotu na tym rynku dopuszczani są ci członkowie giełdy, którzy udokumentują, w sposób określony przez zarząd giełdy, możliwości prawidłowego rozliczania zawieranych przez siebie transakcji. Ponadto zarząd giełdy może określić dodat­kowe warunki finansowe lub organizacyjne dla członków giełdy działających na rynku instrumentów pochodnych.

Indeksy giełdowe

W celu zobrazowania sytuacji na giełdzie (tzw. koniunktury giełdowej) — co ustawicznie śledzą inwestorzy — oraz porównania z sytuacją na innych giełdach, każda giełda oblicza i podaje do publicznej wiadomości pewne syntetyczne mierniki, które wyrażają łączną zmianę kursów notowanych na niej walorów w czasie sesji giełdowej. Miernik taki nosi nazwę indeksu giełdy lub wskaźnika giełdy czy rynku. Obrazuje on zarazem rentowność inwestowania w określony portfel rynkowy, którego struktura w tym przypadku odpowiada strukturze portfela, na podstawie którego oblicza się dany indeks giełdowy. Z tego wzglę­du jest on również traktowany jako swoisty instrument finansowy, na który są zawierane określone kontrakty, np. financial futures czy opcyjne.

Indeksy giełdowe oprócz funkcji czysto informacyjnej (informacje o sy­tuacji na giełdzie) pełnią również ważną rolę w tzw. benchmarkach, czyli portfelach wzorcowych. Oznacza to, że osoby odpowiedzialne za decyzje in- westycjyjne w instytucjach finansowych starają się, by rentowność poczynio­nych inwestycji była większa od rentowności portfela wzorcowego. Portfele wzorcowe służą więc do oceny efektów zarządzania powierzonymi aktywami finansowymi, uwzględniającej składnik rynkowy. Wiele giełd oblicza również subindeksy rynku, które odnoszą się zazwyczaj do pojedynczych branż. Na przykład oblicza się je dla banków, budownictwa, informatyki, telekomu­nikacji. Indeksy te pozwalają monitorować bieżące preferencje branżowe inwestorów. Indeksy i subindeksy giełdowe pozwalają na analizę zachowa­nia się cen akcji poszczególnych spółek na tle branży lub całego rynku; na ich podstawie można formułować kryteria doboru poszczególnych spółek do portfela inwestycyjnego lub kryteria wyboru odpowiedniego momentu zakupu i sprzedaży akcji.

Generalnie indeksy giełdowe dzielą się na dwie grupy: indeksy dochodo­we i indeksy cenowe. Do indeksów dochodowych zalicza się te, przy oblicza­niu których bierze się pod uwagę zmiany cen wszystkich spółek notowanych na danym rynku giełdowym oraz uwzględniające dywidendę i prawa poboru przypisane akcjom. Z kolei indeks cenowy to taki, przy obliczaniu którego wykorzystuje się jedynie zmiany cen walorów wchodzących w jego skład. Przy obliczaniu indeksu cenowego nie trzeba brać pod uwagę wszystkich walorów notowanych na danym rynku giełdowym, lecz jedynie ich określoną liczbę, np. wybrany portfel.

Indeksy giełdowe uwzględniają rzeczywiste znaczenie danej spółki (jej kapitalizację) dla całego rynku poprzez odpowiedni system wag. Oznacza to, że zmiana ceny akcji spółki o niewielkiej kapitalizacji wpływa na indeks w mniejszym stopniu niż taka sama procentowa zmiana ceny akcji spółki o dużej kapitalizacji.

Aby indeks giełdowy dobrze odzwierciedlał zmiany kursów notowanych na giełdzie walorów, powinien spełniać pewne warunki. Mogą nimi być¹²:

1. wskazanie zmian zaistniałych na danej sesji giełdowej w kursach akcji tworzących indeks w porównaniu z okresem bazowym, co znaczy, że indeks taki powinien rosnąć, gdy wzrastają ceny większości walorów oraz spadać, gdy ceny większości walorów maleją,

2. uwzględnianie stosunkowo dużej ilości walorów, którymi obraca się na danej giełdzie, tzn. określonego udziału akcji danej spółki w zbiorze wszystkich akcji,

3. uzależnienie jedynie od zmian cen notowanych walorów, a nie od ich bezwzględnych poziomów (wartości).

Indeksy polskiej giełdy

Na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych oblicza się i podaje do publicznej wiadomości wartości oficjalnych indeksów giełdowych, z których do najważniejszych należą:

1. Warszawski Indeks Giełdowy (WIG),

2. Warszawski Indeks Giełdowy Dużych Spółek (WIG20),

3. Warszawski Indeks Giełdowy Średnich Spółek (mWIG40),

4. Warszawski Indeks Giełdowy Małych Spółek (sWIG80).

Podane nazwy obowiązują od zakończenia sesji giełdowej 16 marca 2007 r., kiedy to GPW w

Warszawie wprowadziła zmiany w nazewnictwie i zasadach kwalifikacji spółek do swoich głównych indeksów publikowanych do tego czasu. Zmiany te zostały spowodowane koniecznością dostosowania pomiaru zmian sytuacji (koniunktury) na giełdzie do rozwoju rynku giełdowego w Polsce, któ­rego kapitalizacja mierzona wartością spółek krajowych (a więc mających swoją siedzibę na terytorium Polski) na koniec 2006 r. wyniosła 437,7 mld zł, podczas gdy na koniec 2002 r. wynosiła ona 110,5 mld zł. Ponadto zmiany te uwzględnia­ją dostosowanie się do coraz częściej używanego na rynkach zagranicznych trój­stopniowego podziału indeksów giełdowych, obliczanych mianowicie dla dużych (large—caps), średnich (mid—caps) i mniejszych (smali—caps) spółek. Przyjęto kryterium, że w skład danego indeksu giełdowego może wejść spółka giełdo­wa (zarówno z rynku podstawowego, jak i równoległego), której wartość akcji w wolnym obrocie przekracza 1 min euro (kryterium wartości) i liczba akcji w wolnym obrocie przekracza 10% wszystkich wyemitowanych akcji (kryterium freefloat). Spółki, których akcje wchodzą w skład portfela danego indeksu gieł­dowego, nazywane są uczestnikami indeksu, natomiast wszystkie akcje tych spółek w wolnym obrocie (w liczbie nieprzekraczającej liczby akcji wprowadzo­nych do obrotu giełdowego) stanowią pakiet akcji tego portfela.

Indeksy giełdowe na GPW w Warszawie obliczane są według następującego wzoru:

Indeks (t) =M(i)xIndeks (0)/M(0)x K(t),

gdzie: Indeks (t) — wartość indeksu na sesji t; Indeks (0) — wartość indeksu w dniu bazowym; M(t) — kapitalizacja portfela indeksu na sesji t; M(0) — ka­pitalizacja portfela indeksu w dniu bazowym; K(t) — współczynnik korygujący indeksu na sesji t.

Współczynnik korygujący ma na celu zachowanie ciągłości wartości danego indeksu podczas przeprowadzanej rewizji, korekty lub korekty nadzwyczajnej oraz w przypadku operacji ustalenia prawa poboru i prawa do dywidendy. Jego nowa wartość dla indeksu dochodowego obliczana jest następująco:

K(t+1) = K(t) x [Mit) –D(t) - V(t) + <2(i)] /M(t),

V(l t) = [P(i, t)-P(i, em)] x N(i) / [S(i) +1 ],

K(t+ 1) — nowa wartość współczynnika korygującego (obowiązująca od na­stępnej sesji giełdowej); M(t) — kapitalizacja portfela indeksu zamknięcia przed rewizją, korektą lub korektą nadzwyczajną; D(t) — wartość dywidendy z akcji, które na sesji t +1 po raz pierwszy będą notowane „bez dywidendy"; V(t) — wartość teoretyczna praw poboru z akcji, które na sesji t +1 po raz pierwszy będą notowane „bez prawa poboru"; Q(t) — wartość rynkowa akcji wprowadzanych (+) bądź wyłączanych (-) z portfela indeksu po sesji t (dotyczy to zarówno zwiększenia pakietów akcji spółek wcześniej uczestniczących w indeksie, jak też akcji spółek jeszcze nieuczestniczących w indeksie); V(i, t) — wartość teo­retyczna praw poboru z akcji i, które na sesji t +1 po raz pierwszy będą notowane „bez prawa poboru" (wartości tej nie oblicza się, jeśli cena emisyjna P(i, em) jest wyższa od kursu akcji P(i, t)); P(i, t) — kurs akcji i na sesji t\ P(i, em) — cena akcji nowej emisji z prawem poboru spółki i; S(i) — liczba praw niezbędna do objęcia 1 akcji nowej emisji spółki i; N(i) — liczba akcji spółki i w portfelu indeksu.

Dla indeksu cenowego nową wartość współczynnika korygującego oblicza się następująco:

K(t +1) = K(t) x M(t') /M(t),

gdzie: M(t') — kapitalizacja portfela indeksu po rewizji, korekcie lub korekcie nadzwyczajnej, obliczana na podstawie ostatniego kursu.

Celem rewizji portfela indeksu jest dokonanie niezbędnych zmian listy uczest­ników indeksu oraz wyznaczenie nowych pakietów akcji wszystkich uczestników in­deksu, natomiast celem korekty jest przeprowadzenie jedynie niezbędnych zmian listy uczestników indeksu. Zarówno rewizję, jak i korektę przeprowadza się na podstawie sporządzanego przez giełdę rankingu indeksów. Przy jego opracowywa­niu bierze się pod uwagę wartość obrotów akcjami danej spółki za okres ostatnich 12 miesięcy (ranking jest sporządzany po ostatniej sesji giełdowej stycznia, kwietnia, lipca i października — jest to tzw. dzień rankingu). W przypadku połączenia się spółek wartość obrotów ich akcjami jest sumowana. Z kolei celem rewizji nadzwy­czajnej jest skreślenie spółki z listy uczestników indeksu lub wpisanie na nią spółki nowo wprowadzanej do obrotu giełdowego; w tym ostatnim wypadku wartość akcji takiej spółki w wolnym obrocie w dniu pierwszego notowania musi stanowić co naj­mniej 5% wartości akcji wszystkich spółek uwzględnionych w ostatnim rankingu.

Wartości poszczególnych indeksów giełdowych są podawane do publicz­nej wiadomości zgodnie z opracowanym przez giełdę harmonogramem, np. co 15, 30 lub 60 sekund dla notowań ciągłych lub na określony moment (fixing) w notowaniach jednolitych. W prasie finansowej publikuje się wartości indek­sów według kursów zamknięcia.

Warszawski Indeks Giełdowy (WIG) jest indeksem dochodowym i jest obliczany według metodologii Międzynarodowej Korporacji Finansowej (IFC). Jest on obliczany od dnia rozpoczęcia notowań na warszawskiej giełdzie (16.04.1991 r.). Przyjęto wówczas także jego wartość bazową równą 1000 punk­tów. W skład portfela indeksu WIG wchodzą akcje wszystkich spółek giełdowych (tzn. spółek krajowych, zagranicznych oraz Narodowych Funduszy Inwestycyjnych), spełniających kryterium co do wartości i liczby akcji w wolnym obrocie z rynku podstawowego i równoległego. Dla akcji spółek krajowych obliczany jest indeks WIG-PL, który zadebiutował 19 grudnia 2003 r. Jest on obliczany według tej samej metodologii co indeks WIG (ma także tę samą wartość bazową).

Rewizja portfela indeksu WIG przeprowadzana jest raz na koniec każdego kwartału (po sesji trzeciego piątku ostatniego miesiąca). Jej celem jest wyznaczenie wielkości nowych pakietów akcji. W czasie jej trwania do portfela indeksu dołącza się akcje wprowadzone do obrotu giełdowego w mijającym kwartale. Dotyczy to akcji nowych emisji spółek już notowanych na rynku giełdowym oraz tych, których walory zaczęły być notowane w kończącym się kwartale. W czasie rewizji wielkość pakietu jest redukowana proporcjonalnie, jeżeli wartość akcji danej spółki znajdująca się w portfelu indeksu przekracza 10% lub gdy wartość pakietów akcji w portfelu indeksu spółek z jednego sektora gospodarki narodowej — według klasyfikacji giełdy — przekracza 30%. Na zakończenie rewizji

wyznacza się nową wartość współczynnika korygującego. Wartość indeksu WIG jest obliczana po ustaleniu kursów jednolitych w danym dniu sesji giełdowej oraz co minutę w notowaniach ciągłych i jest podawana do publicznej wiadomo­ści z dokładnością do 0,1 punktu.

Warszawski Indeks Giełdowy Dużych Spółek WIG20 jest indeksem ceno­wym. Zadebiutował on na giełdzie 16 kwietnia 1994 r. Jest to zarazem jego dzień bazowy. Otrzymał on również wtedy wartość bazową równą 1000 punktów. Indeks WIG20 obliczany jest dla portfela akcji 20 największych i najbardziej płynnych spółek warszawskiej giełdy, z tym że dopuszcza się sytuację, iż w szczególnie uzasadnionych przypadkach uczestnikami indeksu może być więcej lub mniej niż 20 spółek. Oznacza to, że uczestnikami tego indeksu będą spółki z rynku podstawowego giełdy. Przyjęto zasadę, że liczba uczestników indeksu reprezentujących jeden sektor gospodarki narodowej, według klasyfikacji giełdy, nie może przekroczyć 5. Wartość indeksu ogłaszana jest w trakcie notowań ciągłych co 15 sekund.

Dla indeksu WIG20 przeprowadzana jest jedna rewizja roczna (po sesji w trzeci piątek marca) oraz trzy korekty kwartalne (po sesji w trzeci piątek czerwca, września i grudnia). W czasie rewizji lub korekty wielkość pakietu akcji jest redukowana proporcjonalnie, jeżeli wartość akcji danej spółki w portfelu indeksu przekracza 15%.

Podobny do indeksu WIG20 jest Warszawski Indeks Giełdowy Średnich Spółek mWIG40 (do 16 marca 2007 r. był nim indeks MIDWIG). Wprowadzono go na giełdę we wrześniu 1998 r., jego datę bazową ustalono na 31 grudnia 1997 r., a wartość bazową na 1000 punktów. Jest to również indeks cenowy, a więc nie uwzględnia dochodów z tytułu dywidendy i prawa poboru. W skład portfela indeksu mWIG40 wchodzą akcje 40 największych spółek po wybranych 20 uczestnikach indeksu WIG20, z tym że dopuszcza się sytuację, iż w szczególnie uzasadnionych przypadkach w indeksie mWIG40 może uczestniczyć więcej lub mniej niż 40 spółek. Wartość indeksu mWIG40 jest ogłaszana co 60 sekund. Rewizja i korekta tego indeksu przeprowadzana jest tak samo jak w przypadku indeksu WIG20, z tym że w czasie ich dokonywania udział spółki jest ograniczany do 10%.

Następnym indeksem cenowym jest Warszawski Indeks Giełdowy Małych Spółek sWIG80. Do 16 marca 2007 r. takim indeksem był Warszawski Indeks Rynku Równoległego (WIRR), z tym że był to indeks dochodowy obliczany od początku 1995 r. Datę bazową indeksu sWIG80 ustalono na 31 grudnia 1994 r., a wartość bazową na 1000 punktów. Do portfela indeksu sWIG80 wcho­dzą pakiety akcji kolejnych 80 spółek po wybranych uprzednio uczestnikach indeksu WIG20 i mWIG40, z tym że w szczególnie uzasadnionych przypadkach może to być więcej lub mniej niż 80 spółek. Publikacja wartości indeksu sWIG80 oraz przeprowadzanie rewizji i korekty następuje tak samo jak w przypadku indeksu mWIG40.

Dodatkowo od połowy 2000 r. warszawska giełda oblicza jeszcze indeks ce­nowy Tech WIG, który opisuje stan koniunktury spółek należących do Segmentu Innowacyjnych Technologii. Datą bazową tego indeksu jest 31 grudnia 1999 r., a wartością bazową również 1000 punktów. Ponadto giełda oblicza też 7 sub in­deksów sektorowych. Są to indeksy dochodowe, a w skład ich portfela wchodzą spółki uczestniczące w indeksie WIG, które przez giełdę zostały zakwalifikowa­ne do odpowiedniego sektora gospodarki narodowej.

Przykłady indeksów innych giełd

Na świecie znanych jest wiele indeksów giełdowych. Do najbardziej znanych należą te, które obliczane są przez największe giełdy papierów wartościowych. Zwrócimy uwagę jedynie na kilka z nich.

Do najbardziej popularnych na świecie należy Dow Jones Industrial Ave­rage (DJIA). Jest on obliczany przez giełdę w Nowym Jorku (New York Stock Exchange). Regularnie zaczął być publikowany od 1886 r. Najpierw w jego skład wchodziły akcje 12 firm, od 1916 r. było ich 20, a od 1928 r. — 30. Indeks DJIA jest średnią ceną akcji 30 wybranych firm notowanych na giełdzie nowo­jorskiej (jest to 30 tzw. blue chips), z tym że co pewien czas akcje jednych spółek wymienia się na akcje innych spółek.

Indeks Dow Jones Industrial Average wyznacza się według wzoru:

DJIA(t) = $\sum_{i = 1}^{30}{P_{\text{it}}/d_{t}}$

gdzie: DJIA (t) — wartość indeksu w czasie t; P_it — cena i-tej akcji w czasie t wcho­dzącej w skład portfela indeksu; d_t — przyjęta w czasie t wartość dzielnika.

Wartość dzielnika do 1928 r. wynosiła 20, a potem zaczęła się zmieniać. Potrzeba jego wprowadzenia wynika z faktu uwzględniania splitu akcji. Po­nieważ indeks nie powinien reagować na podział wartości nominalnej akcji, istnieje konieczność skorygowania jego wartości za pomocą odpowiedniego dzielnika. Nie może bowiem powstać sytuacja, w której decyzja firmy o podziale akcji, np. w stosunku 2:1, spowoduje spadek indeksu giełdy. Drugim powodem występowania dzielnika we wzorze na indeks DJIA jest wymiana co pewien czas akcji jednych spółek na akcje innych spółek. Zastąpienie akcji o wysokiej cenie akcją o niskiej cenie spowodowałoby niepożądany spadek indeksu giełdy, który nie wynikałby z zachowania się giełdy.

Dow Jones Industrial Average powstaje przez zsumowanie cen akcji 30 firm i podzielenie sumy przez odpowiedni dzielnik, którego wartość w momen­cie włączenia do indeksu akcji 30 spółek wynosiła 30. Jest więc średnią cen akcji tworzących portfel. W ocenie analityków jest to główna wada tego indeksu, gdyż akcje spółek o wysokich cenach wywierają duży wpływ na wartość indeksu, a akcje spółek o niskich cenach oddziałują na wartość indeksu w sposób znikomy. Spadek ceny akcji o 10% z poziomu 200 doi. wywiera znacznie większy wpływ na wartość indeksu niż ten sam procentowy spadek ceny z poziomu 20 doi.

Poza Dow Jones Industrial Average obliczanym dla 30 największych kor­poracji przemysłowych, giełda nowojorska publikuje wartości trzech innych indeksów, którymi są:

• Dow Jones Utility Average (DJUA), odzwierciedlający zmiany cen 15 akcji wybranych firm użyteczności publicznej, np. elektrowni, gazowni,

• Dow Jones Transportation Average (DJTA), odzwierciedlający zmiany cen 20 akcji wybranych firm transportowych, np. towarzystw lotniczych, prze­woźników drogowych czy kolejowych,

• Dow Jones Composite Average (DJCA), odzwierciedlający zmiany cen akcji wszystkich 65 firm wchodzących w skład portfeli poprzednio omówionych indeksów.

Innym dobrze znanym w świecie indeksem jest Standard & Poor's 500 (S&P 500); jest on obliczany na New York Stock Exchange od 1923 r. W skład jego portfela wchodzą akcje 500 wybranych spółek. Ponadto oparty jest na wartościach rynkowych tych spółek. Można więc powiedzieć, iż jest on bardziej „osadzony" w rynku giełdowym niż indeksy Dow Jones. Indeks S&P 500 ob­licza się jako stosunek wartości rynkowej 500 firm wchodzących w skład jego portfela z danego dnia giełdowego do ich wartości rynkowej z poprzedniego dnia giełdowego. Zmiana tego indeksu z sesji na sesję giełdową odzwierciedla procentową zmianę całkowitej wartości rynkowej tych firm w danym okresie. Zmianę tę można więc interpretować jako stopę zwrotu z portfela zbudowanego w odpowiedniej proporcji do wartości rynkowej firm tworzących portfel tego indeksu bez uwzględnienia wypłaconych przez nie dywidend.

Indeks Standard & Poor's Corporation oprócz powyższego indeksu publi­kuje także:

• indeks zmian cen akcji 400 firm przemysłowych,

• indeks zmian cen akcji 20 firm użyteczności publicznej,

• indeks zmian cen akcji 20 firm transportowych,

• indeks zmian cen akcji 40 instytucji finansowych.

Najbardziej znanym indeksem giełdy londyńskiej jest Financial Times Stock Exchange 100 Index (FTSE), zwany „Footsie". Publikowany jest od 1984 r. Przy jego obliczaniu bierze się pod uwagę zmiany cen akcji 100 największych korporacji notowanych na London Stock Exchange. Oblicza się go według wzoru:

$\text{FTSE}\left( t \right) = \sum_{i = 1}^{100}{\lbrack(n_{\text{it}}}P_{\text{it}})/(n_{i0}P_{i0})\rbrack \times 1000$

gdzie: FTSE (i) — wartość indeksu w okresie t; nit — liczba akcji i-tej firmy znajdujących się na rynku w okresie t; P_it — cena akcji i-tej firmy w okresie i; n_j0 — liczba akcji i-tej firmy znajdujących się na rynku w okresie bazowym (30 grudnia 1983 r.); P._i0 — cena akcji i-tej firmy w okresie bazowym.

Zauważmy, że indeks ten zbudowany jest według tej samej metody, co in­deks Standard & Poor's Corporation.

Przykładem nieco innego sposobu obliczania indeksu giełdowego może być Financial Times Ordinary 30-Share Index, także z giełdy londyńskiej. Bierze on pod uwagę zmiany cen 30 firm notowanych na tej giełdzie i jest obliczany na podstawie następującego wzoru:

$$\text{FT}\left( t \right) = \sqrt[30]{\left( P_{1t}/P_{1,0} \right)\left( P_{2t}/P_{2,0} \right)\ldots(P_{30t}/P_{30,0})}$$

gdzie: FT(t) — wartość indeksu w okresie t; P_it — cena i-tej (i = 1,2,..., 30) akcji w okresie t; P_i0 — cena i-tej akcji w okresie bazowym (1 lipca 1935 r.). Indeks ten jest obliczany na podstawie średniej geometrycznej i nie uwzględnia udziałów akcji poszczególnych firm w wartości rynkowej akcji wszystkich firm.

Spośród innych indeksów najważniejszych giełd akcji w świecie warto jeszcze wymienić: Nikkei Average (Tokyo Stock Exchange) oparty na akcjach 225 największych firm notowanych w Tokio, Hang Seng (giełda w Hongkongu), DAX (giełda we Frankfurcie nad Menem), CAC 40 Index (giełda w Paryżu).