Gospodarka rynkowa - system ekonomiczny, w którym decyzje dotyczące gospodarki podejmowane są przez różne podmioty gospodarcze (ludzi, przedsiębiorstwa). W tym systemie gospodarczym bardzo ważnym czynnikiem jest konkurencja. Prowadzi ona do obniżania cen produktów i usług oraz do podnoszenia ich jakości. Dzięki temu że występuje zjawisko konkurencji, potencjalny nabywca (produktów, usług) ma bardzo wiele możliwości wyboru.

Istota funkcjonowania

Istota gospodarki rynkowej jest wymiana, dlatego tez rola pieniadza jako srodka wymiany jest tak wazna. Przyczyna katastrofy pieniadza jest zawsze katastrofa budzetu. Myśląc o przyszlosci, musze jeszcze raz podkreslic, że jakość gospodarki rynkowej zalezy od stabilnego pieniądza, efektywności i konkurencyjności firm i przedsiębiorstw.

Podstawy

Gospodarka rynkowa powinna się cechować trzema wyróżnikami ustrojowymi:

• Racjonalność ekonomiczna.
  Żeby ten warunek był spełniony konieczna jest dominacja prywatnej własności. Tylko ona zapewnia troskę i odpowiedzialność właścicieli. Przedsiębiorstwa państwowe nigdy nie były w stanie w pełni przestrzegać zasad racjonalności mikroekonomicznej.

• Charakter pieniężny.
  Gospodarka rynkowa jest oparta na pieniądzu. Pełni on rolę parametru, wyceny dokonywane za jego pomocą są zawsze miarodajne dla oceny efektów gospodarowania. Wielkości pieniężne w gospodarce rynkowej są podstawą podejmowania decyzji gospodarczych.

• Mechanizm rynkowy.
  Powinien mieć on zdolność do ciągłego równoważenia gospodarki, do weryfikacji oferty, do dostarczania argumentów do podejmowania decyzji. Możemy wyróżnić 3 główne typy gospodarki rynkowej.

Zalety i wady

Głównymi zaletami gospodarki rynkowej są:
-tendencja do racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych
-efektywny system motywacyjny
-duża innowacyjność gospodarki
-dyscyplina finansowa przedsiębiorstw,związana z konkurencją i zasadą samofinansowania działalności gospodarczej
-tendencja do samodzielnego ustalania się równowagi rynkowej
-duża elastyczność gospodarki
-dobre zaopatrzenie sklepów

Wady gospodarki rynkowej:

- negatywne efekty zewnętrzne w sferze produkcji i konsumpcji,

- nadmierna inflacja, kryzys, bezrobocie,

-tendencja do monopolizacji,

-różnice w sferze dochodów i majątków

Rynek jako mechanizm

Istota

Istotą rynku jest zależność między : popytem , podażą , ceną.

Rynek - ogół tranzakcji kupna i sprzedaży towarów i usług w wynniku których określone zostają ceny oraz ilość nabywanych i sprzedawanych towarów.Sprzedający oferując swoje dobra tworzą podaż.Nabywcy zaś chcąc je kupić reprezentują popyt na te dobra.W wynniku negocjacji między sprzedającymi a kupującymi kształtują się ceny

Analiza elementów

Popyt (ang. demand) – funkcja przedstawiająca kształtowanie się relacji pomiędzy ceną dobra (towary i usługi), a ilością (liczbą sztuk) jaką konsumenci chcą i mogą nabyć w określonym czasie, przy założeniu niezmienności innych elementów charakteryzujących sytuację rynkową (ceteris paribus).

Wykresem tej funkcji jest tzw. krzywa popytu. Należy zwrócić uwagę na różnicę pomiędzy "popytem", a "wielkością popytu". Popyt to cała funkcja, natomiast wielkość popytu to ilość dobra, jaką konsumenci chcą nabyć przy danej cenie. "Wielkość popytu przy cenie p" jest więc konkretnym elementem funkcji, któremu na krzywej popytu odpowiada jeden punkt.

Wzrost popytu przedstawiany jest jako przesunięcie jego krzywej w prawo.

Prawo popytu

Przy ceteris paribus, wraz ze wzrostem ceny danego dobra, zmaleje zapotrzebowanie na dobro, a wraz ze spadkiem ceny zapotrzebowanie wzrośnie.

Wielkość popytu – ilość dobra, które konsumenci zechcą zakupić w określonym czasie (np. w ciągu tygodnia, miesiąca, roku) po danej cenie.

Podaż (ang. supply) to ilość dóbr, oferowana na rynku przez producentów przy określonej cenie, przy założeniu niezmienności innych elementów charakteryzujących sytuację na rynku (ceteris paribus). Zależność między ceną a podażą przedstawia krzywa podaży.

Krzywa podaży - jedna z podstawowych krzywych, używanych w mikroekonomii, pokazująca dla danego dobra ile jego jednostek (Q) są skłonni wyprodukować producenci przy danej cenie (P).

Prawo podaży

Przy ceteris paribus, podaż danego towaru się zwiększa, jeśli wzrasta jego cena, natomiast obniżaniu się ceny towarzyszy spadek wielkości podaży. Poziom podaży, tak jak poziom popytu nie zależy tylko od ceny towaru.

Cena - ilość pewnego dobra (najczęściej pieniądza), za przyjęcie której sprzedający jest gotów zrzec się swoich praw do danego dobra, lub też kupujący jest gotów ją kupić, aby do tego dobra nabyć prawa. Cena może dotyczyć m.in. towaru lub usługi. Według większości teorii ekonomicznych cena równa się wartości danego dobra. Według szkoły austriackiej wartość nie jest wielkością obiektywną i taka równość nigdy nie zachodzi, gdyż wtedy nigdy nie doszłoby do wymiany (każda strona musi bardziej wartościować to co otrzymuje od tego co daje w zamian). Poniżej inne definicje ceny:

Cena - wstępnie ustalona zapłata za określone świadczenia,

Cena - koszt, który musi być poniesiony w momencie zakupu,

Cena - wyrzeczenie poniesione przez korzystającego w celu otrzymania wartości, którą wyrób lub usługa reprezentuje,

Cena - cokolwiek z czego dana osoba musi zrezygnować w zamian za jednostkę nabywanego dobra,

Cena - pieniężny wyraz wartości.

Funkcje ceny

Wyróżnia się następujące funkcje ceny:

• Informacyjno - bodźcowa - parametru, który pozwala określić wielkość przychodów ze sprzedaży, a także parametru pobudzającego do określonego działania. Nabywcę ceny informują o ile zmniejszą się jego zasoby pieniężne, jeśli dokona on zakupu. Sprzedającego ceny informują o ile zwiększy się jego przychód, jeśli dokona on sprzedaży.

• Redystrybucyjna (wtórny podział, rozdział). Ceny są narzędziem podziału dóbr i usług, oraz przesuwania dochodów od jednych grup społecznych do innych i do budżetu państwa. Państwo również może dokonywać redystrybucji dochodów przy pomocy cen - różnicując obciążenie cen podatkami, ustalając ceny minimalne / maksymalne czy dotując pewne gałęzie gospodarki.

• Stymulacyjna - narzędzie oddziaływania na dostawców i odbiorców - im wyższy jest poziom cen, tym większa jest opłacalność produkcji. Stymuluje to producentów do zwiększania rozmiarów produkcji. Niższy poziom cen zniechęca producentów i powoduje ograniczenia produkcji. Wyższy poziom cen może skłaniać producentów do zwiększenia produkcji a nawet podnoszenia wartości użytkowej wyrobów Zazwyczaj wyższy poziom cen skłania konsumentów do ograniczenia spożycia a niższy stymuluje wzrost spożycia.

• Agregacyjna - umożliwia sumowanie niedodawanych w sensie fizycznym wielkości

Strategie cenowe spotykane na rynku są to sposoby działania i myślenia, które podkreślają strategiczną i kluczową rolę ceny na rynku.

• Dumping - Polega na akceptowaniu początkowych strat wynikających ze sprzedaży produktu poniżej kosztów w celu zwiększenia sprzedaży, lub wprowadzenia do sprzedaży nowego produktu. Aby wprowadzić na rynek nowy produkt i szybko zwiększyć jego sprzedaż, wiele firm decyduje się w tym pierwszym okresie na ryzyko strat w nadziei, że rosnąca świadomość produktu (a zatem i popyt) oraz zmniejszające się z czasem koszty produkcji pozwolą stopniowo osiągnąć poziom opłacalności.

• Dominacja - Polega na jednoczesnym obniżeniu ceny w ślad ze spadkiem kosztów produkcji uzyskanym dzięki korzyściom skali. W ten sposób firma utrzymuje stałą marżę. Stosowanie tej strategii utrudnia wejście na rynek nowym firmom, a nawet eliminuje z rynku słabsze firmy. Stosowanie jej przez dłuższy czas pozwala firmie na przejęcie inicjatywy na rynku. Firma określa ceny na produkty ze swojej dziedziny i narzuca je konkurentom. Mogą ją stosować duże firmy.

• Parasol cenowy - Polega na tym, że firma zamiast obniżać ceny wraz ze spadkiem kosztów produkcji utrzymuje przez pewien czas wysoki poziom cen. Pozwala to firmie szybciej odzyskać zainwestowany kapitał.

• Przechwycenie części rynku - Aby przechwycić część rynku firma może zdecydować się w pewnym momencie na sprzedaż swoich wyrobów po cenach niższych niż ceny u konkurentów - czasami nawet poniżej własnych kosztów produkcji (dumping). Tę strategię stosują firmy, które znalazły się w niekorzystnej pozycji na rynku i wciąż chcą zwiększyć swój udział procentowy na rynku.

• Porzucenie rynku - Stosują je firmy, które postanawiają się z rynku wycofać, ale jednocześnie maksymalizują rentowność, czyli tak ustalają ceny, aby wziąć z rynku najwięcej profitów.

• Prestiżowa (śmietankowa) - Polega na zebraniu w krótkim czasie maksymalnych zysków dzięki ustaleniu możliwie najwyższej ceny na nowe produkty i oferowanie ich tym nabywcom, dla których ta cena nie stanowi bariery zakupu.

U podstaw tej strategii leży założenie, że jest na rynku segment takich odbiorców, którzy skłonni są płacić nawet bardzo wysokie ceny kupując produkty, które wyróżnią ich spośród innych nabywców. Nabywcami są osoby dobrze i bardzo dobrze zarabiające.

• Penetracja rynku - Polega na sprzedaży dużej ilości tanich produktów a zarobek jest skutkiem sprzedaży masowej, a nie na jednostkowej. Istnieją dwie odmiany penetracji rynku:

• szybka - nakłady na reklamę i promocję są wysokie,

• wolna - reklama i promocja ograniczona do minimum.

Rodzaje cen

W literaturze i życiu codziennym mówi się o różnych rodzajach cen. M.in. wskazuje się na ceny:

• producenta

• hurtowe - pośrednia, np. bez marży sklepu,

• detaliczne - wliczone są wszystkie elementy kosztów produkcji, marketingu i dystrybucji,

• wolnorynkowe - kształtują się swobodnie, w związku z prawem popytu i podaży,

• równowagi

• urzędowe - inaczej regulowane - ustalane przez organy Państwa:

• sztywne

• minimalne

• maksymalne

• wynikowe

czynniki kształtujące

-gusta i preferencje,

- dochody,

- ceny innych dóbr

Cenowa elastyczność popytu – stosunek względnej zmiany ilości pożądanego dobra, do względnej zmiany jego ceny. Innymi słowy cenowa elastyczność popytu mówi o tym, o ile procent zmieni się chęć zakupu^[1] wyrażona w sztukach towaru, jeżeli cena danego towaru zmieni się o 1%.

• popyt doskonale nieelastyczny (popyt sztywny) zmiana ceny nie wywołuje zmiany popytu

• wzrost ceny powoduje spadek wielkości popytu:

• popyt nieelastyczny - procentowa zmiana popytu jest mniejsza niż procentowa zmiana ceny.

• popyt proporcjonalny - procentowa zmiana popytu jest równa procentowej zmianie ceny

• popyt elastyczny - procentowa zmiana popytu jest większa niż procentowa zmiana ceny

• popyt doskonale elastyczny - minimalna zmiana ceny wywołuje maksymalną zmianę popytu

Dochodowa elastyczność popytu – reakcja popytu na zmianę dochodu. Dochodowa elastyczność popytu jest relacją między procentową zmianą popytu a procentową zmianą dochodów nabywców. Mówi nam ona, o ile procent zmieni się popyt, jeżeli dochody nabywców zmienią się o 1%.

Cenowa elastyczność podaży – stosunek procentowej zmiany wielkości podaży do procentowej zmiany ceny. Elastyczność cenowa podaży (ES) pokazuje jak pod wpływem zmiany ceny danego produktu zmienia się wielkość podaży oferowanej przez przedsiębiorstwo.

⇒ podaż elastyczna – jednostkowa zmiana ceny wywołuje więcej niż jednostkową zmianę wielkości podaży.

⇒ podaż nieelastyczna – jednostkowa zmiana ceny powoduje mniej niż jednostkową zmianę wielkości podaży.

⇒ podaż jednostkowa – jednostkowa zmiana ceny wywołuje jednostkową zmianę wielkości podaży.

⇒ podaż doskonale elastyczna – dla danej ceny podaż może przyjąć dowolną wielkość.

⇒ podaż doskonale nieelastyczna (sztywna) – dla danej ceny podaż przyjmuje stałą wielkość, nie reaguje na zmianę ceny.

Prawo Engla — empiryczna zależność ekonomiczna mówiąca, że w miarę wzrostu dochodów udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem się zmniejsza

Krzywa Engla wyraża zależność wydatków od poziomu dochodów konsumenta

Przedsiębiorstwo (lub inaczej jednostka gospodarcza) - wyodrębniona prawnie, organizacyjnie i ekonomicznie jednostka, prowadząca działalność gospodarczą. Najczęściej definiowanym celem działalności przedsiębiorstwa jest osiąganie zysku lub zaspokajanie potrzeb konsumentów

4 cechy przedsiębiorstwa

Cechy przedsiębiorstwa jako podmiotu gospodarczego:

• przedsiębiorczość - wola i umiejętność szukania i dostrzegania okazji do osiągania korzystnych przez przedsiębiorstwo wyników ekonomicznych oraz podejmowanie ryzyk i działań wykorzystujących tę okazję.
  Ważna cecha określająca postawy ludzi zarządzających jak i ich klasyfikacji.
  Możliwość osiągania efektów lepszych od dotychczasowych w takich warunkach umożliwiających przetrwanie, że nie będzie możliwy upadek.
  Formy, kierunki i zakres przejawiania się przedsiębiorstwa jak i osiągane rozmiary zależą od systemu ekonomiczno-społecznego w jakim przychodzi działać, efektywności i dynamizmu rozwoju.

• samodzielność - podejmowanie decyzji gospodarczych - tworzących ramy działań przedsiębiorstwa. Stan w którym nikt z zewnątrz nie może wydać polecenia dotyczących jego działań. Przedsiębiorstwo jest zawsze uzależnione od czegoś, bo działa w pewnym otoczeniu.
  Wyraża się w tym, że podejmuje decyzje co wytwarzać, jak i ile dla kogo produkować od kogo kupić, kogo i gdzie zatrudnić, ile zapłacić za nabywane czynniki produkcji, decyzje alokacji zasobów, decyzje dotyczące doboru dostawców, odbiorców, pracowników.
  samodzielność jest ograniczona przepisami prawa i normami etycznymi.

• samo finansowanie - pokrywanie wydatków i zobowiązań finansowych przedsiębiorstwa z przychodów uzyskiwanych z tytułu sprzedaży wytworzonych produktów (dobra materialne i usługi)
  Przychody to:
  · sumy uzyskane bezpośrednio z faktu sprzedaży
  · dotacje od państwa i różnych instytucji
  Przychody to czynnik wyznaczający możliwości przedsiębiorstwa.
  Przedsiębiorstwa otrzymujące efekty mogą uzyskać kredyty bankowe wtedy zwiększają środki działalności.
  Zmniejszanie się lub brak popytu może spowodować brak przychodu, uniemożliwia lub wręcz powoduje ogłoszenie likwidacji.

• racjonalność działania - dążenie do osiągania w danych warunkach możliwie korzystnych dla siebie wyników. (korzystność wyników zależy od systemu funkcjonowania gospodarki) np. maksymalizacja zysku, maksymalizacja sprzedaży przy zapewnieniu zadowalających zysków, osiąganie przodującej pozycji w branży.

Zasoby produkcyjne

• Zasoby ludzkie – umiejętności, wiedza, zdolności oraz predyspozycje wszystkich osób zatrudnionych w przedsiębiorstwie.

• Zasoby pieniężne – kapitał finansowy, który organizacja wykorzystuje do finansowania działań zarówno bieżących, jak i długoterminowych..

• Zasoby rzeczowe – w skład, których wchodzą między innymi surowce, półprodukty, pomieszczenia biurowe i produkcyjne oraz wszelkiego rodzaju sprzęt.

• Zasoby informacyjne – to wszelkiego rodzaju użyteczne dane potrzebne do skutecznego podejmowania decyzji.

Koszty rodzajowe – w rachunkowości, koszty w układzie rodzajowym - tzw. koszty proste bieżącej działalności, które faktycznie zostały poniesione, przedstawione w podziale na rodzaje. Koszty rodzajowe odpowiadają na pytanie ile i jakiego rodzaju koszty zostały poniesione.

Przykładowa prezentacja kosztów rodzajowych:

• Zużycie materiałów i energii:

• Usługi obce:

• Podatki i opłaty:

• Wynagrodzenia:

• Ubezpieczenia społeczne i inne świadczenia z tytułu wynagrodzeń

• Amortyzacja:

• Pozostałe koszty:

Próg rentowności – nazywany także punktem wyrównania (ang. BEP – break even point).

Próg rentowności obrazuje sytuację, w której przychody ze sprzedaży pokrywają koszty stałe i koszty zmienne przedsiębiorstwa. Warunkiem koniecznym obliczenia progu rentowności jest podział kosztów przedsiębiorstwa na koszty stałe (np. amortyzacja jest kosztem stałym) i koszty zmienne (np. energia wykorzystywana w produkcji, materiały, czy też wynagrodzenia pracowników produkcyjnych, o ile rosną one w miarę wzrostu produkcji).

Próg rentowności można wyrazić ilościowo (tzn. ile sztuk produktu trzeba sprzedać), lub wartościowo (tj. jaką wartość musi osiągnąć ta sprzedaż). W progu rentowności firma nie ponosi straty ani też nie osiąga zysku, wynik finansowy jest równy 0. Ale co ważne, w progu rentowności przepływy pieniężne są równe amortyzacji, gdyż jest ona kosztem niepieniężnym (nie wiąże się z nią wypływ gotówki z firmy).

Koszty stałe - nakłady, które musi ponosić przedsiębiorca, niezależnie od wielkości produkcji. Nawet wówczas, gdy w przedsiębiorstwie nic się nie produkuje, ponosi on takie nakłady jak czynsze dzierżawne, procenty od kredytów, koszty konserwacji, płace strażników i służb administracyjnych, często pensje pracownicze (w przypadku sztywnego rynku pracy). Koszty stałe trzeba płacić niezależnie od wielkości produkcji, a więc bez względu na to czy się produkuje czy nie.

Koszty zmienne są to nakłady przedsiębiorcy związane bezpośrednio z produkcją. Ich poziom zależy wprost od rozmiarów produkcji. Tak więc wynoszą zero gdy nic się nie produkuje, a rosną wraz ze zwiększaniem się rozmiarów produkcji.

Makroekonomia - dziedzina ekonomii posługująca się wielkościami agregatowymi (zbiorczymi, dotyczącymi całej gospodarki) do badania prawidłowości występujących w gospodarce jako całości.

Przedmiotem zainteresowania makroekonomii jest przede wszystkim tworzenie i podział dochodu narodowego, a także zagadnienia związane między innymi z inflacją, bezrobociem, inwestycjami i bilansem płatniczym, z uwzględnieniem polityki pieniężnej banku centralnego oraz polityki gospodarczej państwa.

Makroekonomia bada gospodarkę, zarówno narodową jak i światową, jako ogół zależności, występujących między najważniejszymi agregatami gospodarczymi, takimi jak: łączny (globalny) popyt i podaż produktów i usług, średni poziom cen, poziom zatrudnienia, wielkość konsumpcji i inwestycji, czy dochody i wydatki budżetu państwa.

Poprzez taką analizę makroekonomia określa związki przyczynowo-skutkowe między zjawiskami gospodarczymi, a także prognozuje tendencje rozwojowe całego systemu gospodarczego. Dzięki temu makroekonomia tworzy podstawy teoretyczne i formułuje przesłanki dla polityki państwa przede wszystkim w zakresie skutecznego osiągania celów gospodarczych takich jak wzrost gospodarczy, stabilny poziom cen czy równowaga bilansów zagranicznych. Ze względu jednak na szerokie zainteresowania makroekonomii i globalne uwarunkowania zależności gospodarczych, teorie makroekonomiczne muszą uwzględniać także inne dziedziny polityki państwa, jak polityka zagraniczna, obronna czy wewnętrzna kraju.

Dochód narodowy inna nazwa dla Produktu Narodowego Netto, jest to suma dochodów wszystkich obywateli oraz osób prawnych z siedzibą w danym kraju, uzyskanych z wykorzystania czynników produkcji (ziemia, praca, kapitał), równa całkowitej wartości wytworzonych dóbr i usług, pomniejszona o koszty amortyzacji (czyli koszty zużycia czynników produkcyjnych).

Podział dochodu narodowego

1) Pierwotny – odbywa się w miejscu wytworzenia dochodu, np. w przedsiębiorstwie; nie dzieli się między pracowników i przedsiębiorców. W wyniku podziału pierwotnego tworzą się płace pracowników najemnych i zyski przedsiębiorstwa.

2) Wtórny – tworzony poprzez rynek (mechanizm rynkowy - system cen) i budżet państwa (system podatków). W wyniku podziału wtórnego tworzy się dochody właścicieli przedsiębiorstw i jednostek usługowych, pracowników sfery nieprodukcyjnej i państwa.

W wyniku podziału wtórnego dochody otrzymują trzy grupy podmiotów. Jeżeli państwo dysponuje własnymi dochodami, realizuje zadania polityki gospodarczej i społecznej:

• finansuje administracje państwową, wymiar sprawiedliwości, ochronę porządku publicznego;

• obronę narodową, powszechną oświatę publiczną, naukę i kulturę;

• obciążenia z tytułów kredytów zagranicznych, publiczną ochronę zdrowia i opiekę społeczną.

Zadania te wynikają z koncepcji państwa dobrobytu, które przychodzi z pomocą swoim obywatelom.

3) Ostateczny – tworzy się fundusz konsumpcji (zaspokajanie potrzeb) i akumulacji (powiększanie możliwości produkcyjnych), który tworzy się za pomocą redystrybucji dochodów, podatków i kredytów.

Produkt Krajowy Brutto– pojęcie ekonomiczne, oznaczające jeden z podstawowych mierników dochodu narodowego stosowanych w rachunkach narodowych. PKB opisuje zagregowaną wartość dóbr i usług finalnych wytworzonych na terenie danego kraju w określonej jednostce czasu (najczęściej w ciągu roku).

Kryterium geograficzne jest jedyne i rozstrzygające. Nie ma znaczenia np. pochodzenie kapitału, własność firmy itp.

Wartość wytworzonych usług i dóbr finalnych oblicza się odejmując od produkcji całkowitej wartość dóbr i usług zużytych do tej produkcji. W skali przedsiębiorstwa jest to więc wartość dodana, a PKB jest sumą wartości dodanej wytworzonej przez wszystkie podmioty gospodarujące. Zgodnie z tym od strony produkcyjnej:

PKB = produkcja globalna kraju – zużycie pośrednie = suma wartości dodanej ze wszystkich gałęzi gospodarki narodowej.

Obliczanie PKB na podstawie powyższej formuły jest uciążliwe, gdyż statystyka państwowa nie podaje ani bezpośrednich miar produkcji globalnej, ani zużycia pośredniego. Dlatego w praktyce stosuje się inne formuły. Najpopularniejsza z nich ma podstawę w spostrzeżeniu, że PKB jest w dobrym przybliżeniu równy finalnym wydatkom wszystkich nabywców wartości dodanej wytworzonej na terenie kraju. Zatem od strony popytowej:

PKB = konsumpcja + inwestycje + wydatki rządowe + eksport - import + zmiana stanu zapasów.

Trzecia formuła wynika z faktu, że suma wydatków musi być równa sumie dochodów ze wszystkich źródeł. Zatem od strony dochodowej:

PKB = dochody z pracy + dochody z kapitału + dochody państwa + amortyzacja.

Powyższa formuła wyraża podział wartości dodanej pomiędzy pracę (pracowników najemnych), kapitał (właścicieli kapitału, inwestorów), państwo i odtworzenie zużytego majątku.

PKB nominalny oblicza się według bieżącej wartości pieniądza, PKB realny natomiast według realnej wartości pieniądza, a więc oczyszczony z wpływu inflacji. Przeliczenie polega na podzieleniu PKB nominalnego przez indeks cen. W zestawieniach statystycznych PKB realny najczęściej przedstawiany jest w cenach stałych z wybranego roku bazowego.

PKB jest miarą wielkości gospodarki. Wzrost lub spadek realnego PKB stanowi miarę wzrostu gospodarczego.

Do porównań międzynarodowych PKB przelicza się według bieżącego kursu wymiany, zazwyczaj na dolary amerykańskie albo według parytetu siły nabywczej – lepiej oddającego realną wartość dochodu obywateli. W porównaniach międzynarodowych wartości PKB liczonego według parytetu siły nabywczej różnią się względem liczonego według kursu nominalnego na korzyść krajów o niższym poziomie cen, zazwyczaj słabiej rozwiniętych, a na niekorzyść krajów drogich.

PKB należy odróżnić od produktu narodowego brutto (PNB), który jest miarą wartości wszystkich dóbr i usług wytworzonych przez obywateli danego państwa oraz przez osoby prawne z siedzibą na jego terenie niezależnie od tego, czy podmioty te działają w kraju, czy za granicą. W ten sposób w skład np. PNB Polski wchodzą dochody polskich podmiotów za granicą oraz polskie PKB pomniejszone o dochody podmiotów obcych.

Czyste PKB jest złą miarą dobrobytu społeczeństwa, ponieważ nie uwzględnia liczby ludności. Z tego powodu jako miarę dobrobytu powszechnie używa się PKB per capita, czyli PKB w przeliczeniu na osobę; czyste PKB jest wyznacznikiem wielkości gospodarki.

Produkt krajowy netto, PKN (ang. Net Domestic Product, NDP) to produkt krajowy brutto (PKB) pomniejszony o wartość amortyzacji środków trwałych.

PKN = PKB – amortyzacja

Produkt narodowy netto, PNN (ang. NNP) - miara efektów rocznej działalności gospodarki, rozumiany jako różnica produktu narodowego brutto oraz wartości amortyzacji kapitału trwałego.

PNN = PNB – amortyzacja

PNN w cenach rynkowych (ang. net national product in market prices) jest równy produktowi narodowemu brutto pomniejszonemu o amortyzację, czyli o wartość zużycia narzędzi pracy. Aby otrzymać „prawdziwy” (czysty) efekt rocznej pracy obywateli kraju, od wartości dóbr finalnych wytworzonych przez krajowe czynniki produkcji powinniśmy odjąć amortyzację.

PNN w cenach czynników produkcji, albo w cenach bazowych (inaczej Dochód Narodowy) jest równy PNN w cenach rynkowych pomniejszony o podatki pośrednie (np. VAT)

Produkt narodowy brutto- miara wartości wszystkich dóbr i usług finalnych wytworzonych przez obywateli danego państwa oraz przez osoby prawne z siedzibą na jego terenie niezależnie od tego, czy podmioty te działają w kraju, czy za granicą. Pomijane są dochody obcokrajowców w danym państwie.

• K - konsumpcja

• I - inwestycje

• G - wydatki rządowe

• En - eksport netto, czyli eksport-import

• Dn - dochód netto obywateli za granicą

Budżet - plan dochodów i wydatków.

Definicje budżetu

1. Ilość określonego zasobu (np. czasu, wody, energii, roboczogodzin), która pozostaje do dyspozycji osoby albo organizacji.

2. Ilość określonego zasobu przeznaczona na określone działania, cel, bądź przedsięwzięcie, np. budżet kancelarii prezydenta, budżet gminy, budżet marketingowy, inwestycyjny, budżet na określony projekt.

3. Propozycja, prognoza albo plan wyszczególniający ilość środków potrzebnych w określonym okresie na sfinansowanie zamierzeń wraz z propozycjami źródeł finansowania, np. plan przychodów i wydatków na dany okres. Plan alokacji ograniczonych środków w określonym okresie.

Budżet może dotyczyć dowolnej skali - od budżetu domowego przez budżet przedsiębiorstwa do budżetu państwa.

Budżet pełniący rolę prognozy może wykazywać nadwyżkę przychodów nad wydatkami, może być zrównoważony (bilansować się) albo wykazywać deficyt.

Budżet pełniący rolę planu buduje się najczęściej opierając się na danych o wykonaniu budżetu w poprzednim roku (danych historycznych) i dopasowując wzajemnie sumę wydatków i przychodów, aby uzyskać określony wynik docelowy (np. zysk docelowy). Szczególną metodą budowania budżetu jest tzw. zero budżetowania. W metodzie tej nie bierze się pod uwagę danych historycznych, a budżet powstaje od zera, poprzez dodawanie kolejnych zadań bądź pozycji wydatków i jednoczesne określanie źródła ich finansowania. W niektórych przedsiębiorstwach budowany jest budżet podwójny, składający się z budżetu kapitałowego dotyczącego środków trwałych oraz budżetu operacyjnego.

Budżet operacyjny, zazwyczaj roczny, zawiera informacje o zadaniach, które mają być sfinansowane oraz o koordynacji i harmonogramie przychodów i wydatków umożliwiającej realizację planu. Jednym z zadań wewnętrznej kontroli finansowej w przedsiębiorstwie jest badanie odchyłek od budżetu oraz analizowanie przyczyn odchyłek większych od ustalonej odchyłki progowej.

W przedsiębiorstwach mających niskie koszty zmienne można stosować budżet sztywny, który nie uwzględnia możliwych wahań poziomu aktywności gospodarczej przedsiębiorstwa. W pozostałych przypadkach bardziej trafny jest budżet elastyczny.

Oligopol - forma struktury rynkowej, różna od doskonałej konkurencji, gdzie występuje znaczna liczba małych konkurentów, oraz od czystego monopolu, gdzie istnieje tylko jedna potężna firma; dominująca forma w krajach rozwiniętych; sytuacja na rynku, w której występuje tylko kilku dużych producentów danego dobra czy też dostawców usługi.

Charakterystyczną cechą dla oligopolu jest brak konkurencji cenowej między uczestnikami takiego rynku. Rywalizacja przedsiębiorstw odbywa się na innych płaszczyznach (jakość, reklama, usługi dodatkowe itp.). Zachowania uczestników oligopolu próbuje się tłumaczyć przy użyciu teorii gier. Istnieją tutaj duże bariery wejścia i wyjścia. Oligopol jest formą konkurencji niedoskonałej, charakteryzuje się najwyższym stopniem monopolizacji.

Przedsiębiorstwa oligopolistyczne mają możliwości tworzenia nowych form instytucjonalnych, co pozwala na poprawę ich pozycji monopolistycznych. Proces ten nazywamy mianem fuzji i może on przybierać różne formy:

• Kartel - to monopolistyczne porozumienie (najczęściej tajne) między samodzielnymi finansowo, technicznie i prawnie producentami, zmierzającymi do ograniczenia lub całkowitego wyeliminowania konkurencji między nimi. Porozumienie może dotyczyć wielkości wytwarzanej produkcji, podziału rynków zbytu lub poziomu ustalonych cen.

• Syndykat – to forma zjednoczenia monopolistycznego ograniczająca samodzielność handlową należących do niego firm ale pozostawiająca ich samodzielność prawną i wytwórczą. Firmy wchodzące w skład syndykatu tworzą wspólne biura sprzedaży.

• Trust – to najwyższa forma zjednoczenia monopolistycznego. Powstała z połączenia większej liczby firm, które tworzą jedną firmę pod wspólnym zarządem i radą nadzorczą. Firmy tracą całkowicie swą samodzielność pod względem handlowym, wytwórczym i prawnym. Natomiast właściciele samodzielnych drobnych firm stają się udziałowcami trustu.

• Koncern – to połączenie syndykatu z trustem lub kartelem, czyli zjednoczenie wielkich firm, różnych gałęzi przemysłu, firm handlowych i banków.

Monopol to struktura rynkowa charakteryzująca się:

• występowaniem na rynku tylko jednego dostawcy lub producenta danego towaru, który kontroluje podaż i ceny, oraz wielu odbiorców;

• występowaniem barier uniemożliwiających innym firmom wejście na rynek (np. ustawodawstwo, patenty, koszty itp.);

• unikatowością produktu monopolu (nie posiada on dobrego lub bliskiego substytutu).

Monopol może mieć charakter:

• państwowy - kiedy prawo danego państwa pozwala świadczyć usługi lub produkować określony asortyment towarów tylko jednemu podmiotowi (np. monopol spirytusowy, monopol loteryjny itp.);

• wymuszony - kiedy jeden z producentów towaru/usługi osiąga taką pozycję na rynku, że pozostali producenci bankrutują;

• naturalny - wynikający z natury dostarczanej usługi/towaru, gdy ze względów technicznych konkurencja wielu podmiotów jest niemożliwa lub utrudniona (np. koleje żelazne, dostarczanie prądu elektrycznego i gazu, telekomunikacja itp.).

W przypadku monopolów naturalnych i wymuszonych w wielu krajach świata tworzone jest specjalne prawodawstwo które reguluje zmonopolizowany rynek, w sposób sztuczny tworząc na nim warunki do powstania i rozwoju konkurencji.

Konkurencja doskonała (nazywana także wolną konkurencją) jest modelem teoretycznym opisującym jedną z form konkurencji na rynku; cechą charakterystyczną konkurencji doskonałej w odróżnieniu od innych jej form jest przekonanie zarówno kupujących jak i sprzedających, że ich indywidualne decyzje nie mają wpływu na cenę rynkową. Rynek, na którym panuje konkurencja doskonała zapewnia optymalną alokację zasobów w sensie Pareta.

Założenia

Aby na danym rynku zaistniała konkurencja doskonała, muszą zostać spełnione cztery założenia:

• Duża liczba sprzedających i kupujących - dzięki temu każdy podmiot ma bardzo mały udział w globalnym popycie lub globalnej podaży i tym samym pojedyncze decyzje nie mają wpływu na cenę rynkową; także ewentualne zmowy producentów są na tyle utrudnione, że nieopłacalne;

• Jednorodność produktu - produkty poszczególnych producentów są identyczne, w związku z czym nabywcom jest wszystko jedno od kogo kupią produkt;

• Doskonała informacja rynkowa - zarówno kupujący jak i sprzedający posiadają pełną informację o samym produkcie, jak i jego cenie - tak obecnej jak i w przyszłości;

• Swoboda wejścia i wyjścia z branży - nie istnieją żadne bariery wejścia ani wyjścia z branży; dzięki temu przy większym zapotrzebowaniu ze strony kupujących producenci będą mogli swobodnie rozpocząć dodatkową produkcję, zwiększając tym samym podaż, a przy zmniejszonym zapotrzebowaniu wycofać się nie ponosząc dodatkowych strat.

Wśród dodatkowych założeń, jakie się wymienia, znajdują się:

• Brak interwencji państwa - oznacza, że wyłącznie mechanizm rynkowy ma wpływ na relacje między kupującymi a sprzedającymi, w tym na cenę;

• Zerowe koszty transakcji - podmioty nie ponoszą dodatkowych kosztów związanych z zawarciem umowy kupna sprzedaży, jak np. uprzednie rozeznanie rynku.

• Produkt posiada bliskie substytuty - dzięki temu nabywcy mogą łatwo zastąpić produkt innym, gdyby jego podaż była niewystarczająca.