Dewiację można opisywać w kategoriach pozytywno-prawnych. Wtedy jest to zwyczajne przestępstwo.

Dewiacja społeczna jest to naruszenie norm społecznych bez naruszania norm prawnych. Może być wyjaśniona na dwóch płaszczyznach.
Na płaszczyźnie mikrospołecznej występują dwie teorie.

TEORIA KONTROLI- warunkiem ochrony przed dewiacją jest silna integracja grupy.

TEORIA ZRÓŻNICOWANYCH POWIĄZAŃ- jednostka uczy się dewiacji w trakcie procesu socjalizacji.

Jest też płaszczyzna makrospołeczna. Zachowania przestępcze wynikają z braku wewnętrznej kontroli i kontroli społecznej.

Teorie interpretacji przyczyn dewiacji:

BIOLOGICZNE (twarz, budowa ciała),

PSYCHOLOGICZNE (typy osobowości),

SOCJOLOGICZNE ( oddziaływanie środowiska).

Ład społeczny- stan funkcjonowania i przebiegu zachowań jednostek zapewniający istnienie, trwanie i rozwój zbiorowości jako całości; stabilność grupy kontrolowana jest przez jej władze.

CECHY ŁADU SPOŁ.- konieczność ograniczenia indywidualnych spontaniczności, komplementarność działań ludzkich, przewidywalność działań, ciągłość.

Normy- wzorcowe uogólnienia dot. zachowań członków danej grupy w różnych sytuacjach.

Sankcje społeczne-  negatywne (kary) i pozytywne (nagrody) środki społecznej kontroli, jakie grupa społeczna stosuje wobec swoich członków celem eliminacji zachowań niepożądanych i utrwalenia zachowań aprobowanych.

Sankcje społeczne mogą mieć charakter formalny (np. sankcje oparte na systemie prawnym i administracyjnym) lub nieformalny (np. sankcje obyczajowe).

Dysonans poznawczy- jest stanem nieprzyjemnego napięcia psychicznego, pojawiający się wtedy, gdy dana osoba posiada jednocześnie dwa elementy poznawcze (np. myśli lub sądy), które są niezgodne ze sobą. Dysonans może pojawić się także, gdy zachowania nie są zgodne z postawami. Stan dysonansu wywołuje napięcie motywacyjne i związane z nim zabiegi, mające na celu zredukowanie lub złagodzenie napięcia.

TEORIE ETIOLOGICZNE -poszukiwanie przyczyn dewiacji w jej ramach można wymienić:

teorie strukturalne- przyczyny w strukturach społecznych,

teorie kulturalne- przyczyny  dewiacji w normach kulturowych, 

teorie kontroli społecznych- człowiek z natury jest dewiantem, dlatego potrzebna jest kontrola.

ANOMIA SPOŁECZNA

Wg Durhaina ANOMIA określa stan społeczeństwa , w którym różne funkcje nie są wzajemnie do siebie przystosowane , oraz stan braku norm , który jest właściwością całej struktury społeczności kulturowej .

Teoria anomi Roberta Mertona - ta teoria została stworzona przez Durheima a rozwinięta przez Mertona .

Merton przedstawia strukturę społeczna jako czynnik produkujący motywacje zachowań ludzkich , zarówno zachowań konformistycznych i jak dewiacyjnych , które genetycznie nie różnią się między sobą ; to brak równowagi miedzy celami a środkami

W myśl tej teorii dewiacje są to indywidualne sposoby przystosowania sklasyfikowane na podstawie akceptacji lub odrzucenia tych dwóch elementów struktury społecznej tzn. cele kulturowe i środki instytucjonalne .

TYPY ADAPTACJI JEDNOSTEK:
1. Konformizm-. osoba akceptuje wzory zachowań i wartości danej grupy za swoje.
2. Innowacja-są przyjmowane wartości, ale następuje również próba narzucenia własnych wzorców.
3. Rytualizm- są przestrzegane normy, ale bez ich uznania, zaś wycofanie polega na braku akceptacji wartości, a zachowanie jednostki nie odpowiada wzorcom.
4. Wycofanie- odrzucenie celów kulturowych i środków służących do ich realizacji. Jednostka znajduje się w społeczeństwie, jest jej członkiem, ale tylko formalnie, bo nie podziela systemu wartości społecznych. Odrzuca cele kulturowe i normy postępowania, rezygnuje z gry.
5. Bunt- ludzie celowo przekraczają ustalone normy i wartości obowiązujące w danej grupie społecznej. Ma on charakter grupowy, zorganizowany.

TEORIA ZRÓŻNICOWANYCH POWIĄZAŃ SUTHERLAND.

Głównym założeniem zachowania jednostki  wynikają z wybuchów określonych mechanizmów- 9 twierdzeń dotyczących mechanizmów powstawania zachowań przestępczych:

1.Zachowanie przestępcze jest wyuczone, poznawane jest w toku socjalizacji jednostki;

2.Zachowanie przestępcze zostaje wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie komunikowania się

3. Zasadnicza część uczenia się przestępczego zachowania dokonuje się w grupach pierwotnych;

4Uczenie się zachowań przestępczych obejmuje :technikę popełnienia przestępstwa i motywację;

5 Specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w powiązaniu z określeniem norm prawnych jako wiążących bądź niewiążących;

6 Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszeniu przepisów prawa nad definicjami niesprzyjającymi naruszeniu prawa (podstawowa teza);

7 Zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, pierwotnością i intensywnością;

8 Przy nauce zachowań przestępnych występują wszystkie mechanizmy dotyczące każdego uczenia się;

9 Zachowania przestępcze pojawiają się w celu zaspokojenia ogólnych potrzeb i wartości.

Geneza zachowań dewiacyjnych : konflikty w okresie dzieciństwa, złe stosunki z rodzicami, rówieśnikami, struktura rodziny (sieroctwo, rodzina rozbita), ciężka sytuacja materialna rodziny, stan zdrowia rodziców, poczucie niższości w społeczeństwie.

Kierunek kontroli społecznej:

Założenia:

- człowiek jest istotą niemoralną- ludzie zawsze mają uzasadnione powody by popełniać przestępstwa,

- należy wyjaśniać konformizm, a nie dewiację – nonkonformizm jest naturalnym stanem człowieka, więc przyczyny konformizmu powinny być wyjaśnione.

Przyczyną dewiacji jest tu osłabienie któregokolwiek ogniwa systemu kontroli społecznej. Gdy system działa sprawnie ludzie postępują zgodnie z powszechnie obowiązującymi regułami, są konformistami.

- założenie o jedności aksjonormatywnej społeczeństwa – w ramach każdego społeczeństwa istnieje tylko jeden zunifikowany system wartości i norm zachowania regulujący realizację tych wartości.

Durkheim traktował człowieka jako Homo duplex (czł. rozdwojonego) :

poziom 1. wrażenia zmysłowe instynkty i dyspozycje związane z fizycznymi potrzebami organizmu.

poziom 2. myślenie pojęciowe, moralność, religia itd.

D. sądził, że istnieje między nimi stały antagonizm – postępując moralnie przeciwstawiamy się zwierzęcej naturze.

KONCEPCJA KONTROLI SPOŁECZNEJ DURKHEIMA.
Twierdził, że przestępczość jest zjawiskiem normalnym, które występowało, występuje i będzie występować w każdym społeczeństwie. Powody tego stanu są, jego zdaniem, dwa:

1. Zachowanie łamiące normy społeczne jest czynnikiem dynamizującym społeczeństwo.

2. Człowiek ze swej natury jest egoistyczny i nie ma żadnych biologicznie warunkowanych hamulców powstrzymujących przed krzywdzeniem innych ludzi. Społeczeństwo musi wytwarzać środki zdolne do powstrzymywania ludzi przed popełnianiem przestępstw, aby utrzymać nasilenie przestępczości we właściwych granicach.

WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE KONTROLI SPOŁECZNEJ.
KONCEPCJA REISSA

Kontrola wewnętrzna - zdolność jednostki do powstrzymywania się od takiego sposobu realizowania potrzeb, który pozostaje w konflikcie z normami i regułami obowiązującymi w społeczeństwie (duże znaczenie mają grupy pierwotne).

Kontrola zewnętrzna - zdolność grup społecznych lub instytucji do skutecznego egzekwowania zachowań zgodnych z normami i regułami.

Prawdopodobieństwo zachowania dewiacyjnego zwiększa się w 3 typach sytuacji:

- gdy zespól mechanizmów kontrolnych ulega osłabieniu, np. dezintegracja rodziny;

- gdy brak jest klarownych reguł i norm postępowania w grupach odniesienia, do których jednostka dostosowuje swoje zachowanie lub gdy normy poszczególnych grup odniesienia pozostają ze sobą w konflikcie;

- gdy jednostka nie przyswoiła sobie konformistycznych norm zachowania.

KONCEPCJA NEY’A
- kontrola wew. jest równoznaczna z internalizacją norm. Zinternalizowane normy tworzą sumienie jednostki, każda grupa usiłuje przekazać i zaszczepić obowiązujące w niej zasady postępowania jednostkom wchodzącym w jej skład.

- kontrola pośrednia- jest związana z uczuciową identyfikacją z rodzicami oraz innymi osobami o nastawieniu konformistycznym. Liczenie się z opinią pozytywnych grup odniesienia o nastawieniu konformistycznym samo przez się wymusza konformizm.
- kontrola bezpośrednia- zewnętrzna kontrola formalizowana i nie sformalizowana, sprawowana za pomocą rozmaitych bodźców negatywnych, m.in. ostracyzm, dezaprobata, ośmieszenie, sankcje stosowane przez przedstawicieli instytucji formalnej kontroli społecznej oraz zinstytucjonalizowane typy kar.

KONCEPCJA HIRSCHIEGO- jednostka może dokonywać czynów przestępczych, ponieważ jej więzi z porządkiem konformistycznym zostały w jakiś sposób zerwane.

Komponenty więzi jednostki ze społeczeństwem:
1. Przywiązanie- emocjonalne związki jednostki z otoczeniem, jednostka silnie przywiązana do swego otoczenia czuje się moralnie zobligowana do przestrzegania norm, które to otoczenie uznaje.
2. Zaangażowanie- stosowanie się do reguł z obawy przed konsekwencjami ich naruszania. Konformizm jednostki wynika z chłodnej kalkulacji zysków i strat- konformizm się opłaca, dewiacja przynosi straty.

3. Zaabsorbowanie- jednostka zaabsorbowana działalnością konformistyczną jest związana spotkaniami terminami, godzinami pracy, planami więc nie ma okazji do zachowań dewiacyjnych.
4. Przekonanie- jednostka jest przekonana o konieczności przestrzegania norm społecznych. Im mniej jest przekonana, tym większe jest prawdopodobieństwo naruszania norm. Przyczyną słabnięcia przekonania jest osłabienie więzi z nonkonformistycznym porządkiem, więzi jednostki ze społ.

Teoria rozbitych okien (teoria rozbitej szyby) – koncepcja w kryminologii i socjologii miasta zakładająca, że brak reakcji na łamanie mniej ważnych norm społecznych, sprzyja wzrostowi przestępczości i łamaniu innych norm na zasadzie zaraźliwości.

Strategia Brattona- u podstaw brattonowskiej strategii legła tzw. teoria wybitej szyby. Mówi ona, że tolerowanie przestępstw drobnych rozzuchwala i zachęca do popełniania większych.

Teoria naznaczania społecznego (Becker)- sam czyn nie jest dewiacyjny, lecz staje się taki wówczas dopiero, gdy zostanie tak określony w rezultacie reakcji społecznej. Dewiantem zaś jest ten, kogo społeczna widownia wskazała jako „winowajcę”, przyczepiając mu dewiacyjną etykietkę. Zaetykietowani dewianci mają jedną wspólną cechę: ich zachowanie dewiacyjne wyszło na jaw, oni zaś zostali naznaczeni piętnem odmieńców.

Typologia zachowań dewiacyjnych:
1.Zachowania zgodne z regułami:
a)zachowanie konformistyczne- takie które jest zgodne z regułami i nie jest postrzegane jako dewiacyjne.

b)zachowanie błędnie oceniane-takie które są wprawdzie zgodne z regułami lecz mimo to są postrzegane jako dewiacyjne (kiedy ktoś jest niesłusznie posądzony np. o donosicielstwo, zdradę małżeńską czy tendencje homoseksualne).
2. Zachowania sprzeczne z regułami:
a)dewiacja ukryta- zachowanie łamie reguły postępowania, lecz społeczna widownia nie jest tego świadoma i nadal traktuje je jako konformistyczne, mimo że w jego wyniku zostały naruszone normy społeczne.

b)dewiacja czysta- zachowanie które stanowi naruszenie reguł i jest tak odbierane przez społeczną widownię.

Typologia naznaczeń:
1.Naznaczanie przez społeczną widownię.
2.Samonaznaczanie (powinny być spełnione 3 warunki: świadomość istnienia reguł, świadomość że postępuje się w nie aprobowany sposób oraz świadomość, że tacy ludzie są nisko oceniani). 

- dewiacja negatywna-zachowania które w poszczególnych grupach, środowiskach czy społeczeństwach są traktowane jako „złe”, niepożądane, naganne.
- dewiacja pozytywna- zachowania które odbiegają pozytywnie od powszechnych oczekiwań, np. honorowy krwiodawca, osoba ratująca komuś życie z narażeniem życia własnego.

- zachowania o cechach pozytywnej dewiacji łączy to, że: -stanowią one odchylenie od normy powinności, są wyrazem buntu wobec standardów przyjętych w danym środowisku, ich skutkiem jest pozytywna dezorganizacja społeczna.

STYGMATYZACJA - Proces naznaczania społecznego; polega na przyklejaniu etykietki osobie, w której rozpoznajemy przedstawiciela jakiejś charakterystycznej grupy i przypisywaniu jej cech, które pochodzą ze stereotypu, nie z wiedzy o danej osobie.

STYGMAT- termin wprowadzony do socjologii przez Goffmana, określa fizyczną cechę, skazę, defekt, a także zdarzenie i sytuacje w jednostkowym życiu (np. skazanie i uwięzienie, przebyta choroba psychiczna itp.), które są dostrzegane i rozpoznawane przez otoczenie społeczne jednostki.

KSENOFOBIA- postawa charakteryzująca się niechęcią, a nawet nienawiścią do ludzi obcych rasowo, religijnie lub etnicznie i do tworzonej przez niech kultury, przeważnie połączona z przekonaniem o wyższości własnej grupy i gloryfikacją jej kultury.

UPRZEDZENIE- postawa nacechowana głównie awersją lub wrogością wobec jakiejś jednostki, grupy czy innego obiektu; często jest ona wyuczona antypatią, opartą na błędnie dokonanej generalizacji, pozbawionej zewnętrznych obiektywnych przesłanek.

RASIZM- nienaukowy pogląd zakładający istnienie zróżnicowania kulturowego, wynikającego bezpośrednio z różnic fizyczno-genetycznych cech członków danej populacji; prawie zawsze łączy się z tezą o wyższości jednej rasy nad innymi.

PIĘTNO- w starożytnej Grecji słowa piętno używano na określenie znaków cielesnych sygnalizujących, że ze statusem moralnym ich nosiciela wiąże się coś nadzwyczajnego i złego zarazem. znaki te wycinane bądź wypalane na ciele, obwieszczały, że ich nosiciel jest przestępcą lub zdrajcą, rytualnie skażoną, od której należy stronić.
- w czasach chrześcijańskich do tego terminu dodano dwie nowe warstwy metaforyczne. Pierwsza odnosiła się do cielesnych oznak świętości i łask, przejawiających się w formie wykwitów skórnych. Druga medyczna wiązała się z cielesnymi objawami zaburzeń fizycznych.

Trzy rodzaje piętna:
1. Brzydota cielesna, czyli rozmaite deformacje fizyczne.
2. Wady charakteru przypisywane słabej woli, nieujarzmionym bądź nienaturalnym namiętnościom, niebezpiecznym lub dogmatycznym przekonaniom oraz nieuczciwości. O tych wadach wnioskuje się na podstawie takich faktów jak np. zaburzenia psychiczne, pobyt w więzieniu, nałogi, alkoholizm, orientacja homoseksualna, bezrobocie, próby samobójcze.
3. Grupowe piętna rasy, narodowości i wyznania, przekazywane z pokolenia na pokolenie i nakładające jednakową skazę na wszystkich członków rodziny. 

Trzy rodzaje stygmatów: 
1.  Stygmat fizyczny, stygmaty szczególnie zniechęcające, wzbudzające niechęć ułomności ciała (karzełek z garbem i złośliwy, ułomność ciała wzbudzająca niechęć). 
2.  Stygmat charakteru, stygmaty w pojęciu wad charakteru (np. przystojny, ale wredny charakter, słaba wola, despotyczność, wybuchowość). 
3.  Stygmat plemienny (stygmat rasy, narodowości, religii, który może być przenoszony przez dziedziczenie i rozciągać się na wszystkich członków rodziny). 

Grupy osób, które mają do czynienia z osobami stygmatyzowanymi:
- grupy swoje osoby, które mają takie same stygmaty
- grupy zorientowane np. terapeuci, pielęgniarki, doradcy w sprawach uchodźców, rodzina, przyjaciele. 

Teoria naznaczania a teoria stygmatyzacji:
- naznaczanie zawsze łączy się z dewiacją, cechami i zachowaniami negatywnymi
- stygmat nie musi być negatywny, to cecha sama w sobie, nie zachowanie.
- konsekwencją stygmatyzacji jest poczucie, że jest się gorszym