Stereotypy i uprzedzenia

Pojęcie schematu poznawczego

SCHEMAT POZNAWCZY

struktura poznawcza, która zawiera wiedzę, przekonania i oczekiwania ludzi na temat pewnej klasy obiektów (zdarzeń i ludzi)

Własności schematu poznawczego

Rodzaje schematów poznawczych

1. Skrypt (schemat sekwencji zdarzeń, scenariusz)

2. Schemat cech

3. Schemat osób

• stereotyp

• stereotyp spiskowy

Funkcje schematów poznawczych

• Ułatwiają przetwarzanie danych zrozumienie ich oraz zapamiętanie

„Musisz odpowiednio ubrać się, oficjalnie ale jednocześnie tak, aby czuć się w miarę swobodnie. Wyjdź wcześniej z domu, a najlepiej dzień wcześniej jedź na wyznaczone miejsce spotkania i sprawdź, ile czasu zajmuje Ci dojazd. Naszykuj wszystkie niezbędne dokumenty oraz zabierz ze sobą długopis, a najlepiej pióro”

• Ułatwiają formułowanie sądów w warunkach niejednoznaczności

• Dostarczają użytecznych wskazówek odnośnie tego, jak się zachować

„Wyobraź sobie, że Twój najbliższy przyjaciel stwierdza pewnego dnia, ze postanowił diametralnie zmienić swoje życie. “Rzuca” studia, pakuje się i wyjeżdża zagranicę. Bardzo słabo zna jakikolwiek język obcy, nie zna również nikogo, kto pomógłby mu w pierwszych tygodniach jego emigracji. Z drugiej strony od kilku miesięcy jest w Polsce bezrobotny”

Czy przyjaciel jest lekkomyślny czy też odważny?

• Od czego zależyOd oczekiwań jednostki odnośnie tego, że będzie miała do czynienia z egzemplarzem danego schematu

“Idziesz ulicą w okolicach warszawskiego metra. Myślisz sobie, ze za moment znowu spotkasz osoby, które zajmują się dystrybucją ulotek reklamowych i darmowych gazet codziennych. Kiedy widzisz wyciągniętą dłoń, prawdopodobnie z kolejna ulotką, odruchowo chwytasz oferowany egzemplarz i chcesz iść dalej. Nagle okazuje się że……..posłużyłeś/aś się nieodpowiednim schematem”

Od czego zależy aktywizacja schematu poznawczego?

• Od celów i motywów, jakie w danych okolicznościach realizuje jednostka

• Od czasu, jaki upłynął od ostatnio zaktywizowanego schematu

• Od tego, jak często aktywizowany był dany schemat w przeszłości

Stereotyp, uprzedzenie dyskryminacja

Stereotyp -> Społecznie usankcjonowane przekonania na temat określonej kategorii osób

Uprzedzenie -> Negatywna postawa wobec określonej kategorii osób

Dyskryminacja -> Wrogie zachowanie się wobec określonej kategorii osób

Dwa podejścia do problematyki stereotypów

1. Podejście tradycyjne: ujmuje stereotyp jako efekt irracjonalnego, nieanalitycznego, „sztywnego” myślenia charakterystycznego dla osób o niższym poziomie moralności

2. Podejście współczesne: ujmuje stereotyp jako efekt automatycznego procesu kategoryzacji obiektów społecznych, co upraszcza i ułatwia percepcję społeczną

WNIOSEK: stereotypy mogą być pozytywne, negatywne i neutralne

Stereotypy kulturowe i indywidualne

• Stereotyp kulturowy: społecznie podzielane przekonanie na temat atrybutów określonej grupy osób

• Stereotyp indywidualny: subiektywne, jednostkowe przekonanie podmiotu na temat charakterystycznych własności określonej grupy osób

Geneza stereotypów i uprzedzeń

1. Teoria rzeczywistego konfliktu interesów (Robber’s Cave experiment, Sheriff et. all, 1961)

• Wrogość i uprzedzenia powstają wówczas, gdy dwie grupy walczą o trudno dostępne dobro

• Rywalizacja grup ma charakter „zero-jedynkowy” tj. wygrana jednej grupy oznacza automatycznie przegraną konkurentów

• Przypisywanie negatywnych atrybutów grupie przeciwnej, wrogość oraz podkreślanie własnej wyższości moralnej służy złagodzeniu frustracji, podniesieniu własnego komfortu psychicznego

2. Teoria przeniesienia agresji (teoria kozła ofiarnego)

• Konflikt międzygrupowy, którego następstwem są stereotypy i uprzedzenia ma związek z sytuacją ekonomiczną kraju

• Wrogość wobec określonych grup jest efektem przeniesienia frustracji

• Grupy, które stają się obiektem uprzedzeń nie są rzeczywistym źródłem frustracji; sprawca frustracji jest najczęściej zbyt silny, abstrakcyjny bądź nieznany

3. Teoria tożsamości społecznej (Tajfel, Turner, 1979, 1986)

• Każdy człowiek automatycznie dzieli świat społeczny na swoich (MY) i obcych (ONI)

• Następstwem podziału ludzi na grupę własną i grupę obcą jest wzrost spostrzeganych różnic międzykategorialnych oraz spadek spostrzeganych różnic wewnątrzkategorialnych

• Efekt homogenizacji dotyczy przede wszystkim grupy obcej

• Przynależność do grupy jest dla jednostki źródłem jej pozytywnej samooceny, co motywuje ją do:

• spostrzegania grupy własnej jako lepszej w porównaniu do grupy obcej

• faworyzacji grupy własnej kosztem grupy obcej

Geneza stereotypów i uprzedzeń

• Stereotypy i uprzedzenia jednostka nabywa poprzez proces kulturalizacji

• Stereotypy i uprzedzenia jednostka nabywa w toku socjalizacji

Dlaczego stereotypy są trwałą strukturą poznawczą?

• Posługiwanie się stereotypami gwarantuje oszczędność poznawczą i optymalizuje proces przetwarzania danych zwłaszcza w sytuacji obciążenia poznawczego

• Stereotypy ukierunkowują uwagę jednostki na informacje zgodne z jej stereotypowymi przekonaniami

• Redefinicja i rekategoryzacja jako skuteczne metody radzenia sobie z informacjami niezgodnymi ze stereotypem

Teorie zmiany stereotypów

1. Hipoteza kontaktu międzygrupowego (Allport, 1954)

• Nawiązanie bezpośrednich kontaktów z członkami grupy obcej prowadzi do osłabienia stereotypów i uprzedzeń (np. wymiana studentów w ramach programu Erasmus-Socrates)

• Pozytywne efekty kontaktu międzygrupowego zależą od:

• funkcji kontaktu (współpraca vs. rywalizacja)

• statusu uczestników kontaktu (relacja równorzędna vs. hierarchiczna)

• charakteru celu realizowanego w trakcie kontaktu (cel wspólny vs. indywidualny)

• poziomu wsparcia instytucjonalnego dla kontaktów międzygrupowych

2. Świadoma kontrola formułowanych sądów i podejmowanych zachowań pod względem stopnia ich zgodności ze społecznym stereotypem

EFEKT SPRĘŻYNY: wzrost wpływu stereotypów na spostrzeganie i zachowanie człowieka w sytuacji utraty kontroli

3. Rekategoryzacja: zachęcanie ludzi do włączania siebie i innych osób do szerokich kategorii społecznych i/lub kształtowania tożsamości społecznej poprzez identyfikację z ludźmi o podobnych wartościach, celach, własnościach

Przykład: My Europejczycy; My miłośnicy dobrego kina

4. Empatia i odgrywanie ról

Pojęcie stereotypu spiskowego

Stereotyp spiskowy

utrwalone przekonanie, że określona grupa ludzi dąży do zapanowania nad naszą grupą, działając w podstępny sposób.

Uniwersalny charakter stereotypu spiskowego

1. Na treść stereotypu spiskowego składają się cztery następujące sądy:

• grupa jest żądna władzy i dąży do dominacji nad nasza grupą

• grupa działa niejawnie, a jej aktywność jest wysoce skoordynowana

• grupę charakteryzuje egoizm i duża solidarność

• wszyscy członkowie grupy wiernie i lojalnie dążą do realizacji interesu grupy

Stereotyp spiskowy a stereotyp klasyczny