Gleba – biologicznie czynna powierzchniowa warstwa litosfery, powstała ze skały macierzystej pod wpływem czynników glebotwórczych (głównie organizmów żywych, klimatu i wody) i podlegająca stałym przemianom. Gleba składa się z trzech faz:
stałej – obejmującej cząstki mineralne, organiczne i organiczno-mineralne o różnym stopniu rozdrobnienia
ciekłej – wody, w której są rozpuszczone związki mineralne i organiczne tworzące roztwór glebowy
gazowej – mieszaniny gazów i pary wodnej
Wzajemny układ trzech faz może ulegać znacznym zmianom pod wpływem procesów glebotwórczych i ingerencji człowieka. Kształtowanie stosunków ilościowych pomiędzy poszczególnymi fazami można osiągnąć przez wykonanie melioracji wodnych, agromelioracji, fitomelioracji, uprawę roli itp. Stosunki ilościowe trzech faz w glebie charakteryzuje się przez określenie gęstości objętościowej, porowatości, wilgotności i zwięzłości. Ze względu na zróżnicowanie materiału glebowego w profilu wyróżnia się gleby:
całkowite, które w całym profilu (do 1,5 m) są zbudowane z tego samego materiału, np. z piasku, gliny, pyłu; zróżnicowanie uziarnienia profilu powodują wyłącznie procesy glebotwórcze
niecałkowite, które do głębokości 1,5 m zawierają przynajmniej dwie różne warstwy, np. piasek do głębokości 0,8 m, a poniżej glinę.
Na podstawie składu granulometrycznego, oraz wielkości oporów, na jakie napotykają narzędzia i maszyny uprawowe, gleby dzieli się na:
lekkie, zawierające do 18% części spławialnych i stawiające stosunkowo mały opór narzędziom uprawowym; są łatwe do uprawy dzięki małej zwięzłości w stanie suchym i niezbyt dużej przylepności w stanie mokrym; ich żyzność i urodzajność oraz właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne zależą od średnicy ziaren piasku, zawartości części spławialnych i próchnicy; w praktyce gleby te nazywane są glebami piaskowymi
średnie, zawierające 20-35% części spławialnych i stawiające średni opór narzędziom uprawowym
ciężkie, zawierające ponad 50% części spławialnych i stawiające duży opór narzędziom uprawowym; mają wąski przedział optymalnej wilgotności uprawowej, w którym normalna uprawa mechaniczna jest możliwa
bardzo ciężkie (minutowe), posiadające bardzo wąski przedział optymalnej wilgotności uprawowej; gleby te są bardzo trudne do uprawy.
Proces glebotwórczy trwa cały czas i jest nieodłącznym elementem przemian zachodzących w ekosystemie. Gleba jest środowiskiem życia i źródłem składników odżywczych dla wielu gatunków mikroorganizmów i podziemnych organów roślin wyższych.
Badaniem gleb zajmuje się gleboznawstwo, a ich rozmieszczeniem przestrzennym - geografia gleb.
Gleba to biologicznie czynna powierzchnia ziemi, powstała z utworu geologicznego, zwanego skała, macierzystą., w wyniku wietrzenia fizycznego, chemicznego i biologicznego.
Gleba jest głównym elementem środowiska przyrodniczego. Na lądzie gleba i przyziemna część atmosfery tworzą naturalne siedlisko roślin, zwierząt i człowieka. Gleba jest ośrodkiem życia i spełnia wiele istotnych funkcji w ogólnym procesie życia na Ziemi, m.in. produkcyjną, retencyjną, sanitarną.
Poza funkcją produkcyjną gleba tworzy ogromnych rozmiarów naturalny zbiornik retencyjny1 zasobów wodnych. Wody opadowe gromadzone w glebie są niezbędne dla życia
Znaczenie mszaków w przyrodzie
roślin. Dzięki żyjącym w glebie drobnoustrojom spełnia ona również ważną funkcję sanitarną i uczestniczy w niezbędnym dla ciągłości życia na Ziemi procesie rozkładu (mineralizacji) martwych resztek organicznych, wpływając w ten sposób na obieg pierwiastków w środowisku. Dzięki właściwościom sorpcyjnym2 gleba spełnia funkcję naturalnego filtra; pochłania m.in. związki toksyczne.
Jakość gleby zależy od właściwości skały macierzystej, klimatu, rzeźby terenu, roślinności, mikroflory (bakterii, grzybów, promieniowców) i działania człowieka. Właściwości i urodzajność (produktywność) gleby zależą od:
- składu mineralnego skały macierzystej i stopnia przeobrażenia jej w procesie glebo twórczym;
-zawartości i jakości materii organicznej martwej (próchnicy, resztek organizmów roślinnych i zwierzęcych), będącej źródłem składników odżywczych oraz czynnikiem strukturo twórczy m;
~ zdolności do gromadzenia wody i oddawania jej roślinom, co zależy głównie od uziarnienia (składu mechanicznego) i struktury gleby;
wymiany powietrza pomiędzy glebą i atmosferą, zapewniającej tlenowe warunki do życia korzeni roślin (rys. 2.20).
Dział - obejmuje gleby powstałe głównie w wyniku oddziaływania jednego określonego czynnika glebotwórczego (np. gleby hydrogeniczne, semihydrogeniczne, litogeniczne), lub pod wpływem wielu czynników mających podobny udział w ukształtowaniu gleby (gleby autogeniczne).
Rząd - obejmuje gleby o podobnym kierunku rozwoju, oraz zbliżone pod względem ekologicznym.
Typ - obejmuje gleby o takim samym układzie głównych poziomów genetycznych, zbliżonych, właściwościach chemicznych i fizykochemicznych, jednakowym rodzaju wietrzenia, przemieszczania się i osadzania składników, o podobnym typie próchnicy. W warunkach naturalnych lub zbliżonych do naturalnych każdemu typowi gleby odpowiada określone zbiorowisko roślinne. Typ gleby jest podstawową jednostką systematyki gleb.
Podtyp - obejmuje gleby należące do określonego typu poddane wpływowi czynnika nie będącego głównym czynnikiem glebotwórczym modyfikującym właściwości biologiczne, fizyczne, chemiczne i związane z nimi cechy morfologiczne profilu glebowego.
Dział I gleby litogeniczne:
Dział II gleby autogeniczne:
Rząd gleby czarnoziemne
Rząd gleby brunatnoziemne
Rząd gleby bielicoziemne
Dział III gleby semihydrogeniczne:
Rząd czarne ziemie
Rząd gleby zabagniane
Dział IV gleby hydrogeniczne:
Rząd gleby bagienne
Rząd gleby pobagienne
Dział V gleby napływowe:
Dział VI gleby słone:
Dział VII gleby antropogeniczne:
Rząd gleby kulturoziemne
Rząd gleby urbanoziemne