Artyzm „Ludzi bezdomnych”
Stylistyka „Ludzi bezdomnych”, podobnie jak kompozycja powieści, znacznie różni się od konwencji pozytywistycznych i przedpozytywistycznych. Łączy w sobie wiele cech powieści realistycznej i nowo powstającej powieści modernistycznej, tworząc jednocześnie formę całkowicie odrębną, nową i niepowtarzalną.
Z tradycją prozy werystycznej, zarówno realistycznej, jak i naturalistycznej, utwór Żeromskiego łączy rzeczywistość i obiektywizm informacyjny. Opisy miejsc, zachowania ludzi, życia i warunków pracy bohaterów są niezwykle sumienne, rzeczowe i obiektywne. Opierają się przede wszystkim na przekazywaniu informacji przez narratora, który posługuje się stylem neutralnym, niekiedy zbliżonym do naukowego, za pomocą krótkich, najczęściej nie zmetaforyzowanych zdań. Obok tej realistycznej narracji występuje inna – oparta na długich, wieloczłonowych zdaniach. Wówczas narrator operuje epitetami metaforycznymi, rozbudowanymi porównaniami i metaforami. Jest to technika tzw. „bogatego mówienia”, nastawionego w głównej mierze na przekazywanie emocji i doznań bohaterów. Dzięki tak rozbudowanym zdaniom świat postrzegany jest głównie zmysłami, a rzeczywistość została ostro skontrastowana zarówno przy odtwarzaniu rzeczy pięknych, jak i brzydoty, wynaturzeń oraz zła świata. W odzwierciedlaniu życia i warunków pracy najuboższych Żeromski posłużył się techniką szczegółowego i somatycznego widzenia, charakterystyczną dla naturalizmu. Wykorzystał również zalecenia naturalistów, które nakazywały swoistą naukowość opisów. Dzięki temu w sposób szczegółowy i drobiazgowy odtworzył wygląd ulic Warszawy, sklepów, produktów w nich sprzedawanych, itd. Ze szkołą naturalistyczną wiąże powieść także sam wybór przedmiotu opisu – dzielnicy nędzy oraz sposób jej ukazania, wydobywający wszystko, co złe. Również słownictwo, wykorzystane w ramach opisów, jest typowo naturalistyczne. Kreacja świata powieści opiera się na biologicznym sposobie widzenia świata, występującym nie tylko przy przedstawieniu ludzi, ale także świata przedmiotów martwych, który ukazany jest poprzez animizację i personifikację. Tak więc „Ludzi bezdomnych” z technikami naturalistycznymi wiążą: wybór tematyczny środowiska nędzy, środki stylistyczne, podkreślające brzydotę świata biedoty oraz jego zdecydowanie ciemny koloryt.
Istotnym wyróżnikiem artyzmu powieści Stefana Żeromskiego jest liryzacja narracji. Przejawia się ona w zastosowaniu słownictwa zabarwionego emocjonalnie oraz w specjalnych tropach artystycznych, wprowadzonych do opisów. Stanisław Adamczewski określił tę technikę „hipertrofią stylistyczną”, polegającą na częstym stosowaniu superlatywu oraz wprowadzeniu tzw. Stylistyki „bogatego mówienia”. W utworze uwidacznia się to w gromadzeniu następujących po sobie przymiotników i rzeczowników, epitetach, porównaniach i metaforach. Liryzacja prozy jest najbardziej wyrazista w opisach pejzaży, będących odpowiednikiem stanów uczuciowych głównych bohaterów, choć można odnaleźć ją także w opisach informacyjnych.
Takie skupienie środków stylistycznych było charakterystyczne dla szkoły modernistycznej, która zalecała posługiwanie się silnie nacechowanym słownictwem, używanie słów-kluczy i wyrazów, podkreślających nieokreśloność zjawisk oraz wprowadzających w nastrój smutku i lęku. Autor „Ludzi bezdomnych” zastosował liczne figury stylistyczne, potęgujące znaczenie: potrójny epitet, częste powtórzenia i wielostopniowe konstrukcje metaforyczne. Można tu odnaleźć również modną w okresie Młodej Polski synestezję, polegającą na zamiennym przenoszeniu wrażeń odbieranych przez jeden zmysł na drugi. Nastrój tworzą ponadto tzw. zawieszenia głosu, sygnalizowane w tekście wielokropkiem. Opisy nacechowane emocjonalnie są skrajnie subiektywne zgodnie z zasadą impresjonistyczno-subiektywnego odczuwania natury. Emocjonalizm i subiektywizm narracji występuje zarówno w naturalistycznych opisach nędzy, jak i w opisach piękna otaczającego świata.
Z liryką i stylem poetycko-patetycznym łączy tekst utworu również jego rytmika, jak wykazał Wacław Borowy. Niektóre partie powieści są silnie zrytmizowane w sposób charakterystyczny dla poezji – zbudowane są z fraz o jednakowej ilości stóp metrycznych i identycznym ich układzie.
Równie ważnym elementem artyzmu „Ludzi bezdomnych” są ironia i humor. Narrator powieści dystansuje się w ten sposób od nadmiaru emocji i łagodzi ciężkie przeżycia bohaterów utworu. Należy podkreślić, że ów ironiczny narrator towarzyszy najczęściej tym bohaterom, którzy są najbliżsi autorowi, a w przypadku Tomasza Judyma jest nieustannie obecny. Opisując sceny komiczne posługuje się stylem gawędziarskim, operującym „idiomami i tolerowanymi wulgaryzmami mowy potocznej”. Ironią zabarwione są także niektóre tytuły rozdziałów istotnych dla dalszych losów głównego bohatera i idei powieści. Inną odmianą ironii jest autoironia Joasi Podborskiej, ujawniająca się na kartach jej pamiętnika.
Do artystycznych środków stylizacji należy indywidualizacja języka bohaterów. Bohaterowie Żeromskiego mówią różnymi językami. Indywidualizacja ich wypowiedzi ma charakter społeczny i podkreśla odrębność klas, do których należą. W celu podkreślenia różnic w charakterystyce postaci robotników, chłopów bądź Żydów, autor wprowadził do powieści mowę potoczną. Język bohaterów pobocznych został wzbogacony językiem mówionym i kolokwializmami polszczyzny z końca XIX wieku.
Żeromski wykorzystał ponadto słownictwo środowiskowe, charakterystyczne zwroty oraz gwarę warszawską z jej leksyką, składnią i fleksją. Do narracji wprowadził specyficzne zwroty i wulgaryzmy, zaczerpnięte z języka ulicy, wyrażenia z gwary chłopskiej oraz neologizmy językowe. W tekście można również odnaleźć liczne cytaty i stylizacje biblijne. Dzięki indywidualizacji językowej bohaterów pisarz ukazał niejednorodność i bogactwo językowe ówczesnego społeczeństwa polskiego.
„Ludzie bezdomni” stanowią pod względem artystycznym swoiste novum. Stefan Żeromski połączył w jedno naturalistyczne i modernistyczne środki obrazowania, dokonał liryzacji prozy i wzbogacił narrację, dokonując indywidualizacji języka bohaterów.