Monika Sobolak

III ZF-DL 100688

GENEZA UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH

1. Historia

Projekty zorganizowania ochrony ubezpieczeniowej dla osób niezdolnych do zapewnienia sobie utrzymania własnymi siłami były wysuwane już w XVII i XVIII w. Zalążkiem ubezpieczeń społecznych były cechowe, a później pracownicze instytucje i akcje wzajemnej pomocy. W Polsce pierwsze instytucje pomocy oparte na wzajemności istniały w górnictwie i hutnictwie już w XVI w. (kasy brackie).

Genezy ubezpieczeń należy szukać już w starożytności. Najpierw powstały zalążki tak zwanych ubezpieczeń gospodarczych. Gromadzono środki, aby za ich pomocą zrekompensować straty losowe związane z prowadzoną działalnością gospodarczą (na przykład ryzyko zatonięcia statku). Następnie rozwinęły się ubezpieczenia osobowe związane z zabezpieczeniem środków na wypadek utraty zdrowia, życia czy starości¹.

Powstanie nowożytnych ubezpieczeń społecznych wiąże się z dziewiętnastowieczną rewolucją przemysłową. Ich powstaniu sprzyjało utrzymywanie się coraz większej grupy ludności z pracy najemnej w przemyśle. Istniało wówczas bardzo duże ryzyko wypadków i chorób, które groziły utratą materialnych podstaw bytu. To wówczas pojawiły się pierwsze postulaty ustawowego uregulowania odpowiedzialności pracodawców za szkody będące następstwem wypadków przy pracy.

Już w XVIII wieku powstały dobrowolne kasy wzajemnej pomocy w Anglii. Zostały one uznane przez państwo w 1793 roku². Ich burzliwy rozwój nastąpił w XIX wieku³. Na ich tworzenie we Francji zezwolono w 1834 roku. Z czasem nastąpiła specjalizacja kas w zależności od określonych typów ryzyka, na przykład ustawy górnicze w Prusach i Austrii z 1854 roku nakazywały ich tworzenie w kopalniach. Ich pozytywna rola została dostrzeżona i kasy te zaczęły być subwencjonowane przez państwo (Anglia, Norwegia, Dania) lub gminy (Belgia, Niemcy). Natomiast działalność kas fabrycznych i lokalnych została ustawowo uregulowana w Prusach w połowie XIX wieku. Wprowadzono nawet częściowy obowiązek przynależności do nich.

Wraz z rozwojem przemysłu przestała wystarczać indywidualna przezorność, gdyż równocześnie zaczęły słabnąć więzy rodzinne i lokalne. Problemu nędzy wśród niepracujących robotników nie rozwiązywała jednak ani działalność filantropijna, ani tworzona właśnie opieka społeczna, ani prywatne instytucje zbiorowej przezorności, to jest kasy wzajemnej pomocy, kasy fabryczne i związków zawodowych, a także nastawione na zysk tanie ubezpieczenia ludowe⁴.

1. Powstanie ubezpieczenia społecznego w Niemczech

Powstanie ubezpieczeń społecznych zbliżonych do współczesnych ubezpieczeń wiązało się z industrializacją. Pierwsze ustawy dotyczące ubezpieczeń społecznych uchwalono w Niemczech. W związku z niepowodzeniem zastosowania środków represyjnych wobec ruchów socjalistycznych⁵, szerzących się wśród robotników niemieckich (na przykład ustawy represyjne z 1878 roku) kanclerz Bismarck zdecydował się na reformy zmieniające na korzyść ich położenie. W 1881 roku cesarz Wilhelm I wygłosił orędzie zapowiadające utworzenie systemu ubezpieczenia społecznego. Powyższą datę uważa się za zwrotną w powstaniu ubezpieczenia społecznego, a także w zaangażowaniu państwa w aktywną politykę społeczną⁶.

Uchwalono tak zwane ustawy bismarkowskie wprowadzające świadczenia gwarantowane przez państwo na wypadek choroby (1883 rok), wypadków przy pracy (1884) oraz ubezpieczenie emerytalne związane z ryzykiem inwalidztwa, starości i śmierci (1889). Powyższe ustawy zostały następnie skodyfikowane w ordynacji ubezpieczeniowej (1891). Całość wprowadzonych w Niemczech ustaw po raz pierwszy nazwano ubezpieczeniem społecznym. Wprowadzono je w interesie publicznym, co miało łagodzić napięcia społeczne i osłabiać przeciwników funkcjonującego systemu politycznego.

1. Ubezpieczenia społeczne w innych państwach

Do rozwoju ubezpieczeń społecznych przyczyniło się również utworzenie 1919 Międzynarodowej Organizacji Pracy. W okresie międzywojennym obowiązkowe ubezpieczenia społeczne wprowadzono w większości państw europejskich, 1935 w USA (SocialSecurityAct, ubezpieczenia emerytalne i od bezrobocia). Stopniowo następowało rozszerzanie kręgu osób obejmowanych systemem ubezpieczeń społecznych — początkowo tylko niektóre grupy pracownicze, później wszyscy pracujący.

System przyjęty w Niemczech zaczęły stopniowo wprowadzać inne kraje europejskie. Pierwsze obowiązkowe i bardziej powszechne ubezpieczenia społeczne w innych krajach wprowadzono: w 1887–88 w Austrii (ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe) i 1906 (ubezpieczenia emerytalne pracowników umysłowych), 1891 w Danii (ubezpieczenia emerytalne), 1898 w Nowej Zelandii (ubezpieczenia emerytalne), 1910 we Francji (ubezpieczenia inwalidzkie i na starość), 1908 w Wielkiej Brytanii (ubezpieczenia na starość), 1911 (chorobowe i na wypadek inwalidztwa oraz od bezrobocia), 1912 w Rosji (wypadkowe i chorobowe).

Szybki rozwój ubezpieczeń emerytalno-rentowych nastąpił w dwudziestoleciu międzywojennym. Obowiązkowe ubezpieczenia wprowadzono w 1919 roku w Holandii, w Hiszpanii i we Włoszech, w 1924 roku w Belgii i Bułgarii, w 1933 roku w Polsce i Portugalii, w 1934 roku w Grecji oraz w 1937 roku w Jugosławii⁷.

Zainicjowane w Niemczech w 1883 roku przymusowe ubezpieczenia chorobowe stopniowo zaczęto wprowadzać w pozostałych krajach europejskich. Powstały one: w Austrii w 1888 roku, na Węgrzech w 1891 roku, w Norwegii w 1909 roku, w Serbii w 1910 roku, w Wielkiej Brytanii w 1911 roku oraz w Rumunii w 1912 roku. Po pierwszej wojnie światowej ubezpieczenia te rozwinęły się w Bułgarii w 1918 roku, w Grecji w 1922 roku, w Holandii w 1930 roku i w Portugalii w 1933 roku. W czasie wojny ubezpieczenia chorobowe wprowadzono we Włoszech i w Hiszpanii, a po wojnie we Francji i Belgii (w obu w 1945 roku).

W większości krajów wprowadzono system ubezpieczenia wypadkowego. Wyklarowały się trzy modele takiego ubezpieczenia: niemiecki – przymusowego ubezpieczenia, włoski – przymus ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej pracodawcy albo brytyjski – gdzie wprowadzono ustawy o rozszerzonej odpowiedzialności pracodawcy⁸. Model niemiecki wprowadzono w: Niemczech (1884), Austrii (1887), Norwegii (1894), Holandii (1901), na Węgrzech (1907), Serbii (1910), Szwajcarii (1912), Rosji (1912), Rumunii (1912) i Szwecji (1916). Włoski model przymusu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej pracodawcy oprócz Włoch (1898) wprowadziły również Portugalia (1913) i Dania (1917). Natomiast brytyjski system rozszerzonej odpowiedzialności pracodawcy uchwalono w: Anglii (1897), Danii (1897-1917), Francji (1898), Hiszpanii (1900), Szwecji (1901-1916), Belgii (1903), Rosji (1903-1912) oraz w Grecji (1915). Dużym osiągnięciem było stworzenie systemu ubezpieczeń macierzyńskich we Włoszech (1910)⁹.

W Anglii i państwach skandynawskich wprowadzono najwcześniej ubezpieczenie od bezrobocia¹⁰. W 1891 roku w Danii wprowadzono system zryczałtowanych zapomóg dla starców pozostających bez środków do życia. Od 1922 roku zapomogi te miały charakter roszczeniowy. W systemie angielskim od 1908 roku funkcjonują renty dla osób, które ukończyły 70 lat, nie posiadały środków utrzymania i nie były sądownie karane. Renty te były wypłacane przez państwo, a ich wysokość była stała. Od 1911 roku funkcjonowały natomiast ubezpieczenia chorobowe, a wypłacane zasiłki miały zryczałtowaną wielkość niezależną od odprowadzanych składek.

Okres międzywojenny charakteryzował się dalszym rozwojem ubezpieczeń na wypadek bezrobocia. W krajach skandynawskich ubezpieczenia te były dobrowolne, tylko częściowo finansowane przez państwo. W 1935 roku ubezpieczenie na wypadek bezrobocia wprowadzono w Stanach Zjednoczonych. Skutki bezrobocia w USA miało również złagodzić wprowadzone w tym samym roku ubezpieczenie emerytalne. Jest to jak dotychczas jedyne takie ubezpieczenie w skali federalnej.

W latach trzydziestych w kilku państwach europejskich wprowadzono system zasiłków rodzinnych. Wprowadzono je na przykład w 1930 roku w Belgii oraz w 1932 we Francji. System ubezpieczenia emerytalno-rentowego oraz zasiłkowego wprowadzono również przed II wojną światową w Związku Radzieckim. Duże zmiany zaszły w Anglii, gdzie w latach 1945-1946 wprowadzono: finansowane przez państwo zasiłki rodzinne, ubezpieczenie wypadkowe oraz udoskonalono system rentowy. Natomiast w 1959 roku wprowadzono dodatkowe ubezpieczenie emerytalne dla pracowników.

Reformę systemu emerytalnego przeprowadzono w 1956 roku w Związku Radzieckim, w 1964 roku ubezpieczeniem objęto także kołchoźników. W latach 1967-1968 takie kraje, jak Bułgaria, Węgry i Czechosłowacja wprowadziły urlopy i zasiłki wychowawcze. Lata osiemdziesiąte XX wieku charakteryzują się zmniejszeniem rozwoju ubezpieczeń społecznych, co wiązało się z ograniczaniem wydatków na nie. Reformy systemów emerytalnych dokonały wtedy największe państwa, to jest USA, Anglia, Niemcy i Związek Radziecki. Rewolucyjnej reformy dokonano w 1981 roku w Chile, gdzie wprowadzono system przymusowego oszczędzania w prywatnych zakładach ubezpieczeniowych. System ten z czasem wprowadziło wiele krajów Ameryki Południowej. Podobny system wprowadzono w 1998 roku na Węgrzech oraz w 1999 roku w Polsce. W Argentynie zasadniczej reformy dokonano w 1994 roku. Ubezpieczenie emerytalne istniało tu od 1904 roku. W państwie tym funkcjonowały dwa odrębne systemy dla pracowników i prowadzących działalność gospodarczą.

Kryzysy gospodarcze, jakie przetoczyły się przez Amerykę Łacińską spowodowały podjęcie reform systemu ubezpieczeń w większości krajów tego regionu. Oprócz Chile i Argentyny reformy takie wprowadzono w 1993 roku w Peru, w 1994 roku w Kolumbii, w 1996 roku w Urugwaju, w 1997 roku w Meksyku i Boliwii oraz w 1998 roku w Salwadorze.

Przymusowe systemy ubezpieczeń emerytalnych zaczęto wprowadzać również w Afryce, Azji oraz w małych państewkach na wyspach Morza Karaibskiego oraz na Pacyfiku. Ubezpieczenia takie pojawiły się w 1951 roku w Indonezji i Malezji, w 1952 roku w Indiach, w 1953 roku w Singapurze. Do końca lat osiemdziesiątych XX stulecia systemy takie wprowadzono w dalszych 28 krajach Afryki, Azji i Pacyfiku. Duże trudności z ich tworzeniem wynikają ze znacznego odsetka ludzi bezrobotnych, pracujących w rolnictwie, niskich płac, dużej inflacji i niestałości systemów politycznych.

Jeśli chodzi o ubezpieczenie od wypadków przy pracy to koncepcje przymusowego ubezpieczenia wprowadzono w Chile i w Japonii. W krajach Ameryki Łacińskiej wprowadzono ubezpieczenia dobrowolne w wybranej instytucji ubezpieczeniowej. Natomiast w takich krajach jak Brazylia, Nowa Zelandia i Australia wprowadzono rozszerzoną odpowiedzialność cywilną pracodawcy. W Kanadzie i w Stanach Zjednoczonych model ubezpieczenia wypadkowego zależał od stanu.

W Stanach Zjednoczonych pierwszą ustawę federalną o zabezpieczeniu społecznym wydano w 1935 roku¹¹. Była to część programu tzw. polityki Nowego Ładu (New Deal), będącej reakcją na wielki kryzys. Ustawa wprowadziła przymus ubezpieczenia. Ubezpieczenie emerytalne miało zmniejszyć podaż pracy, jednak wypłacane świadczenia nie mogły być wyższe niż zasiłek dla bezrobotnych. W 1939 roku w USA wprowadzono renty rodzinne. Poza Stanami Zjednoczonymi system taki zaczęły tworzyć stosunkowo dobrze rozwinięte kraje południowoamerykańskie: Argentyna, Brazylia, Ekwador, Chile oraz Peru. System zabezpieczenia społecznego wprowadzono w 1938 roku w Nowej Zelandii oraz w 1947 roku w Australii.

Po drugiej wojnie światowej w Australii i Nowej Zelandii rozwinęły się różne formy zabezpieczenia społecznego. W Stanach Zjednoczonych dotychczasowe ubezpieczenie emerytalne rozszerzono od 1951 roku na prowadzących własną działalność gospodarczą, a od 1956 roku o ryzyko inwalidztwa. Tylko w trzech stanach wprowadzono obowiązek ubezpieczenia chorobowego płaconego przez pracodawców. W pozostałych stanach postulowano zorganizowanie takiego ubezpieczenia, zwłaszcza, jeśli chodzi o zwrot kosztów leczenia. Dobrowolne ubezpieczenie w skali federalnej wprowadzono w 1966 roku. Było to tzw. dobrowolne ubezpieczenie szpitalne. Przysługiwało ono osobom po 65. roku życia i gwarantowało rozszerzone usługi lecznicze. Ubezpieczenia wypadkowe w Stanach Zjednoczonych funkcjonują we wszystkich stanach. W większości stanów są prywatne zakłady ubezpieczeniowe. Natomiast publiczne zakłady stanowe istnieją tylko w kilku stanach¹².

1. Powstanie ubezpieczenia społecznego w Polsce

Na ziemiach polskich do 1918 obowiązywały systemy ubezpieczeń społecznych państw zaborczych. W 1919–20 powstał nowoczesny system ubezpieczenia chorobowego oparty na zasadach: obowiązkowości, terytorialności, samorządności i powszechności. Świadczenia w tym systemie obejmowały zarówno opiekę zdrowotną, jak i ubezpieczeniowe zasiłki chorobowe (60% zarobku). W 1924 wprowadzono ubezpieczenie od bezrobocia, początkowo tylko robotników, nieco później (1927) na korzystniejszych zasadach, także pracowników umysłowych. W 1924–27 w województwach centralnych i wschodnich wprowadzono ubezpieczenie wypadkowe, a w całym kraju — ubezpieczenie na wypadek bezrobocia i jednolite ubezpieczenie emerytalne pracowników umysłowych. Ustawa z 28 III 1933 ujednoliciła i unowocześniła istniejące systemy ubezpieczeń społecznych w całym kraju oraz wprowadziła nowe ubezpieczenie emerytalne robotników przemysłowych. W 1935 powołano, działający jako organ centralny, Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) i 61 terenowych Ubezpieczalni Społecznych. Liczba ubezpieczonych w tym okresie wynosiła ok. 2 mln osób¹³.

W czasie II wojny światowej, na terenach okupowanych przez III Rzeszę, obowiązywał dyskryminacyjny status ubezpieczeniowy Polaków, przy pozorach trwałości ubezpieczeń.

Po 1945 instytucje ubezpieczeń społecznych podjęły działalność na dawnych zasadach; wkrótce wprowadzono wiele zmian: 1947 utworzono nowy rodzaj ubezpieczeń społecznych — ubezpieczenie rodzinne, a do ubezpieczenia chorobowego włączono pracowników rolnych i 1953 objęto ich ubezpieczeniem inwalidzkim; od 1954 nastąpiło ujednolicenie świadczeń emerytalno-rentowych dla robotników i pracowników umysłowych oraz w zasadzie wszystkich grup pracowniczych. W 1955 zlikwidowano ZUS i rozbito ubezpieczenia społeczne na 2 piony: związkowy (ubezpieczenia krótkoterminowe) i państwowy (emerytury i renty). Stan ten istniał do 1960, kiedy nastąpił powrót do jednolitej struktury ZUS; 1968 ponownie zmieniono system emerytalny i wyodrębniono z niego świadczenia wypadkowe; 1972 objęto ubezpieczeniem społecznym rolników indywidualnych i przyznano im prawo do korzystania z usług społecznej służby zdrowia. Związana z nowym Kodeksem pracy ustawa z 1974 ujednoliciła zasiłki chorobowe dla pracowników fizycznych i umysłowych; w 1975 powołano Fundusz Alimentacyjny; w 1980 wprowadzono ubezpieczenia emerytalno-inwalidzkie dla rolników oraz zasiłki wychowawcze dla kobiet opiekujących się dziećmi do 3. roku życia. W 1980–93 wielokrotnie nowelizowano system emerytalno-rentowy. W 1986 Fundusz Ubezpieczeń Społecznych wyłączono z budżetu państwa, przywracając elementy autonomii ubezpieczeń społecznych; 1989 ubezpieczeniem społecznym objęto duchownych.¹⁴

Bibliografia:

1. Liszcz T., Ubezpieczenie społeczne i zaopatrzenie społeczne w Polsce. Zagadnienia prawne, Kraków 1997.

2. Małkowska D., Przewodnik po reformie ubezpieczeń społecznych, ODDK Gdańsk 1999.

3. Muszalski W., Ubezpieczenie społeczne, Warszawa 2004.

4. Państwowy Zakład Ubezpieczeń, 185 lat ubezpieczeń gospodarczych w Polsce, PZU, Warszawa 1988.

5. http://biznes.pwn.pl/index.php?module=haslo&id=3990704

6. http://mfiles.pl/pl/index.php/Ubezpieczenia_spo%C5%82eczne

---

1. T. Liszcz, Ubezpieczenie społeczne i zaopatrzenie społeczne w Polsce. Zagadnienia prawne, Kraków 1997, s. 11-14.↩

2. Tak zwane FriendlySocietiesAct.↩

3. W 1801 roku kasy wzajemnej pomocy liczyły ok. 500 tys. członków, a w 1899 roku prawie 11,5 mln.↩

4. Por. W. Muszalski, Ubezpieczenie społeczne, Warszawa 2004, s. 35-36.↩

5. Socjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec powstała w 1875 roku.↩

6. Por. W. Muszalski, Ubezpieczenie społeczne, Warszawa 2004, s. 46.↩

7. W. Muszalski, Ubezpieczenie ..., s. 48.↩

8. W latach 1911-1920 podobne rozwiązania wprowadzono w większości stanów USA.↩

9. Obejmowały one robotnice fabryczne w wieku 15-50 lat.↩

10. Od 1910 roku funkcjonują w Anglii biura pośrednictwa pracy. Zasiłek dla bezrobotnych przysługiwał przez 15 tygodni.↩

11. Social Security Act.↩

12. W. Muszalski, Ubezpieczenie ..., s. 98.↩

13. Państwowy Zakład Ubezpieczeń, 185 lat ubezpieczeń gospodarczych w Polsce, PZU, Warszawa 1988, s.45.↩

14. http://biznes.pwn.pl/index.php?module=haslo&id=3990704↩