Impresjonizm jako kierunek w malarstwie i konwencja literacka, Zaprezentuj jego cechy i sposób obrazowania na przykładzie wybranych utworów literackich i dzieł malarstwa europejskiego.

Malarze i pisarze to artyści, którzy przez swoje dzieła chcą pokazać nam jak odbierają otaczającą ich rzeczywistość. Malarze czynią to poprzez stosowanie gry światłem czy też przez dobór barw. Pisarze zaś stosują w swoich utworach środki poetyckiego wyrazu i środki stylistyczne. Wydaje się, że niewiele łączy te dwa środowiska artystyczne, jednak zarówno literaci jak i „ludzie pędzla” w swojej twórczości natykają się na zjawisko impresjonizmu.

Impresjonizm według „Słownika wyrazów obcych” Władysława Kopalińskiego to „kierunek artystyczny głównie w malarstwie (ale także w literaturze i muzyce) zapoczątkowany we Francji ok. 1870 r. zmierzający programowo do bezpośredniego oddawaniu subiektywnych wrażeń artysty.” Nazwa tego pojęcia wywodzi się od obrazu francuskiego malarza Claude’a Monet o tytule: „Impresja. Wschód słońca”.

Kopaliński podaje również definicję słowa impresja, które wywodzi się od francuskiego impression. Oznacza ono „(przelotne) wrażenie, odczucie, krótki nastrojowy utwór lit, muz” . To właśnie tą ulotność chwili czy też nastroju chcieli pokazać twórcy impresjonistyczni w swoich dziełach.

Aktualnie większość z nas kojarzy impresjonizm właśnie jako kierunek w malarstwie, lecz jest to również konwencja literacka. Chciałbym, więc zaprezentować jego cechy i sposób obrazowania w obu dziedzinach sztuki, czyli literaturze oraz malarstwie europejskim.

Malarze zajmujący się impresjonizmem skupiali się na ujęciu tematu pod względem jego chwilowego uzależnienia od oświetlenia. Malowali w sposób swobodny używając jasnych kolorów. Jako główne motywy wśród impresjonistów przewijały się pejzaże i sceny miejskie. Również sławny obraz Monet’a „Impresja. Wschód słońca” , o którym wcześniej wspomniałem to krajobraz. Malarz przedstawił na nim widok portu w Hawrze w Normandii, gdzie twórca mieszkał przez pewien okres swojego życia.

Na pierwszym planie obrazu widać trzy łodzie płynące na spokojnej wodzie. W oddali zaś dostrzec można maszty frachtowców, dymiące kominy oraz jaskrawoczerwone wschodzące słońce. Cały obraz ma charakter szkicowy i wygląda jakby był malowany w pośpiechu poprzez nanoszenie farby grubymi pociągnięciami pędzla. Malarz zastosował również stonowane i ciemne, jak na niego, barwy. Istotą obrazu jest ukazanie światła czerwonej kuli wschodzącego słońca,  odbijającej się mieniącymi kolorami na pomarszczonych falami wodach portu. Celem Moneta nie było to, aby w najwierniejszy sposób odtworzyć scenę lecz , aby oddać towarzyszący jej nastrój. Dlatego, też malarz zwracał tak dużą uwagę na zmienność światła, która najlepiej pozwalała nadać obrazowi charakter. Ten francuski artysta nadał początek nurtowi impresjonizmu i nadał mu jego charakterystyczne cechy, czyli wspomnianą szkicowość, prowadząca do zagubienia modelunku i zatarcia konturów, asymetryczne kompozycje, a przede wszystkim odzwierciedlenie światła i koloru oraz swobodną technikę malowania. Impresjonizm opierał się na przekonaniu, ze źródłem efektów kolorystycznych jest gra światła, jego kąt padania i nasilenie. Dzięki niemu do łask wróciło również malarstwo pejzażowe. To właśnie natura była głównym motywem dzieł twórców tego nurtu.

Impresjonizm dotarł również do Polski . Pojawił się on w naszym kraju na przełomie XIX i XX wieku za sprawą Aleksandra Gierymskiego. Jego dzieła miały duży wpływ na działalność późniejszych prekursorów tego gatunku w Polsce. Jednym z nich był Władysław Podkowiński. Decydujący wpływ na twórczość tego malarza wywarły dzieła francuskich impresjonistów, z którymi zetknął się podczas swojego pobytu w Paryżu. Jego obrazy charakteryzowały się czystymi i wyszukanymi zestawieniami kolorystycznymi, były one również nasycone światłem. Poprzez malarstwo tego twórcy można zauważyć różnice między impresjonizmem francuskim a polskim. W Polsce artyści nie odeszli tak bardzo w kierunku amorfizmu. Mimo, że Podkowiński starał się zawsze zachować realizm, w szczególności właśnie określone kształty to w dużym stopniu pozostał wierny pozostałym cechom impresjonizmu. Wśród najbardziej znanych prac malarskich tego artysty znajduje się obraz pt. „W ogrodzie”. Dzieło to przedstawia letni pejzaż. Autor uchwycił w nim urok letniego dnia, którym może rozkoszować się spacerująca po ogrodzie dostojna dama z parasolem. Jest ona przedstawiona na drugim tle. Na pierwszym zaś widzimy drzewo, przez którego koronę przebijają się plamki światła. Rozmazują one bardzo delikatnie kontury i nadają obrazowi lekko mglisty charakter. Gra światła i cieni bezwzględnie przesądza o impresjonistycznym charakterze obrazu. Artysta zastosował również paletę różnych odcieni barw od bardzo jasnych poprzez niebieskawo-fioletowe plamy aż po ciemną zieleń.

Stefan Żeromski to polski pisarz, który pisał na przełomie dwóch epok - Pozytywizmu i Młodej Polski. Jednym z jego najpopularniejszych dzieł jest książka pt. „Ludzie bezdomni”. To właśnie w niej możemy spotkać się z konwencją impresjonizmu. Utwór opowiada historię doktora Tomasza Judyma, który stara się pomóc pokrzywdzonej warstwie społecznej. Bohater staje przed trudnym wyborem, musi wybrać między miłością i własnym szczęściem a dobrem, szczęściem ogółu i pomocą innym. Główna postać „Ludzi bezdomnych” jest rozdarta emocjonalnie, jednak Judym jako idealista i społecznik rezygnuje z własnej pomyślności i oddaje się biednym ludziom. Autor powieści techniki impresjonistycznej użył, aby ukazać emocje bohatera . Narrator opowiadający tą historię nie skupia się na analizie charakterów postaci lecz opisuje ich chwilowe przeżycia i nastroje, np. „Judym siedział u otwartego okna w swoim mieszkaniu. Płonął od głębokiej radości . W pewnych sekundach wznosiły się w jego sercu jakieś tchnienia uczuć podobne do tych, co kołysały wierzchołki drzew. Wówczas na jego usta wybiegały dźwięki pieszczotliwe, zapalające, jakby z ognia.(…) Tajemnicza radość pociągała wzrok jego ku końcowi alei, a serce ulatywało z głębi piersi jak zapach.” Impresjonizm jest również obecny w opisach przyrody. Przykładem takiego opisu jest fragment utworu pochodzący z rozdziału „Smutek”: „ Na gładkie łączki, niby jeziora lśniące między kępami zarośli, zstępowały smugi światła prawie białego i ostrymi rysami przerzynały chłodne murawy. Rysowały się tam czarne pnie i gałęzie olch nachylonych .(…) Zielona woda płaszczyzn bardziej otwartych pieściła w łonie swym gałęzie kasztanów z liśćmi tak żółtymi, że wydawało się, jakoby płynna jasna farba sączyła się z nich i w głębi odmiennej tonęła. Liście te były zawieszone, przejrzyste, delikatne, a rzucały na środek wody ruchome odblaski, które z jej barwą zlewały się w podobiznę przepysznie lśniącego brązu” W tej części utworu wyraźnie ukazane jest zastosowanie impresjonistycznych środków. Autor przedstawił naturę za pomocą jasnego i kolorowego opisu. Twórca dostrzega , że aktualny stan przyrody jest chwilowy, że z czasem przeminie. Dlatego Żeromski zwrócił przy tym opisie, uwagę na światło i działanie powietrza co pokazuje właśnie tą ulotność chwili.

Również do impresjonizmu w swojej twórczości sięgał polski poeta Kazimierz Przerwa- Tetmajer . Był on twórcą wielu utworów poświęconych Tatrom. I to właśnie w lirykach oddanym górskim krajobrazom stosował impresjonistyczny sposób obrazowania. Do jednego z tych liryków należy „Melodia mgieł nocnych(Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)”. Podmiotem lirycznym w wierszu są mgły unoszące się nad Czarnym Stawem. Taka narracja sprawia, że przekazywana relacja staje się dla odbiorcy autentyczna i bardziej plastyczna, ponieważ te mgły są uczestnikami opisanych w utworze zdarzeń. Autor wiersza pokazuje ulotność chwili jaką jest pojawienie się mgieł nad Czarnym Stawem. Mgły te są lekkie, zwiewne i zmienne, co obrazują słowa: „ Oto gwiazdę, co spada, lećmy chwycić w ramiona, lećmy, lećmy ją żegnać, zanim spadnie i skona, puchem mlecza się bawmy i ćmy błoną przezroczą, i sów pierzem puszystym, co po cichu tak leci jak my same, i w nikłe oplątajmy go sieci (..).” Poeta, którego ambicją było przekazywanie chwilowych doznań często używał epitetu, ponieważ nadawał się on najlepiej do oddania klimatu i jakości doznania uczuciowego. W „ Melodii mgieł nocnych” pojawiają się takie epitety jak np. „szumy powiewne”, „ kwiatów woń rzeźwą”, czy „śpiąca woda”. Tetmajer pobudza wszystkie zmysły czytelnika poprzez mieszanką barw, ruchu, zapachu i dźwięku. Dzięki temu połączeniu zyskuje również artystyczny i nastrojowy efekt. Wydaje się, jakby staw ten był miejscem magicznym ,tajemniczym a nawet świętym.

Podsumowując impresjonizm jako kierunek w malarstwie wyróżniał się zastosowaniem jasnych barw, zanikiem konturów, a w szczególności zwróceniem uwagi na światło , które było niezbędnym czynnikiem do ukazania ulotności chwili. W konwencji literackiej kierunek ten był stosowany do ukazania przelotnych uczuć bohaterów ale najczęściej do opisów przyrody. Literaci również zwracali uwagę na barwę i światło w swoich opisach, które pomagały im oddać ta ulotność. Żeby osiągnąć zamierzony efekt posługiwali się oni również środkami stylistycznymi , szczególnie epitetami : „ jaśniał wyimek nieba o tle pozłocistym” , a także często porównaniami : „akacja o pniu grubym i czarnym, a gałęziach jakby wykręconych z żelaza”. Widzimy, więc że impresjonizm wywodzący się z malarstwa był inspiracją dla pisarzy. Malarze i twórcy literaccy kierowali się w swoich utworach tym , aby ukazać ulotność chwil i uczuć. Dlatego też, zwracali szczególną uwagę na odtworzenie światła i barw.