Referat:

Sztuka paleolityczna, czyli przejawy działalności ludzkiej, warunkowane myśleniem abstrakcyjnym, nazywane również twórczością artystyczną, przypadające na okres ostatniego zlodowacenia. Podstawowym zakresem sztuki paleolitycznej jest: malarstwo naskalne, rzeźba pełna- głównie drobna plastyka figuralna oraz płaskorzeźba (petroglify).

Paleolit dolny ( do 700 000 lat p.n.e.): pierwsze wytwory rąk ludzkich, kojarzone z pojęciem sztuki figuralnej wiąże się z okresem górnego paleolitu (ok. 36-32 tys. lat temu), w kręgu kultury oryniackiej. Wyjątkiem jest jednak odkrycie ze stanowiska Berechet Ram w Izraelu (wzgórze Golan). Badacze odkryli tam figurkę antropomorficzną, datowaną na 233 tys. lat temu, zaliczaną do kultury aszelskiej. Figurka ma długość 35 mm. Jest wykonana z wulkanicznego tufu. Na swojej powierzchni ma co najmniej trzy rowki, wykonane przy użyciu zaostrzonego kamienia. Jedno głębokie nacięcie okrąża wąską część kamienia a pozostałe dwa płytsze biegną po obu stronach ku dołowi. (Ekspertyza przeprowadzona przez Alexandra Marshacka, potwierdziła fakt, iż głębokie nacięcie wokół głowy jest wykonane intencjonalnie, przy użyciu kamiennego narzędzia).

Paleolit środkowy (90 000- 38 000 lat p.n.e.): okres dominacji neandertalczyka. Jego abstrakcyjne myślenie, niewątpliwie wpłynęło na rozwój sztuki paleolitu. Jako przykład zachowań symbolicznych neandertalczyków służyć mogą kości lub kamienie z nacięciami się w systematyczne wzory. Najstarsze tego typu przedmioty pochodzą z przełomu dolnego i środkowego paleolitu:

- Bilzingsleben (Niemcy): rytmicznie powtarzające się nacięcia

-Bacho Kiro (Bułgaria): nacięcia na kościach

-La Ferrassie (Francja): ryty naskalne, przedstawienie żeńskiego narządu płciowego

-Repolusthöhle: zawieszki z kości

-Divje Babe (Słowenia): długa kość niedźwiedzia jaskiniowego z widocznymi na niej otworami- najstarszy na świecie instrument muzyczny, „flet”

Paleolit górny (38 000- 14 000 lat p.n.e.): stanowisko Sungir w Rosji, jest przykładem intencjonalnego pochówku, w którym również dostrzec można elementy sztuki paleolitycznej. Przy intencjonalnych pochówkach dorosłego mężczyzny i dwójki dzieci, znaleziono oprócz licznych paciorków (element dekoracji odzieży), figurkę konia.

Prawdziwym przełomem dla sztuki paleolitu, było pojawienie się w dorzeczu środkowego i górnego Dunaju- kultury oryniackiej. Ta rewolucyjna zmiana wiaże się z wprowadzeniem i rozpowszechnieniem przez tą kulturę motywów sztuki figuralnej. Przedstawiano zarówno zwierzęta jak i postacie ludzkie, ujęte w sposób bardziej realistyczny, wykazujący opanowanie warsztatu artystycznego:

-Vogelherd: zwierzęce figurki z kości słoniowej

- Hohlenstein-Stadel: figurka człowieka z głową lwa

-Hohle fels: najstarsza, paleolityczna Wenus czyli figurka nagiej kobiety, jest datowana na 35 000 do 40 000 lat temu. Figurka z Hohle Fels ma około 60 mm wysokości i 34 mm szerokości. Zrobiona jest z ciosa mamuta włochatego. Przedstawia kobietę z przesadnie wyolbrzymionym sromem i piersiami oraz obfitym brzuchem i udami. W miejscu głowy figurka ma mały guzik z otworem, który prawdopodobnie umożliwiał noszenie jej jako wisiorka.

- Geißenklösterle: flety wykonane z ptasich kości, płaskorzeźba przedstawiająca oranta, wykonana na płytce z kości słoniowej.

-Blanchard: płytka kościana z rzędem punktów i nacięć

Niewatpliwie, jednym z najważniejszych stanowisk początków górnego paleolitu jest Jaskinia Chauvet we Francji, z około 32-30 tys. lat temu, również wiązana ugrupowaniami oryniackimi. Jej znalezisko stanowi początek sztuki naskalnej w Europie. Malowidła naskalne pochodzące z tej jaskini odznaczają się wyjątkowo wysokim poziomem artystycznym porównywalnym do późniejszych malowideł graweckich czy magdaleńskich. W jaskini Chauvet odkryto ogółem 300 przedstawień zwierząt, malowanych przeważnie czarną lub czerwoną farbą. Malowidła w jaskini podzielone są na dwie częśi: początkowe, usytuowane bliżej wejścia malowane są barwnikiem czerwonym, a te znjadujące się w głębi jaskini, czarnym. W dalszych partiach występują również przedstawienia ryte. W 67%, przedstawiane są gatunki zwierząt niebezpieczne dla człowieka: mamuty(66), niedźwiedzie(15), lwy jaskiniowe(72), nosorożce(72). Na dnie jaskini, zachowały się ślady stóp ludności jak i zwierzyny, ślady ognisk. Nie znaleziono śladów obróbki krzemiennej, co może świadczyć o tym, iż jaskinia Chauvet była swoistym sanktuarium, miejscem służącym wyłącznie celom ceremonialnym.

Kolejne ugrupowanie następujące po kulturze oryniackiej, to ludność kultury graweckiej. Charakterystyczne dla tej kultury są figurki tzw. Paleolitycznej Wenus. Wspólną cechą tych figurek jest wyraźne podkreślenie wydatnych piersi, brzucha i ud przy jedynie schematycznie zaznaczonych innych częściach ciała.

-Pavlov: na stanowisku tym odnaleziono ciosy mamuta i słonia z rytami interpretowanymi przez badaczy jako mapa topograficzna okolicy stanowiska.

- Dolní Věstonice: Wenus, figurka nagiej kobiety datowana na 29000 – 25000 lat temu. Ta figurka, wraz z kilkoma znalezionymi w pobliżu, jest najstarszą znaną ceramiką na świecie. Jej wysokość wynosi 111 milimetrów, a szerokość w najszerszym miejscu 43 milimetry. Została wykonana z gliny i wypalona w stosunkowo niskiej temperaturze. Do wyjątkowych znalezisk należy przedstawienie głowy z rzadkim w sztuce paleolitycznej realistycznym wyobrażeniem twarzy. Figurki zwierzęce przedstawiały mamuty, nosorożce, lwy jaskiniowe, konie, wilki, renifery, lisy polarne.

-Brno II: pochówek szczególnie bogato wyposażony w ozdoby (m.in.600 paciorków z muszelek Dentalium oraz koliste zawieszki kamienne i kościane) oraz zawierał unikatową figurkę z kości słoniowej przedstawiającą postać męską.

-Willendorf: Wenus z Willendorfu to mierząca 11,1 cm figurka, wyrzeźbiona jest z kamienia kredowego nie występującego w tej okolicy i pomalowana czerwoną ochrą. szacuje się, że figurkę wyrzeźbiono 22 000 - 24 000 lat temu.

-Laussel: relief kobiecy, znajdował się przed wejściem do jaskini i stanowił część większego reliefu, którego fragment został niestety skradziony. Relief został datowany na 22.000-20.000 p.n.e., ma obecnie 43 cm wysokości. Postać kobiety trzyma w podniesionej prawej ręce róg bawoli z trzynastoma cięciami. Lewa ręka wskazuje na łono. Róg jest interpretowany również jako półksiężyc. Liczba 13 do dziś uważna za magiczną oznacza trzynaście dni, w których księżyc jest w fazie rosnącej i trzynaście cykli księżycowych składających się na rok słoneczny. Wszystko to świadczy nie tylko o znajomości miesiąca księżycowego ale i o tym że nie umknęła uwadze wytwórców reliefu zbieżność cyklu menstrualnego z miesiącem księżycowym. W momencie odkrycia był jeszcze pokryty czerwoną ochrą. Z pewnością był przeznaczony do jakichś ceremonii. Być może związanych z kultem płodności.

- Brassempouy: miniaturowe (3,5 cm wysokości) popiersie kobiety wykonane z kości słoniowej, datowane pomiędzy 31 000 a 24 000 lat p.n.e.

- Pair non Pair: płaskorzeźby zwierząt.

-Kostienki: w miejscowości Koscienki nieopodal Donu, na terenie Rosji, znaleziono dwie statuetki przedstawiające kobiety. Jedna z nich, wykonana jest z kości mamuta i ma wysokość 11,4 cm. Druga natomiast, wykonana z wapienia ma 10,2 cm wysokości i wyraźnie na niej widać ozdoby. Obydwie figurki są datowane na 23.000 - 21.000 p.n.e.

Kolejnym, niezwykle ważnym ugrupowaniem, jest kultura magdaleńska, jedna z najbardziej znanych jednostek paleolitycznych, głównie za sprawą szczytowych osiągnięć kultury artystycznej epoki kamienia. Rozwój kultury magdaleńskiej przypadł na okres od 17 do 12 tysiąclecia. To właśnie kulturze magdaleńskiej zawdzięcza się odkrycia największych sanktuariów jaskiniowych z malowidłami nasiennymi.

-Lascaux: to jaskinia krasowa, w południowo-zachodniej części Francji, w której w 1940 roku odkryto rysunki i malowidła wykonane na ścianach. Czas powstania malowideł określany jest na wczesny okres kultury magdaleńskiej (15 000 – 13 000 p.n.e.). Zespół malowideł zdobiący ściany jaskini pochodzi z różnych epok i przedstawia przede wszystkim zwierzęta: jelenie, byki, bizony, konie. Na około 150 metrach korytarzy umieszczonych jest około 150 malowideł i ponad 15 000 rytów skalnych. Malowidła zostały wykonane farbami otrzymanymi za pomocą barwników pochodzenia naturalnego: czerń – uzyskano z węgla drzewnego, czerwień, żółć i purpurę – ze związków żelaza, głównie ochry. Farby nakładane były palcami lub pędzlami wykonanymi z włosia lub mchu. Stosowano też wydrążone kości jako prymitywny aerograf.

-Altamira: jaskinia krasowa w górach Kantabryjskich w północnej Hiszpanii, długość jaskini ok. 270 m, wysokość w niektórych odgałęzieniach i komorach: 1-2,6 m. W części głównej jaskini na stropie o pow. ponad 100 m² odkryto sylwetki zwierząt. Kilkanaście żubrów (bizonów), jelenie, sarny, konie i koziorożce, oraz znaki geometryczne, malowane w trzech kolorach: czerwień,czerń i fiolet. Artysta do wykonania fryzu wykorzystał naturalną rzeźbę skalną, jej wybrzuszenia i załamania malując na nich sylwetki bizonów w różnych pozycjach. Na ścianach znajdują się także ryty antropomorficzne oraz odciski i kontury dłoni. Najwcześniejsze rysunki mają ok. 15 000 lat.

-Les Trois Freres: postać pół- ludzka, o twarzy ptaka ukazanej z profilu, z rogami i uszami renifera, o ciele i ogonie konia, prawdopodobnie o ludzkich narządach płciowych i stopach

-Niaux: jaskinia z prehistorycznymi malowidłami naskalnymi w kolorze czarnym i czerwonym, podobnymi do tych z Lascaux. Przedstawienia to m.in. bizony, konie i koziorożce.

- Pech-Merle: jaskinia krasowa we Francji, z zespołem paleolitycznych malowideł i rysunków naskalnych.

- Rouffignac: malowidła naskalne

Dodatkowo: liczne ostrza kościane zdobione ornamentem geometrycznym, miotacze oszczepów.

Znaleziska z Polski:

-Jaskinia Mamutowa: z tejże jaskini, pochodzą jedne z najstarszych, odkrytych na ziemiach polskich, zabytków paleolitycznej sztuki użytkowej. Na około 30 tys. lat datuje się niewielką czworokątną płytkę wykonaną z ciosu mamuta, z przewierconymi dwoma otworami do zawieszania , zdobioną rzędami nakłuć, naszyjnik złożonego z zawieszek wykonanych z ciosu mamuta i przewierconych zębów zwierzęcych jak również zagadkowy przedmiot wykonany z kości członu palcowego renifera z przewierconym otworem w nasadzie, uważany jest przez niektórych badaczy za instrument muzyczny - gwizdek?

-Jaskinia Maszycka (kultura magdaleńska): jednym z najcenniejszych znalezisk z jaskini Maszyckiej jest kolekcja kilkunastu grotów wykonanych z rogu renifera zdobionych zgeometryzowanymi przedstawieniami symbolicznymi wykonanymi techniką rycia. Wyryte symbole umieszczone były także na powierzchniach kościanych rękojeści z rozdwojonymi końcami, które najprawdopodobniej służyły jako oprawy narzędzi krzemiennych. Charakterystyczny jest również przedmiot wykonany z poroża renifera z otworem w środku i fallicznym zdobieniem na końcach wyrostków, interpretowany jako atrybut władzy szamańskiej. W jaskini odkryto również dwie niewielkie płytki kościane z serią regularnych, krótkich nacięć na krawędziach są przez niektórych badaczy odczytywane jako wyraz stosowania prostych sposobów notacji (rachuby) czasu.

­-Jaskinia Obłazowa: Szczególnie interesujące znalezisko pochodzi z warstwy VIII, jest to duzy przedmiot w kształcie bumerangu wykonany z ciosu mamuta. Obok niego znajdowały się ozdoby wykonane z przewierconych muszli mięczaków i zębów lisa.

Paleolit schyłkowy (14 000- 8 000 lat p.n.e.): przykładem sztuki z okresu paleolitu schyłkowego jest znaleziony w Rusinowie (Zachodniopomorskie) fragment poroża łosia sprzed 12 tys. lat. Na porożu wyryto liczne zygzaki. Zdaniem naukowców, mogło wykonywać je wiele osób różnymi narzędziami. W otoczeniu zygzaków umieszczono również przedstawienie antropomorficzne. Według archeologów, jest to mężczyzna z wysoko wzniesionymi rękoma lub kobieta w czasie porodu z szeroko rozwartymi nogami. Badacze skłaniają się ku drugiej teorii.