Podstawowe prawa i wolności mniejszości narodowych i etnicznych zawarte są w art. 35 Konstytucji RP. Należą do nich:
wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury (ust. 1);
prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej (ust. 2);
prawo uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej (ust. 2).
Rozszerzeniem i skonkretyzowaniem tych praw jest katalog zawarty w ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym z 6 stycznia 2005 r. Określa ona następujące prawa i wolności związane z tożsamością narodową:
prawo do swobodnej decyzji o traktowaniu jako osobę należącą lub nienależącą do mniejszości - decyzja nie pociąga za sobą niekorzystnych skutków (art. 4 ust. 1);
prawo do korzystania z praw mniejszości indywidualnie oraz zbiorowo (art. 4 ust. 4);
Obok tych praw i wolności w ustawie znajdują się zapisy związane z ochroną mniejszości:
brak obowiązku ujawniania swojej przynależności do mniejszości, pochodzenia, języka mniejszości lub religii (poza obowiązkami wynikającymi z ustawy) (art. 4 ust. 2);
brak obowiązku udowadniania własnej przynależności do mniejszości (art. 4 ust. 3);
zakaz stosowania wbrew woli środków mających na celu asymilację mniejszości (art. 5 ust. 1);
zakaz stosowania środków mających na celu zmianę proporcji narodowościowych lub etnicznych na obszarach zamieszkałych przez mniejszości (art. 5 ust. 2);
Osobny katalog tworzą prawa i wolności związane z użyciem języka mniejszości. Należą do nich:
prawo do używania i pisowni imion i nazwisk zgodnie z zasadami pisowni języka mniejszości (art. 7 ust. 1)
prawo do swobodnego posługiwania się językiem mniejszości w życiu prywatnym i publicznym (art. 8 pkt. 1);
prawo do rozpowszechniania i wymiany informacji w języku mniejszości (art. 8 pkt. 2);
prawo do zamieszczania w języku mniejszości informacji o charakterze prywatnym (art. 8 pkt. 3);
prawo do nauki języka lub w języku mniejszości (art. 8 pkt. 4);
prawo do używania języka mniejszości (jako języka pomocniczego) przed organami gminy, jeżeli w danej gminie liczba mieszkańców należących do mniejszości jest nie mniejsza niż 20% (art. 9 ust. 1-2) - prawo to obejmuje:
zwracanie się do organów gminy w formie pisemnej (art. 9 ust. 3 pkt. 1);
uzyskiwanie na wyraźny wniosek odpowiedzi w formie ustnej lub pisemnej (art. 9 ust. 3 pkt. 2);
wniesienie podania (art. 9 ust. 4);
prawo używania dodatkowych tradycyjnych nazw miejscowości (z wyjątkiem tych nadanych przez III Rzeszę lub ZSRR), obiektów fizjograficznych oraz ulic w języku mniejszości (art. 12 ust. 1)
Ponadto na organy władzy publicznej został nałożony obowiązek wspierania działalności zmierzającej do ochrony, zachowania i rozwoju tożsamości, w szczególności poprzez dotacje celowe i podmiotowe (art. 18 ust. 1-2).
Polska jest także stroną Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych, wystawionej do podpisu 1 lutego 1995 r. (weszła w życie 3 lata później). Polska podpisała ją już pierwszego dnia, jednak ratyfikowała dopiero 20 grudnia 2000 r. Dokument ten wszedł w życie w Polsce 1 kwietnia 2001 r. Nie wprowadza on definicji mniejszości narodowej, pozostawiając to w sferze kompetencji państw-stron.
Jako strona Konwencji ramowej państwo polskie zobowiązane jest do stosowania jej postanowień obejmujących następujące prawa:
prawo do traktowania jako osoby należącej lub nienależącej do mniejszości (art. 3 ust. 1);
prawo do korzystania z praw mniejszości zarówno indywidualnie, jak też zbiorowo (art. 3 ust. 2);
równość wobec prawa (art. 4);
prawo do utrzymania i zachowania własnej kultury oraz zachowania zasadniczych elementów tożsamości (religia, język, tradycja i dziedzictwo kulturowe) (art. 5 ust. 1);
wolność zgromadzeń, słowa, myśli, sumienia i religii (art. 7);
prawo do uzewnętrzniania religii lub przekonań oraz zakładania instytucji, organizacji i stowarzyszeń religijnych (art. 8);
wolność wyrażania opinii i rozpowszechniania informacji (art. 9);
prawo do używania własnego języka w kontaktach oficjalnych i prywatnych, w administracji oraz w sądach (art. 10)
prawo do używania imienia i nazwiska w języku mniejszości (art. 11 ust. 1);
prawo do umieszczania informacji o charakterze prywatnym w języku mniejszości (art. 11 ust. 2);
prawo do stosowania nazw miejscowości, ulic i innych oznaczeń topograficznych w języku mniejszości (art. 11 ust. 3);
prawo do zakładania i prowadzenia instytucji oświatowych i szkoleniowych (art. 13);
prawo do nauki w języku mniejszości (art. 14);
prawo do uczestnictwa w życiu kulturalnym, społecznym i gospodarczym, a także w życiu publicznym, zwłaszcza w sprawach, które nich dotyczą (art. 15);
prawo do ustanawiania i utrzymywania swobodnych i pokojowych kontaktów z osobami przebywającymi legalnie za granicą, szczególnie będącymi tej samej narodowości (art. 17 ust. 1);
prawo do przynależności do krajowych i międzynarodowych organizacji pozarządowych (art. 17 ust. 2);
Ponadto konwencja nakłada na poszczególne strony (w tym przypadku Polskę) następujące obowiązki i zalecenia:
umacnianie ducha tolerancji oraz dialogu międzykulturowego (art. 6 ust. 1);
podjęcie kroków przeciwko zastraszaniu, dyskryminacji i przemocy względem mniejszościom (art. 6 ust. 2);
stworzenie warunków dla oświaty i badań naukowych dotyczących kultury mniejszości narodowych (art. 12);
powstrzymanie się od środków zmierzających do zmiany proporcji narodowościowych (art. 16);
współpraca międzypaństwowa i transgraniczna w dziedzinie ochrony praw mniejszości (art. 18);
poszanowanie i realizacja postanowień konwencji, przy możliwych koniecznych ograniczenia, odstąpieniach i restrykcjach wynikających z innych konwencji (art. 19).
W dziedzinie praw językowych, istotnej z punktu widzenia każdej mniejszości, ważnym dokumentem jest Europejska Karta Języków Regionalnych i Mniejszościowych. Została ona uchwalona przez Radę Europy 5 listopada 1992 r. (weszła w życie 1 marca 1998 r.). Polska podpisała ją 12 maja 2003 r., została ratyfikowana 12 lutego 2009 r. i weszła w życie 1 czerwca 2009 r.