Pochodzenie pojęcia stres
Pojęcie stresu wprowadzone zostało do użycia przez Hansa Hugona Selye'a, który badaniu tego zjawiska poświęcił 50 lat pracy naukowej. Z tego też powodu nosił przydomek dr Stress. Selye opublikował ponad 1400 artykułów i 30 książek na temat stresu.
Selye jako pierwszy postawił hipotezę, że szereg chorób somatycznych jest skutkiem niezdolności człowieka do radzenia sobie ze stresem. Zjawisko to nazwał mianem niewydolności tzw. syndromu ogólnej adaptacji i opisał je w pierwszej swojej książce na temat stresu w roku 1956 pt. The Stress of Life.
Definicje stresu
Istnieją 3 typy definicji stresu:
Stres jako bodziec – sytuacje występujące w naszym otoczeniu mające naturalną zdolność do wywoływania napięcia i silnych emocji. Do teorii związanych z tym rodzajem definicji należą: teoria Ellio i Eisdorfer, koncepcja Janisa oraz koncepcja zmian życiowych Thomasa Holmesa i Richarda Rahe’a.
Stres jako reakcja – zarówno fizjologiczna jak i psychologiczna będąca odpowiedzią na działanie stresorów (sytuacji wywołujących stres). Do teorii związanych z tym rodzajem definicji należą: homeostatyczna teoria Cannona czy koncepcja Selyego (GAS, LAS).
Stres jako proces lub transakcja – relacja między jednostką a otoczeniem: transakcyjny model Lazarusa, koncepcja Antonovsky'ego, koncepcja Hobfolla, koncepcja sytuacji trudnych Tomaszewskiego, regulacyjno-informacyjna teoria stresu Reykowskiego.
Trzy typy reakcji na stres:
Dystres jest reakcją organizmu na zagrożenie, utrudnienie lub niemożność realizacji ważnych celów i zadań człowieka, pojawia się w momencie zadziałania bodźca, czyli stresora.
Eustres to stres pozytywnie mobilizujący do działania.
Neustres to bodziec dla danej osoby neutralny w działaniu, chociaż dla innych bywa on eustresowy lub dystresowy
Radzenie sobie ze stresem (coping) to poznawcze i behawioralne wysiłki skierowane na opanowanie, zredukowanie lub tolerowanie zewnętrznych lub wewnętrznych żądań.
Biologia stresu
Dwa główne systemy biologiczne biorące udział w reakcji stresowej to układ współczulny i oś podwzgórze-przysadka-nadnercza (oś HPA). Układ współczulny zostaje aktywowany już w pierwszych chwilach po zadziałaniu stresora i odpowiada za tzw. reakcję walki lub ucieczki. Pobudza on nadnercza do wydzielania adrenaliny i noradrenaliny i wywołuje takie skutki jak rozszerzenie źrenic, przyspieszenie tętna i oddechu, przyspieszenie akcji serca.
Oś HPA zostaje aktywowana dopiero po minutach lub godzinach od zadziałania stresora. Podwzgórze wydziela hormon kortykoliberynę (CRH), który pobudza przysadkę do wydzielania hormonu kortykotropiny (ACTH). ACTH z kolei, pobudza korę nadnerczy do wydzielania glukokortykoidów, z których u ludzi w największych ilościach występuje kortyzol. Oś HPA działa na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego - glukokortykoidy hamują aktywność podwzgórza i przysadki.
Ważną rolę w biologicznym mechanizmie stresu pełni też miejsce sinawe, znajdujące się w pniu mózgu. Ma ono połaczenia z podwzgórzem, przez które aktywuje oś HPA, która również aktywuje miejsce sinawe, co powoduje rozwój reakcji stresowej. Miejsce sinawe odpowiada też za wzmacnianie zachowań lękowych poprzez pobudzanie ciała migdałowatego i hamowanie aktywności kory przedczołowej. Pełni też rolę w wzmacnianiu czujności i selektywności uwagi dzięki umiarkowanej aktywacji szlaków noradrenergicznych.
Istotną rolę w stresie pełni też ciało migdałowate. Jest ono odpowiedzialne za rozpoznawanie stresora i przypisywanie mu znaczenia emocjonalnego. Nadmierna aktywacja ciała migdałowatego prowadzi do zahamowania czynności hipokampu, pełniącego bardzo ważną funkcję w pamięci. Hipokamp bierze również udział w hamowaniu reakcji stresowej, dzięki hamowaniu wydzielania kortykoliberyny przez podwzgórze.
W reakcji stresowej ma udział również układ serotoninergiczny i układ dopaminergiczny.
Psychologia stresu
Stres w powszechnym odbiorze jest uważany za zjawisko szkodliwe. W rzeczywistości działanie niepożądane przynosi jedynie stres zbyt silny (przekraczający indywidualne możliwości adaptacyjne jednostki) lub zbyt długotrwały. Stres umiarkowany zwiększa możliwości radzenia sobie z wymaganiami adaptacyjnymi otoczenia, dzięki czemu umożliwia rozwój psychiczny. Wielu badaczy zjawiska określa go jako podstawowy czynnik rozwoju.
Stres zbyt długotrwały przyczynia się do rozwoju zaburzeń psychicznych, przede wszystkim takich jak: zaburzenia lękowe (nerwicowe) i depresyjne, stres zbyt silny, traumatyczny stwarza ryzyko PTSD (zespołu stresu pourazowego) oraz w szczególnych przypadkach zaburzeń osobowości.
Fazy stresu
Wg Selye'go stres przebiega w następujących fazach:
Faza alarmowa. Początkowa, alarmowa reakcja zaskoczenia i niepokoju z powodu niedoświadczenia i konfrontacji z nową sytuacja. Wyróżniamy w niej dwie subfazy:
Stadium szoku.
Stadium przeciwdziałania szokowi. Jednostka podejmuje wysiłki obronne.
Faza przystosowania (odporności). Organizm uczy się skutecznie i bez nadmiernych zaburzeń radzić sobie ze stresorem. Jeśli organizm poradzi sobie z trudną sytuacją wszystko wraca do normy. W innym wypadku następuje trzecia faza.
Faza wyczerpania. Stałe pobudzenie całego organizmu (przewlekły stres) prowadzi do wyczerpania zasobów odpornościowych, co może prowadzić do chorób psychosomatycznych. W szczególnych wypadkach prowadzi nawet do śmierci.
Facylitacja społeczna jest pojęciem z dziedziny psychologii społecznej i oznacza napięcie wynikające z obecności innych osób i możliwości oceny przez nich naszego działania. Skutkiem tego napięcia jest lepsze wykonanie zadań dobrze opanowanych i łatwych, lecz gorsze wykonanie zadań trudnych lub tych, których dopiero się uczymy.
Przywództwa charakteryzuje przywódcę, który zazwyczaj: centralizuje uprawnienia, narzuca metody pracy, jednoosobowo podejmuje decyzje, ogranicza uczestnictwo pracowników, zachowuje dystans w stosunku do podwładnych i skupia się na ścisłej kontroli pracowników. Zazwyczaj bywa apodyktyczny w przestrzeganiu norm prawnych, samodzielnie udziela nagan i pochwał.
Brown dzieli kierowników autokratów na trzy grupy:
- autokrata surowy
Charakterystyczne dla nich jest zachowanie apodyktyczne i pryncypialne, lecz sprawiedliwe. Kierownik taki trzyma nici władzy w swoim ręku, nie deleguje uprawnień, zachowuje dystans w stosunkach z przełożonymi.
- autokrata życzliwy
Jest to osoba, która posiada poczucie spoczywającej na nim odpowiedzialności moralnej za pracowników i w związku z tym pragnie stworzyć im możliwie jak najlepsze warunki pracy. Sam jednak ustala, co dla nich jest dobre, zaś oni powinni brać to, co się im daje i wykazywać wdzięczność za otrzymane dobra.
- autokrata nieudolny
Cechuje go despotyczność i nieobliczalność. Dział pod wpływem chwilowych nastrojów, co odbija się na jego kontaktach z pracownikami i wpływa negatywnie na skuteczność zarządzania.
W stylu autokratycznym wyróżnia się kilka rodzajów stylów:
instruktażowy – występuje wtedy, gdy niskie są kwalifikacje ogólne i zawodowe podwładnych, niska kultura organizacyjna, brak nawyków porządku i dyscypliny.
dyrektywny
nakazowy
totalitarny
scentralizowany
Wady i zalety stylu autokratycznego w określonych warunkach działania zespołowego:
Zalety:
Konieczna w pewnych sytuacjach szybkość i jednolitość działania
Wady:
Charakteryzuje przywódcę, który przede wszystkim koordynuje pracę zespołu, stara się stworzyć dobre stosunki między pracownikami, dba o właściwa atmosferę pracy i motywację. Przywódca włącza pracowników do podejmowania decyzji, deleguje uprawnienia, zachęca do uczestnictwa w decydowaniu o metodach i celach pracy.
Styl demokratyczny można dalej dzielić na kilka kategorii:
- konsultujący – przywódca dąży do uzyskania opinii pracowników i wysłuchuje ich troski i problemy, ale sam podejmuje ostateczną decyzję. W ten sposób przewódca ten zbiera informacje. Osoba ta często pozwala pracownikom na udział w podejmowaniu decyzji, przy czym jej głos jest jednym z głosów w grupie.
- uczestniczący
- integratywny
- zadaniowy – styl ten występuje głównie w zespołach o wysokim poziomie kwalifikacji podwładnych i ich wzajemnej integracji
- zdecentralizowany
- partycypacyjny
Wady i zalety stylu demokratycznego:
Zalety:
Sprzyja rozwojowi inicjatywy podwładnych
Wady:
Może mieć ujemny wpływ na szybkość i jednolitość działania
Psychologia
TEORETYCZNA
Ogólna – ustala ogólne prawidłowości funkcjonowania jednostki i stanowi pojęciowo – metodologiczny fundament dla poszczególnych dyscyplin psychologicznych
Społeczna – zajmuje się funkcjonowaniem jednostki w grupie i zachowaniem grup społecznych
Genetyczna – zrodzona przez ewolucjonizm – bada początki życia psychicznego
Rozwojowa – bada zmiany psychologicznego funkcjonowania jednostki związane z wiekiem i uczestniczeniem w życiu społecznym oraz ustala prawidłowości tych zmian
Różnicowa – ustala różnice indywidualne w obrębie rówieśniczych populacji danego wieku oraz ich uwarunkowanie
Porównawcza – bada różnice międzygatunkowe
Psychopatologia – zajmuje się zaburzeniami życia psychicznego
STOSOWANA
Wychowawcza – obejmuje problem wychowania człowieka (nauczanie, samokształcenie)
Pracy – analizuje przebieg działalności zawodowej ustalając warunki i środki jej produkcyjnej i osobowościowej optymalizacji
Kliniczna – bada zaburzenia w zachowaniu człowieka
Sądowa – bada przyczyny postępowania kolidującego z prawem oraz sposoby reedukacji przestępców
Rehabilitacyjna – zajmuje się przywracaniem sprawności czynnościowej i psychicznej
Kulturowa – bada warunki działalności kulturotwórczej
Propagandy – bada warunki i środki kształtowania opinii publicznej i postaw ludzi.
Osobowość typu A, WZA (wzór zachowania A), zachowanie typu A to typ osobowości, charakteryzującej się wysokim poziomem stresu, wywołanym presją czasu, tendencją do zachowań rywalizacyjnych, wysokim poziomem ambicji, agresywnością i wrogością wobec innych. Osoba z WZA postrzega otoczenie jako zagrażające i żyje w nieustannej reakcji alarmowej (fazie stresu). W kategoriach psychologicznych konstruktów teoretycznych WZA charakteryzuje neurotyczna ekstrawersja (EPQ-R) i niski poziom ugodowości (NEO-FFI).
Typ osobowości B, WZB (Wzór Osobowości B), zachowanie typu B. Typ osobowości, który wyróżniono wraz z osobowością typu A. Badacze poświęcili niewiele uwagi temu typowi osobowości. Zwykle definiuje się ją jako osobowość pozbawioną charakterystycznych cech osobowości typu A.
Osoby o WZB doznają rzadko zawału serca przed 70 rokiem życia, niezależnie od wykonywanej pracy, choć również są ambitne, tak jak osoby o WZA. Osoba typu B doświadcza znacząco mniej stresu zarówno podczas pracy jak i podczas wypoczynku, w porównaniu z osobą typu A.
Współczesne badania podają w wątpliwość związek między typem osobowości a podatnością na stres i zawał serca. Zwłaszcza jeśli diagnoza osobowości oparta jest na samoopisie osoby badanej.
Neurotyk - człowiek mający skłonności do reakcji nerwicowych lub chory na nerwicę.