Wymiany głoskowe [edytuj]

Zrozumienie polskiej gramatyki staje się o wiele prostsze po uwzględnieniu ogólnych zasad wymian głoskowych.

Fonemy i, y [edytuj]

W zgodnej opinii autorów współczesnych opracowań głoski [i] i [y] stanowią dwa fonemy. W końcówkach gramatycznych jednak zachowują się prawie zawsze zgodnie z dawniejszą teorią, sugerującą istnienie jednego fonemu:

[i] występuje po

• zmiękczonych wargowych p´ (głupi), b´ (gołębi), f´ (potrafi), w´ (mówi), m´ (ziemi)

• środkowojęzykowych ś (głosi), ć (kocich), ź (bazi), dź (widzisz), ń (tanim)

• półotwartym funkcjonalnie miękkim l (stali)

• funkcjonalnie twardych tylnojęzykowych k (taki), g (rogi)

natomiast [y] po

• twardych wargowych p (słupy), b (gruby), f (trafy), w (stawy), m (tamy)

• tylnojęzykowym ch (głuchy)

• przedniojęzykowych twardych t (płoty), d (młodymi), s (łysy), z (gazy), n (danym)

• półotwartych r (stary), ł (goły)

• stwardniałych zwartoszczelinowych c (nocy), dz (drodzy)

• stwardniałych szumiących sz (głuszy), cz (tkaczy), ż (bożym), dż (drożdży), rz (parzy)

Natomiast zamiast połączeń *ji występuje zwykle, przynajmniej w piśmie i wymowie starannej i: szyi.

Wyjątkiem są dopełniacze rosyjskich imion typu Kati oraz innych wyrazów obcych: Arabii, parafii, Danii, Rosji.

Zmiękczanie [edytuj]

Wiele końcówek zmiękcza głoski funkcjonalnie twarde. Oznacza się je niekiedy znakiem ´, np. -´e. Umownie będziemy stosować też ten znak przed i/y. Przekształcenie zmiękczające zmienia czasem głoskę fonetycznie miękką w fonetycznie twardą. Konkretnie:

• Głoski wargowe (p, b, w, f, m) ulegają zmiękczeniu regularnie, do p´, b´, w´, f´, m´ (zapisywanych jako pi itp. przed samogłoską. Należy pamiętać, że na końcu wyrazu fonetyczna miękkość zanika (tego gołębia – ten gołąb, ta ziemia – tych ziem)), np.:

ten grób – tego grobu – na grobie

ten gruby – ci grubi

ja dmę – ty dmiesz – dmij!

• Niektóre głoski przedniojęzykowe (s, z, n) ulegają silniejszemu zmiękczeniu (czego nie widać w pisowni), do głosek środkowojęzykowych (ś, ź, ń; zapisywanych przed samogłoską jako si itp.), np.:

ten nos – na nosie

ten bosy – ci bosi

ja stanę – ty staniesz – stań!

• Uwaga: W pewnych sytuacjach s, z ulegają wymianie do stwardniałych sz, ż (w związku z jotyzacją, zobacz język prasłowiański, umownie zapiszemy (J)´ – koś- + (J)´ę = koszę), np.

pisać – ja piszę – ty piszesz

ty kosisz – ja koszę

zagrozić – zagrożony

• ale wyjątkowo

zalesisz – zalesię

rozgałęzić – rozgałęziony

• Głoski przedniojęzykowe zwarte (t, d) ulegają zmiękczeniu do głosek środkowojęzykowych zwartoszczelinowych (ć, dź; zapisywanych przed samogłoską jako ci, dzi), np.:

ten młody – ci młodzi

ja gniotę – ty gnieciesz – gnieć!

• Uwaga: W sytuacjach związanych z jotyzacją t, d ulegają wymianie do stwardniałych c, dz (st, zd do szcz, żdż), np.

ty płacisz – ja płacę

ty widzisz – ja widzę

ty bruździsz – ja brużdżę

pomścić – pomszczony

• Głoska r ulega wymianie do stwardniałego rz, np.:

ten stary – ci starzy

ta kura – tej kurze

• Głoska ł ulega wymianie do l, które zachowało fonetyczną miękkość tylko przed i, np.:

ten mały – ci mali

ten wół – na wole

• Głoski tylnojęzykowe (k, g, ch) ulegają wymianie do stwardniałych głosek szumiących (cz, ż, sz; w związku z pierwszą palatalizacją, zobacz język prasłowiański), np.:

smok – smoczek

dług – oddłużyć

mucha – musze

• Uwaga 1: k, g przed e, i oraz u (pochodzącym z historycznego y) stają się fonetycznie miękkie (w związku z czwartą palatalizacją, zobacz Powstanie i rozwój języka polskiego), np.:

ta długa – ten długi

ten mak – tego maku – tym makiem – te maki

• Uwaga 2: sk, zg przechodzą w szcz, żdż, np.:

pluskać – ja pluszczę

mózg – móżdżek

• Uwaga 3: k, g w deklinacji z reguły przechodzą w c, dz (w związku z drugą palatalizacją, zobacz język prasłowiański; sk, zg przechodzą dziś w analogiczne sc, zdz, choć dawniej spotykano też szcz), np.:

ten długi – ci dłudzy

ta foka – tej foce

ta miazga – tej miazdze

ta Polska – tej Polsce (ale w "Panu Tadeuszu" "Polszcze")

• Głoski miękkie zwykle nie ulegają wymianom

ten głupi – ci głupi

ten tani – ci tani

ten cudzy – ci cudzy

• Stwardniałe c, dz powstałe w wyniku trzeciej palatalizacji ulegają niekiedy wymianie do cz, ż

ojciec – ojcze

ksiądz – księża

Zmiękczeniu ulega również poprzednia spółgłoska s lub z przed l, ń, ć, dź, rzadko także przed m, w czasownikach niekiedy także przed p, np.:

ta wiosna – tych wiosen – o wiośnie

ten błazen – tego błazna – o błaźnie

to dziąsło – o dziąśle

ta pasta – tej paście

ta gwiazda – o gwieździe

to pasmo – o paśmie lub pasmie

spać – śpię

ale

romantyzm – o romantyzmie (powszechna wymowa /-yźmie/)

wyspa – o wyspie

Przegłos polski (lechicki) [edytuj]

 Osobny artykuł: Przegłos lechicki.

a lub o (ó) przed zębową historycznie twardą, e wszędzie poza tym, np.

• on siwiał – oni siwieli

• ten popiół – tego popiołu – w popiele

• on plótł – ona plotła – oni pletli

W trakcie historii języka analogia i inne procesy mogły pokrzyżować regularne wymiany, a nawet wprowadzić je tam, gdzie ich być nie powinno, np.

• biodro – biodrze (zamiast *biedrze), choć wciąż biedrzeniec

• ta wieś – tej wsi – wioska (ruchome e nie powinno podlegać wymianie do o)

• kozioł – kozła

• osioł – osła

• kocioł – kotła

• ziemia – poziom, poziomka, ziomek (wymiana nie powinna zachodzić przed m)

• on wlókł – ona wlokła – oni wlekli (również regularnie wlekł, wlekła)

• działo, dziale obok dzieło, dziele (zamiast spodziewanego działo – dziele)

Wymiany związane z dawną długością samogłosek i e ruchome [edytuj]

ó:o, ą:ę, e:0 (rzeczowniki: r.m.: M.l.p., r.ż. i n.: D.l.m.)

• on plótł – ona plotła

• on szedł – ona szła (z uproszczeniem grupy spółgłoskowej)

• on kopnął – ona kopnęła

• pies – psa

• wóz – wozu

też przed -(e)k, -ka, -ko

• pies – piesek

• osoba – osóbka

• gęś – gąska, ale gęsi

Części mowy [edytuj]

W tradycyjnej (szkolnej) klasyfikacji wyróżnia się 10 części mowy: rzeczownik, przymiotnik, czasownik, liczebnik, zaimek, przysłówek, przyimek, spójnik, wykrzyknik, partykuła.

 Zobacz też: Klasyfikacja części mowy.

Odmienne [edytuj]

• Rzeczownik – odmienia się przez przypadki i liczby, jednakże:

  • niektóre rzeczowniki odmieniające się przez przypadki mają tylko liczbę pojedynczą (np. matematyka, zazdrość, odzież, leżenie, uroda, Kraków, Monachium);

  • niektóre mają tylko liczbę mnogą (np. dżinsy, nożyce, sanie, drzwi, Sudety, Węgry);

  • niektóre odmieniają się przez liczby, ale nie odmieniają się przez przypadki w liczbie pojedynczej (np. gimnazjum, muzeum, liceum, technikum);

  • niektóre są nieodmienne, tzn. nie odmieniają się ani przez przypadki, ani przez liczby (np. alibi, graffiti, kakadu, boa, Monte Cassino).

Poza tym rzeczownik nie odmienia się przez rodzaje, bowiem każdy rzeczownik występuje tylko w jednym rodzaju: męskim (np. mężczyzna, lew, stół), żeńskim (np. kobieta, lwica, stolnica) lub nijakim (np. dziecko, źrebię, okno), a do rodzaju gramatycznego rzeczownika swoje formy rodzajowe dostosowują te części mowy, które go określają: przymiotniki (np. dziewczyna → piękna), zaimki (np. zeszyt → tamten), liczebniki (np. chłopców → dwóch), czasowniki (np. dziecko → zapłakało).

• Czasownik – odmienia się przez:

  • osoby (trzy osoby w liczbie pojedynczej i mnogiej – 1. ja, my, 2. ty, wy, 3. on, ona, ono oraz oni, one);

  • liczby (dwie liczby – pojedynczą i mnogą);

  • czasy (trzy czasy – teraźniejszy, przeszły, przyszły);

  • tryby (trzy tryby – orzekający, przypuszczający, rozkazujący);

  • strony (trzy strony – czynna, bierna, zwrotna);

  • rodzaje (trzy w liczbie pojedynczej – męski, żeński i nijaki; dwa w liczbie mnogiej – męskoosobowy i niemęskoosobowy).

Poza tym czasownik posiada aspekt (tzn. występuje albo w formie niedokonanej, albo w formie dokonanej).

• Przymiotnik – odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje.

• Liczebnik – odmienia się przez przypadki i rodzaje (nie odmienia się przez liczby, bowiem liczby określa);

• Zaimek – w odmianie zachowuje się tak, jak części mowy, które zastępuje.

• Odmienne zaimki to:

  • zaimek rzeczowny (np. ja, ona, ktoś, nikt, nic) odmienia się przez przypadki i liczby (jak rzeczownik), ale w przypadku zaimka on również przez rodzaje (on → rodzaj męski, ona → rodzaj żeński, ono → rodzaj nijaki, oni → rodzaj męskoosobowy, one → rodzaj niemęskoosobowy);

  • zaimek przymiotny (np. mój, twój, ten, tamten, inny) odmienia się jak przymiotnik przez przypadki, liczby i rodzaje;

  • zaimek liczebny (np. ile, tyle) odmienia się jak liczebnik przez przypadki i rodzaje.

Nieodmienne [edytuj]

• Przysłówek (jak zapamiętać: “Spośród wszystkich łamigłówek najtrudniejszy jest przysłówek, lecz nie będziesz miał z nim biedy, gdy zapytasz: jak? gdzie? kiedy?” – np. ładnie, wszędzie, jutro);

• Zaimek przysłowny (np. jak? – tak; gdzie? – tam; kiedy? – kiedyś; którędy? – tamtędy; skąd? – stamtąd; dokąd? – tam).

• Przyimek (jak zapamiętać: “Znajdź przyimki przy imionach: z Jankiem, w Stachu, u Szymona”);

• Wykrzyknik (np. ach!, hej!, halo!, hura!, bęc!);

• Partykuła (jak zapamiętać: “Wreszcie partykuły te: li, czy, no, że, niech, by, nie!”);

• Spójnik (jak zapamiętać: “Spójnik spaja doskonale słowa, zdania: i, lecz, ale”).

Liczby [edytuj]

W języku polskim są 2 liczby – pojedyncza i mnoga. Nieliczne zachowane formy liczby podwójnej pełnią funkcje liczby mnogiej, szczególnie w określeniach części ciała występujących parami. Można na przykład porównać odmianę słów ręka (zachowane formy liczby podwójnej) i męka (odmiana normalna):

Przypadek	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga (z formami dawnej liczby podwójnej)	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
Mianownik	ręka	ręce	męka	męki
Dopełniacz	ręki	rąk	męki	mąk
Celownik	ręce	rękom	męce	mękom
Biernik	rękę	ręce	mękę	męki
Narzędnik	ręką	rękoma lub rękami	męką	mękami
Miejscownik	ręce	rękach	męce	mękach
Wołacz	ręko	ręce	męko	męki

W liczbie mnogiej wyrazu ręka zachowały się formy dawnej liczby podwójnej – z końcówką e zamiast i w mianowniku, bierniku i wołaczu oraz -oma obok -ami w narzędniku. Forma rękoma występuje tylko w języku książkowym, normalnie słyszy się wyłącznie rękami. W gwarach reliktem liczby podwójnej są formy typu chodźta, chodźwa, róbta, robita itp., które dziś jednak mają na ogół znaczenie liczby mnogiej. Słowo róbta pierwotnie znaczyło "(wy dwaj) róbcie".

Rodzaje [edytuj]

Na podstawie kryterium zgodności z przymiotnikiem można wyróżnić 5 rodzajów:

Rodzaj	Przykład – biernik liczby pojedynczej	Przykład – mianownik liczby mnogiej
	Wyraz określający	Wyraz określany
Rodzaj męski osobowy	nowego	pracownika
Rodzaj męski nieosobowy żywotny	nowego	psa
Rodzaj męski nieosobowy nieżywotny	nowy	stół
Rodzaj żeński	nową	szafę
Rodzaj nijaki	nowe	krzesło

Przypadki [edytuj]

 Osobny artykuł: Deklinacja (językoznawstwo).

Jest 7 przypadków (w nawiasach podano pytania przypadków):

• mianownik (kto? co?) jest

• dopełniacz (kogo? czego?) nie ma

• celownik (komu? czemu?) przyglądam się

• biernik (kogo? co?) widzę, słyszę

• narzędnik ((z) kim? (z) czym?) idę, cieszę się

• miejscownik (o kim? o czym?) mówię, myślę

• wołacz (O! Witaj!) kobieto

Przykładowa odmiana przez przypadki:

M.	nos	ojczyzna	jajko
D.	nosa	ojczyzny	jajka
C.	nosowi	ojczyźnie	jajku
B.	nos	ojczyznę	jajko
N.	nosem	ojczyzną	jajkiem
Msc lub Ms.	nosie	ojczyźnie	jajku
W.	nosie!	ojczyzno!	jajko!

Szczątkowo zachowały się formy rzeczownikowej odmiany przymiotników. Formy te to np. nom. zdrów oraz pierwotne dopełniacz i celownik w wyrażeniach typu z grecka i po grecku. W liczbie mnogiej wołacz jest zawsze równy mianownikowi.

Sztuczka mnemotechniczna pozwalająca nauczyć się przypadków:

• Mały Domek Czerwonych Biedronek Nadepnął Małżonek Wawrzonek

lub

• Mama Dała Celince Bułkę Nasmarowaną Masłem Wiejskim

lub

• Mała Dorota Często Błądzi Na Mostku Wielkim

lub

• Mama Dała Córce Bardzo Nieświeże Mięso Wołowe

Czasownik [edytuj]

Zobacz hasło Aneks:Język_polski_-_czasowniki w Wikisłowniku

Czasownik określa czynność lub stan.

W języku polskim wyróżnia się 3 lub 4 koniugacje w czasie teraźniejszym^[1], a w dydaktyce 11 wzorów odmiany (i podwzory)^[2].

Aspekt [edytuj]

Każdy czasownik posiada aspekt – dokonany lub niedokonany. System czasów jest różny u czasowników dokonanych i niedokonanych. Od czasownika bazowego tworzy się inne czasowniki przez dodawanie przedrostków. Tak tworzy się też formy dokonane z niedokonanych. Dość często występuje też sytuacja, że w złożeniach czasownik niedokonany staje się dokonanym, a forma niedokonana jest zupełnie inna:

• X – czasownik bazowy o znaczeniu 1 w aspekcie niedokonanym

• przedrostek 1 + X – czasownik o znaczeniu 1 w aspekcie dokonanym

• przedrostek 2 + X – czasownik pochodny o znaczeniu 2 w aspekcie dokonanym!

• przedrostek 2 + Y – czasownik pochodny o znaczeniu 2 w aspekcie niedokonanym

• Y – czasownik o znaczeniu wielokrotnym w aspekcie niedokonanym (często forma nieistniejąca!)

Np.:

• robić – czasownik bazowy w aspekcie niedokonanym

• zrobić – ten sam czasownik w aspekcie dokonanym

• zarobić – czasownik pochodny w aspekcie dokonanym

• zarabiać – czasownik pochodny w aspekcie niedokonanym

• rabiać – forma nieistniejąca!

• pisać – czasownik bazowy w aspekcie niedokonanym

• napisać – ten sam czasownik w aspekcie dokonanym

• zapisać – czasownik pochodny w aspekcie dokonanym

• zapisywać – czasownik pochodny w aspekcie niedokonanym

• pisywać – czasownik o znaczeniu wielokrotnym w aspekcie niedokonanym

Czasy [edytuj]

Istnieją następujące czasy (różne formy mają to samo znaczenie):

• czasy niedokonane

  • przyszły złożony

    • forma imiesłowowa – "będziemy robili"

    • forma bezokolicznikowa – "będziemy robić"

  • teraźniejszy – "robimy"

  • przeszły (niedokonany)

    • forma ściągnięta – "robiliśmy"

    • forma z końcówką osobową doczepioną do innego wyrazu – "żeśmy robili", "myśmy robili", "gdybyśmy robili" itd. (forma z pominiętą końcówką osobową, np. "my robili", jest zgodnie uważana za niepoprawną)

• czasy dokonane

  • przyszły prosty – "zrobimy"

  • przeszły (dokonany)

    • forma ściągnięta – "zrobiliśmy"

    • forma z końcówką osobową doczepioną do innego wyrazu – "żeśmy zrobili", "myśmy zrobili", "gdybyśmy zrobili" itd. (forma z pominiętą końcówką osobową, np. "my zrobili", jest niepoprawna).

Czasowniki w aspekcie dokonanym nie mają form złożonych czasu przyszłego, dlatego występują tylko w dwóch czasach. W ten sposób w języku polskim możemy wyróżnić pięć form czasowo-aspektowych, choć należy zauważyć, że:

1. Formy czasu teraźniejszego są tworzone tak samo, jak formy czasu przyszłego prostego.

2. Formy czasu przeszłego niedokonanego są tworzone tak samo, jak formy czasu przeszłego dokonanego.

Czas zaprzeszły [edytuj]

Czas zaprzeszły w języku współczesnym zanikł w zasadzie całkowicie i znany jest dziś tylko z książek (bardzo rzadko bywa używany w celu celowej archaizacji języka mówionego). Czas ten oznaczał zdarzenie, które zaszło przed innym zdarzeniem, czasem również zdarzenie, które zaszło bardzo dawno temu.

• forma niedokonana – "robiłem był", "byłem robił" itd.

• forma dokonana – "zrobiłem był", "byłem zrobił" itd.

Formy czasu zaprzeszłego niedokonanego są tworzone tak samo, jak formy czasu zaprzeszłego dokonanego. Czasu zaprzeszłego nie należy mylić z czasem przeszłym (tzw. II formą) trybu przypuszczającego (np. "byłbyś zrobił X, to nie stałoby się Y")^[3].

Czas przeszły [edytuj]

Czas przeszły oznacza zdarzenie które już zaszło (dokonany) lub zachodziło (niedokonany). Nie jest to wprawdzie zbyt użyteczna definicja (polega na użyciu czasownika "zajść" w odpowiednim czasie), jednak powinna być dla większości użytkowników języka polskiego zrozumiała.

Tworzy się go przez dodanie do formy imiesłowu przeszłego (zależnej od liczby i rodzaju) odpowiedniej końcówki osobowej:

	l.p.	l.m.
1.os.	-(e)m	-(e)śmy
2.os.	-(e)ś	-(e)ście
3.os.	-0	-0

Końcówka osobowa jest ruchoma – pierwotnie czas przeszły składał się z imiesłowu przeszłego i czasownika pomocniczego. Może występować w połączeniu z czasownikiem w formie przeszłej, ze słowem pomocniczym że, lub z innymi słowami. Możliwe są więc formy typu (końcówka osobowa zaznaczona na czerwono):

• gdzie byliście

• gdzieście byli

• myśmy tego nie zrobili

• rybyśmy łapali

We współczesnym języku dominuje postać z końcówką doklejoną do imiesłowu czasu przeszłego.

Forma jam ma charakter podniosły. Inne formy mają charakter potoczny lub są stosowane do podkreślenia. Formy typu "gdzie żeście byli" są uznawane obecnie za niepoprawne, chociaż są coraz bardziej rozpowszechnione w mowie potocznej. Końcówka -ście może być doklejana do cząstki "że" wtedy, gdy pełni ona rolę spójnika lub partykuły wzmacniającej, np. Mówili, że jedliście. = Mówili, żeście jedli., Gdzieżeście byli? = Gdzież byliście?

Czas teraźniejszy [edytuj]

Pod względem formy czas teraźniejszy jest identyczny jak czas przyszły prosty. Formy czasu teraźniejszego oznaczają czynności lub stany:

• aktualne (np. Teraz jem śniadanie);

• omnitemporalne (np. Kwadrat ma cztery boki);

• habitualne (np. We wtorki chodzę na siłownię).

Marginalne jest użycie form czasu teraźniejszego dla oznaczenia czynności lub stanów:

• przyszłych (np. Jutro pracuję do ósmej);

• przeszłych (np. To było tak: idę sobie ulicą, a tu nagle jak nie wyskoczy pies bez kagańca).

I koniugacja 1.os. 2.os. 3.os.	II koniugacja 1.os. 2.os. 3.os.	III koniugacja 1.os. 2.os. 3.os.	IV koniugacja 1.os. 2.os. 3.os.

Niekiedy III i IV koniugację łączy się w jedną.

W niektórych czasownikach nieregularnych pojawia się -adzą, -´edzą zamiast -ają, -´eją.

W I koniugacji pojawiają się oboczności związane z przegłosem lechickim: jadę – jedziesz, niosę – niesiesz.

Pierwsza koniugacja dotyczy prawie wszystkich czasowników, druga – szóstej i siódmej grupy, trzecia – pierwszej grupy, a czwarta – drugiej grupy.

Czas przyszły prosty [edytuj]

Pod względem formy czas przyszły prosty jest identyczny jak czas teraźniejszy. Formy czasu przyszłego prostego oznaczają czynności lub stany przyszłe (np. Za miesiąc skończę szkołę). Marginalne jest użycie form czasu przyszłego prostego dla oznaczenia czynności lub stanów:

• habitualnych (np. Zawsze, kiedy przyjdzie, wypija szklankę mleka);

• omnitemporalnych (np. Nie rozpali się ognia, jeśli się nie ma żadnych narzędzi);

• przeszłych (np. To było tak: idę sobie ulicą, a tu nagle jak nie wyskoczy pies bez kagańca).

Czas przyszły złożony [edytuj]

Formy czasu przyszłego złożonego oznaczają czynności lub stany przyszłe. Forma imiesłowowa (będzie robił) występuje częściej niż forma bezokolicznikowa (będzie robić), szczególnie w rodzaju męskim. W innych rodzajach forma bezokolicznikowa jest krótsza i wygodniejsza niż imiesłowowa (będzie robiła)^[4].

Tryby [edytuj]

W języku polskim wyróżnia się 3 tryby: oznajmujący, rozkazujący i przypuszczający.

Tryb oznajmujący [edytuj]

Tryb oznajmujący wyraża neutralny lub obiektywny stosunek mówiącego do podawanych faktów. Czasownik w trybie oznajmującym odmienia się przez osoby, liczby, rodzaje i czasy.

Tryb przypuszczający [edytuj]

Tryb przypuszczający tworzy się przez dodanie do imiesłowu przeszłego partykuły by i końcówki osobowej czasu przeszłego. Cząstka by z końcówką osobową jest ruchoma, np. widziałbym psa = psa bym widział.

Istnieje też dość rzadko używana forma czasu przeszłego, składająca się z trybu przypuszczającego czasownika być i imiesłowu przeszłego, np. byłbym upadł, gdybyś mi nie pomógł

Tryb rozkazujący [edytuj]

Tryb rozkazujący w języku polskim posiada syntetyczne formy drugiej osoby liczby pojedynczej i mnogiej oraz pierwszej osoby liczby mnogiej: chodź, chodźcie, chodźmy.

Końcówką 2. os. l.p. jest -´0 lub -´ij/-´yj (po niektórych grupach spółgłoskowych) w pierwszej i drugiej koniugacji, -aj w trzeciej i -´ej (dla nieregularnych czasem -´edz). Formy 1. i 2. osoby l.m. tworzy się przez dodanie końcówek odpowiednio -my i -cie.

Formy trzeciej osoby obu liczb tworzy się za pomocą partykuły niech: niech chodzi, niech chodzą. Niekiedy tworzy się również w ten sposób formę pierwszej osoby.

Strony [edytuj]

W języku polskim wyróżnia się trzy strony: czynną (Mama myje Anię), bierną (Ania jest myta przez mamę) i zwrotną (Mama się myje).

Strona zwrotna wyróżnia się obecnością zaimka zwrotnego się.

Strona bierna składa się z imiesłowu przymiotnikowego biernego i formy osobowej czasownika być (dla czasowników niedokonanych) lub zostać (dla czasowników dokonanych).

Imiesłowy [edytuj]

Imiesłów to forma czasownika, która zachowuje się jak przymiotnik lub przysłówek.

Imiesłów przymiotnikowy czynny [edytuj]

Imiesłów przymiotnikowy czynny ma znaczenie współczesne, np. Boję się szczekających psów.

Tworzy się go od czasowników niedokonanych przez zastąpienie końcówki -ą 3. os. l.m. czasu teraźniejszego przez -ący, czyli dodanie -cy.

Imiesłów przymiotnikowy bierny [edytuj]

Imiesłów przymiotnikowy bierny ma znaczenie współczesne dla czasowników niedokonanych (Myty chłopiec wyrywał się.) i uprzednie dla dokonanych (Umyte warzywa wrzucamy do wody.)

Tworzy się go przez dodanie końcówki -´ony do tematu czasu teraźniejszego czasowników odmieniających się według XI wzoru odmiany, -(J)´ony dla grupy VI, -nięty do podstawowego tematu grupy V, a dla innych czasowników przez dodanie do tematu czasu przeszłego -ny po a (które może się wymieniać na e w innych formach, ale nie w M. l.m. r.m.-os.) i -ty w pozostałych przypadkach.

W M. l.m. r.m.-os. -´ony przechodzi w -´eni, przy czym zwykle ć, dź przechodzi w c, dz'

Nawet dla czasowników nieprzechodnich ta forma jest podstawą rzeczownika odczasownikowego i form bezosobowych na -no, -to.

Imiesłów przysłówkowy współczesny [edytuj]

Imiesłów przysłówkowy współczesny ma znaczenie czynne, np. Pies biegnie szczekając.

Tworzy się go od czasowników niedokonanych przez zastąpienie końcówki -ą 3. os. l.m. czasu teraźniejszego przez -ąc, czyli dodanie -c.

Imiesłów przysłówkowy uprzedni [edytuj]

Imiesłów przysłówkowy uprzedni ma znaczenie czynne, np. Zaszczekawszy pies podbiegł do Marty.

Tworzy się go od czasowników dokonanych przez zastąpienie -ł w formie męskiej imiesłowu uprzedniego czynnego przez -wszy po samogłosce i -łszy po spółgłosce.

Imiesłów uprzedni czynny [edytuj]

Imiesłów uprzedni czynny jest podstawą do tworzenia czasu przeszłego i przyszłego złożonego oraz trybu przypuszczającego.

Tworzy się go przez dodanie odpowiedniej końcówki: -ł w rodzaju męskim, -ła w żeńskim, -ło w nijakim, -ły w niemęskoosobowym i -li w męskoosobowym (Z uwzględnieniem odpowiednich wymian – dla wielu czasowników: w r.m. l.p. ę > ą, o > ó; w r.m.-os. l.m. ´o, ´a > ´e).

Od niektórych czasowników nieprzechodnich dokonanych tworzy się też formę przymiotnikową z końcówką -ły. Pojawia się wtedy rozróżnienie – oni ściemnieli ale oni są ściemniali.

Bezokolicznik [edytuj]

Bezokolicznik tworzy się przez dodanie, najczęściej do tematu czasu przeszłego, końcówki -ć. Zachodzi przy tym często (o ile jest możliwy) przegłos ę > ą, o > ó i ´o, ´a > ´e.

Kiedy temat kończy się na -s-, -t-, -d- tworzy się końcówka -ść, kiedy na -z- – -źć /-ść/, kiedy na -k-, -g- – -c. Inne zakończenia to -ać, -´eć, -ić, -yć, -uć, -ąć.

jeść – jadł – jadła

móc – mógł – mogła

dać – dał – dała

Formy bezosobowe na -no, -to [edytuj]

Forma ta odpowiada konstrukcji bezosobowej z się w czasie przeszłym: gotowano zupę = gotowało się zupę.

Jest tworzona poprzez zastąpienie -y w M. r.m. imiesłowiu przymiotnikowego biernego przez -o.

Rzeczownik odczasownikowy [edytuj]

Rzeczownik odczasownikowy jest tworzony poprzez zastąpienie -y w M. r.m. imiesłowiu przymiotnikowego biernego przez -´e.

-´ony przechodzi wtedy w -´enie, podobnie jak -´any dla czasowników, których bezokolicznik kończy się na -´eć. Czasem pojawia się przy tym wymiana związana z jotyzacją.

Wzory odmiany [edytuj]

Wzór I [edytuj]

Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -a- i które w czasie teraźniejszym odmieniają się według trzeciej koniugacji.

• słuch-a-ć – słuch-a-ła – słuch-a-ł – słuch-a-li – słuch-am – słuch-asz – słuch-ają – słuch-aj – słuch-a-ny

• gani-a-ć – gani-a-ła – gani-a-ł – gani-a-li – gani-am – gani-asz – gani-ają – gani-aj – gani-a-ny

Wzór II [edytuj]

Nieliczny. Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -´a-:-´e- i które w czasie teraźniejszym odmieniają się według czwartej koniugacji. Jedynym regularnym czasownikiem jest umieć.

• um-ie-ć – um-ia-ła – um-ia-ł – um-ie-li – um-iem – um-iesz – um-ieją – um-iej – um-ia-ny

Wzór III [edytuj]

Obejmuje czasowniki nieprzechodnie, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -a-:-e- i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek -´ej- i odmieniają się według pierwszej koniugacji.

• osiw-ie-ć – osiw-ia-ła – osiw-ia-ł – osiw-ie-li – osiw-iej-ę – osiw-iej-esz – osiw-iej-ą – osiw-iej-0 – osiw-ia-no

Czasownik gorzeć ma formy typu goreje, gore obok gorzeje...

Wzór IV [edytuj]

Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -owa- i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek -uj- i odmieniają się według pierwszej koniugacji.

• kup-owa-ć – kup-owa-ła – kup-owa-ł – kup-owa-li – kup-uj-ę – kup-uj-esz – kup-uj-ą – kup-uj-0 – kup-owa-ny

Wzór V [edytuj]

Podgrupy Va i Vb obejmują czasowniki, które mają przyrostek -nę-:-ną- w temacie czasu przyszłego, -n- w temacie czasu przyszłego i -nię- (spotyka się też archaiczne -n-iony – zamkniony) w temacie imiesłowu biernego. Podgrupa Va ma temat zakończony na spółgłoskę i tryb rozkazujący z końcówką -´ij, a Vb – temat zakończony na samogłoskę i tryb rozkazujący z końcówką -´0. Na przykład

• kop-ną-ć – kop-nę-ła – kop-ną-ł – kop-nę-li – kop-n-ę – kop-n-iesz – kop-n-ą – kop-n-ij – kop-nię-ty

• przypły-ną-ć – przypły-nę-ła – przypły-ną-ł – przypły-nę-li – przypły-n-ę – przypły-n-iesz – przypły-n-ą – przypły-ń-0 – przypły-nię-ty

Podgrupa Vc łączy formy podgrupy Va i grupy XI.

Va	Vc	XI
szarpnęła	chudła	napadła
szarpnął	chudnął/chudł	napadł
szarpnąć	chudnąć	napaść
szarpnięty	(chudnięto)	napadnięty
szarpnę	chudnę	napadnę

Wzór VI [edytuj]

Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -´i- (podgrupa VIa) lub -´y- (VIb) i które w czasie teraźniejszym odmieniają się według drugiej koniugacji (z -i- (VIa) lub -y- (VIb) w końcówkach). Imiesłów bierny kończy się na -ony.

• mroz-i-ć – mroz-i-ła – mroz-i-ł – mroz-i-li – mroż-ę – mroz-isz – mroż-ą – mroź-0/mróź-0 – mroż-ony

• zawierz-y-ć – zawierz-y-ła – zawierz-y-ł – zawierz-y-li – zawierz-ę – zawierz-ysz – zawierz-ą – zawierz-0 – zawierz-ony

Wzór VII [edytuj]

Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -´a-:-´e- i które w czasie teraźniejszym odmieniają się według drugiej koniugacji (z -i- (VIIa) lub -y- (VIIb) w końcówkach). Imiesłów bierny kończy się na -any.

• mroz-ie-ć – mroz-ia-ła – mroz-ia-ł – mroz-ie-li – mroż-ę – mroz-isz – mroż-ą – (widź-0) – widz-iany

• słysz-e-ć – słysz-a-ła – słysz-a-ł – słysz-e-li – słysz-ę – słysz-ysz – słysz-ą – słysz-0 – słysz-any

Wzór VIII [edytuj]

Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -ywa- (VIIIa) lub -iwa- (VIIIb) i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek -uj- oraz odmieniają się według pierwszej koniugacji. Mogą się też odmieniać według wzoru I. Częstym błędem są skrzyżowane formy typu oddziaływujący zamiast oddziałujący lub oddziaływający.

• oddział-ywa-ć – oddział-ywa-ła – oddział-ywa-ł – oddział-ywa-li – oddział-uj-ę – oddział-uj-esz – oddział-uj-ą – oddział-uj-0

• podsłuch-iwa-ć – podsłuch-iwa-ła – podsłuch-iwa-ł – podsłuch-iwa-li – podsłuch-uj-ę – podsłuch-uj-esz – podsłuch-uj-ą – podsłuch-uj-0 – podsłuch-iwa-ny

Wzór IX [edytuj]

Obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -a- i które w czasie teraźniejszym mają zwykle przyrostek -´(J)-.

• pis-a-ć – pis-a-ła – pis-a-ł – pis-a-li – pisz-ę – pisz-esz – pisz-ą – pisz-0 – pis-a-ny

Wyjątkiem są czasowniki ssać – ssę – ssiesz i rwać – rwę – rwiesz bez przyrostka -´(J)-.

Czasowniki z tematem zakończonym na t mogą zamiast regularnego c mieć cz (w trybię rozkazującym jedyne możliwe): deptać – depczę/depcę – depcz.

Do wzoru IX zalicza się też czasowniki typu dawać, poznawać z przyrostkiem -awa- w czasie przeszłym, -aj- w czasie teraźniejszym i końcówką czasu teraźniejszego -awaj utworzoną od bezokolicznika jak we wzorze I.

• d-awa-ć – d-awa-ła – d-awa-ł – d-awa-li – d-aj-ę – d-aj-esz – d-aj-ą – d-awaj – d-awa-ny

Natomiast czasowniki brać prać mają przyrostek -ra- w czasie przeszłym i -´or- zmiękczany do -´erz- w czasie teraźniejszym

• b-ra-ć – b-ra-ła – b-ra-ł – b-ra-li – b-ior-ę – b-ierz-esz – b-ior-ą – b-ierz-0 – b-ra-ny

Wzór X [edytuj]

Podgrupa Xa obejmuje czasowniki, których temat kończy sie na -u-, -i- lub -y- i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek -j-.

• ku-ć – ku-ła – ku-ł – ku-li – ku-j-ę – ku-j-esz – ku-j-ą – ku-j-0 – ku-ty

Podgrupa Xb obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -´a- i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek -´ej-. W rodzaju męskoosobowym czasu przeszłego mogą mieć też regionalną końcówkę -´eli, np. grzeli.

• grz-a-ć – grz-a-ła – grz-a-ł – grz-a-li – grz-ej-ę – grz-ej-esz – grz-ej-ą – grz-ej-0 – grz-a-ny

Podgrupa Xc obejmuje czasowniki, których temat czasu przeszłego ma przyrostek -´ą-:-´ę- lub -ą-:-ę- i które w czasie teraźniejszym mają przyrostek odpowiednio -n- lub -m-.

• c-ią-ć – c-ię-ła – c-ią-ł – c-ię-li – t-n-ę – tn-iesz – t-n-ą – t-n-ij – c-ię-ty

• d-ą-ć – d-ę-ła – d-ą-ł – d-ę-li – d-m-ę – d-m-iesz – d-m-ą – d-m-ij – d-ę-ty

Wzór XI [edytuj]

Obejmuje głównie czasowniki, których temat kończy się na -s-, -z-, -t-, -d-, -k-, -g- i które nie mają przyrostków, ale mają wiele oboczności. Imiesłów bierny ma końcówkę -´ony.

• trząś-ć – trzęs-ła – trząs-ł – trzęś-li – trzęs-ę – trzęs-iesz – trzęs-ą – trzęś-0 – trzęs-iony

Do wzoru XI zalicza sie też inne czasowniki z r i l w przyrostkach:

• Typu drzeć z przyrostkiem -rze- w bezokoliczniku, -ar- w czasie przeszłym (z imiesłowem biernym na -ar-ty) i -r- w czasie teraźniejszym.

  • d-rze-ć – d-ar-ła – d-ar-ł – d-ar-li – d-r-ę – d-rz-esz – d-r-ą – d-rz-yj – d-ar-ty

Czasownik żreć odmienia się podobnie, ale ma formy bez miękkości: żreć – żresz zamiast *żrzeć – *żrzesz.

• Czasowniki mleć pleć mają przyrostek -le- w bezokoliczniku, -eł- w czasie przeszłym i -´el- w czasie teraźniejszym. Imiesłów bierny tworzy się od tematu czasu teraźniejszego przez dodanie -´ony, ewentualnie (starsza forma) od tematu czasy przeszłego przez dodanie -ty.

  • m-le-ć – m-eł-ła – m-eł-ł – m-eł-li – m-iel-ę – m-iel-esz – m-iel-ą – m-iel-0 – m-iel-ony/m-eł-ty

Dopuszczalna jest też odmiana według wzoru VI z bezokolicznikiem mielić pielić.

• Czasownik wrzeć ma przyrostek -rze-:-rza- w czasie przeszłym i -r- w czasie teraźniejszym. Dodatkowo pojawiają się formy wre, wrzą(c(y)).

  • w-rze-ć – w-rza-ła – w-rza-ł – (w-rze-li) – (w-r-ę) – w-r-e/w-rz-e – w-r-ą/w-rz-ą – w-rz-yj – (w-rz-ano) – w-rz-enie

Czasowniki typu zawrzeć odmieniają się jak trzeć.

Czasowniki nieregularne [edytuj]

Wielki Słownik Polsko-Angielski wymienia jako czasowniki nieregularne być, dać, jeść, wiedzieć, mieć, chcieć, wziąć, iść, jechać, siąść, znaleźć, wrzeć, stać, bać się^[5].

Przymiotnik [edytuj]

Prawie wszystkie przymiotniki odmieniają się według jednego wzoru, jednak zgodnie z podanymi wyżej regułami fonetycznymi różnie modyfikuje się ostatnią spółgłoskę lub grupę spółgłosek, co zaznaczone zostało różnymi kolorami. Wołacz jest zawsze równy mianownikowi.

Przypadek	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
	Rodzaj żeński	Rodzaj męskoosobowy i męskożywotny
Mianownik	-a/-ia	-y/-i
Dopełniacz	-ej/-iej	-ego/-iego
Celownik	-ej/-iej	-emu/-iemu
Biernik	-ą/-ią	-ego/-iego
Narzędnik	-ą/-ią	-ym/-im
Miejscownik	-ej/-iej	-ym/-im

W przypadku pól:

• Białego – forma podstawowa przymiotnika (mianownik rodzaju żeńskiego)

• Zielonych (końcówka z e) – drugą formę (z "i") w przypadku przymiotników kończących się na "ka" (wielka), "ga" (długa) lub "ia" (głupia) w mianowniku rodzaju żeńskiego, formę bez "i" w pozostałych

• Żółtych (końcówka z i/y) – drugą formę (z "i") w przypadku przymiotników kończących się na "ka", "ga", "la" (ośla) lub "ia" w mianowniku rodzaju żeńskiego, formę bez "i" w pozostałych

• Błękitnych – drugą formę (z "i") w przypadku przymiotników kończących się na "ia" w mianowniku rodzaju żeńskiego, formę bez "i" w pozostałych

• Czerwonego – należy dokonać zmiękczenia poprzedzającej grupy spółgłosek i dodać "i" lub "y" zależnie od wyniku.

  • Uwaga: zamiast końcówek -*szy, a częściowo także -*ży (nie -rzy) pojawiają się fonetycznie miękkie -si, -zi, np.

ten wyższy – ci wyżsi

ten głuchy – ci głusi

ten duży – ci duzi

• ale

ten boży – ci boży

ten stary – ci starzy

ten kurzy – ci kurzy

Przekształcenia zmiękczające to m.in. (w porównaniu z mianownikiem rodzaju męskiego liczby pojedynczej):

Zamiana "y" na "i"
by
my
ny
wy
Wymiana spółgłoski, "y" pozostaje "y"
ry
Wymiana spółgłoski, "y" przechodzi w "i"
ły
szy
chy
ży (czasem)
ty
sty
Wymiana spółgłoski, "i" przechodzi w "y"
ki
gi
Bez zmian, z "i"
pi
si
wi
Bez zmian, z "y"
rzy
ży (czasem)

Zazwyczaj przymiotnik występuje przed rzeczownikiem, ale kiedy związek jest ściślejszy, przymiotnik zajmuje często drugie miejsce: duże państwo, potężne państwo, ale państwo polskie; biały kot, wesoły kot, ale kot domowy; długa wojna, ostatnia wojna ale wojna domowa.

Liczebnik [edytuj]

W języku polskim występują liczebniki:

• główne, np.

  • jeden – odmienny jak przymiotnik

  • dwa, trzy – odmienne na swój sposób

• porządkowe, np.

  • pierwszy, drugi, trzeci – odmieniane jak przymiotniki

• mnożne, np.

  • pojedynczy, podwójny, potrójny – odmieniane jak przymiotniki

• wielokrotne, np.

  • jednokrotny, dwukrotny, sześciokrotny – odmieniane jak przymiotniki

• ułamkowe, np.

  • półtora – 3/2 (nie ma go w większości innych języków europejskich)

  • pół – 1/2

  • ćwierć – 1/4

Występują też rzeczowniki odliczebnikowe, np. jedynka, dwójka, trójka, jedenastka, setka

Po liczbach 2, 3 i 4 oraz 22, 23 i 24 itd. występuje rzeczownik w mianowniku, po pozostałych liczebnikach stosowany jest dopełniacz liczby mnogiej, np.: 6 kóz, ale 2 kozy, 3 kozy, 4 kozy.

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Przypisy

1. ↑ Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1979, ss. 289-294. ISBN 83-214-0073-6. 

2. ↑ Słownik poprawnej polszczyzny. Warszawa: PWN, 1995, ss. XXXVI-XL. ISBN 83-01-03811-X. 

3. ↑ Z. Saloni (2002), Czasownik polski, WP, Warszawa, str. 21-22

4. ↑ Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1979, s. 312. ISBN 83-214-0073-6. 

5. ↑ Jan Stanisławski: Wielki Słownik Polsko-Angielski P-Ż. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1975, s. 860. 

Bibliografia [edytuj]

1. Encyklopedia języka polskiego, pod red. S. Urbańczyka i M. Kucały, wyd. 3, Wrocław 1999;

2. Gramatyka współczesnego języka polskiego, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998;

3. Zenon Klemensiewicz, Zarys składni polskiej, Warszawa 1963;

4. Renata Grzegorczykowa, Wykłady z polskiej składni, Warszawa 1996;

5. Marek Wiśniewski, Zarys fonetyki i fonologii współczesnego języka polskiego, Toruń 2001;

6. Języki indoeuropejskie, pod red. L. Bednarczuka, t. I, Warszawa 1986;

7. Zygmunt Saloni, Marek Świdziński, Składnia współczesnego języka polskiego, PWN, Warszawa 1985;

8. Z. Gołąb, O pochodzeniu Słowian w świetle faktów językowych, Wyd. Universitas, Kraków 2004;

9. Maria Dłuska, Fonetyka polska, PWN, Warszawa-Kraków 1981;

10. Słownik poprawnej polszczyzny. Warszawa: PWN, 1995, s. 999. ISBN 83-01-03811-X. 

11. Stanisław Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego, PWN, Warszawa-Wrocław 2005