TEMAT: 12.Literackie wzorce osobowe. Przedstaw i porównaj trzy dowolne przykłady z różnych epok.

WERSJA POPRAWIONA 11.03.2013r/28.03.2013r/1.04.2013r.

„Każda epoka ma swe własne cele i zapomina o wczorajszych snach” mówił poeta Adam Asnyk. Jak dobrze te słowa przystają do tematu mojej prezentacji. Każda nowo nastała epoka posiada swój cel, idee, filozofię. W zależności od zdarzeń losowych, nowych wynalazków, sytuacji politycznej i społecznej kraju kształtują się nowe poglądy, prądy ideowe, modele postępowania. Ludzie żyją według określonych praw i reguł zaistniałych w danym czasie. W malarstwie i architekturze pojawiają się nowe wzorce i kanony piękna. Również w literaturze pojawiają się propozycje pewnych wzorców osobowych, zachowań ludzkich, postaw godnych naśladowania. Literatura wszystkich epok dostarcza nam bardzo dużo przykładów wzorów i antywzorów. Za wzór osobowy w literaturze przyjmuje się postawy bohaterów godne naśladowania, to jednostki wybitne, heroiczne, niemal że idealne.

Epoki wypracowały swoje własne wyobrażenia ideałów mężczyzny. To ON przez wieki był głównym bohaterem utworów literackich. To mężczyzna dominowała w dziejach kultury. Patrząc na minione epoki widzimy również, że to on jest zawsze wysuwany na pierwszy plan. Rzadko kiedy w literaturze epok najdawniejszych poświęcono chodź trochę miejsca kwestii kobiecej. Dlatego też moje rozważania oprę na wzorcach mężczyzn.

Wzorzec mężczyzny tworzony w danych epokach miał za zadanie prezentować i promować wartości moralne , pewien kodeks tego co dobre lub złe. Każda epoka stawia przed człowiekiem nowe wyzwania i każe mu przyjąć odpowiednie postawy. Do realizacji swojej prezentacji wybrałam trzy epoki: średniowiecze, romantyzm i modernizm. Każda z nich propaguje inne postawy mężczyzny. Rozpowszechnianiem wzorców osobowych i ideałów moralnych zajmuje się tym przede wszystkim literatura parenetyczna. Pareneza dosłownie oznacza pouczenie. Z kolei tak zwane wzorce parenetyczne to wzory osobowe, postacie godne naśladowania pożądane, skupiające cechy wzorowe , idealne. To utwory parenetyczne decydują o dydaktycznym charakterze epoki i wyznaczają hierarchię wartości. Bohaterowie literaccy są bardzo często nośnikami określonych idei tak modnych w danej epoce. ] Pierwsza epoka, w której bardzo mocno zarysowały się charakterystyczne dla niej postawy to średniowiecze. Literatura z tamtego czasu upowszechniała znajomość treści biblijnych, zachęcała do określonych postaw, protestowała przeciwko negatywnym przejawom życia społecznego, sławiła mężnych rycerzy, troskliwych władców i heroicznych ascetów. Ta epoka charakteryzuje się wyraźnym teocentryzmem, wiec potrzebuje tak skonstruowanego, idealnego bohatera literackiego, aby pouczyć i zachęcić czytelnika do postępowania doskonałego, zapewniającego duszy wieczne zbawienie, zaś w życiu doczesnym pozwalającego zyskać ludzki szacunek. Taki typ mężczyzny widzimy w hagiografii, czyli żywotopisarstwie świętych. Żywoty świętych były bardzo rozpowszechniane w średniowieczu- opisywały życie świętych , ich heroiczne czyny okoliczności śmierci oraz cuda, która towarzyszyły ich zyciu jak i cuda pośmiertne. Hagiografia konstruuje wzór średniowiecznej ascezy i ubóstwa, czyli ideału godnego naśladowania. Utwory te pełniły głównie funkcję dydaktyczną. Nawoływały do ascezy w imię zbawienia i pośmiertnej sławy świętego. Ascetą był człowiek który dobrowolnie wyrzekał się dotychczasowych dóbr materialnych i podejmował trud fizyczny i duchowy chcąc w ten sposób osiągnąć doskonałość i zjednoczenie z Bogiem po śmierci . Elementami ascezy było zwykle ubóstwo, modlitwa, liczne posty, ścisłe oddzielanie się od otaczającego świata, zachowanie czystości seksualnej. Asceta poświęca sprawy tego świata dla idei umartwienia ciała , kontemplacji myśli o Bogu.

„ Legenda o św. Aleksym” jest anonimowa i ma budowę wierszowaną. Rozpoczyna się prologiem, w którym autor prosi Boga o pomoc w realizacji utworu. Centralna część jest najbardziej rozwinięta i przedstawia środowisko rodzinne, dzieje świętego od narodzin do śmierci, którym towarzyszą opisy cudów czynionych przez bohatera. Końcowa część tekstu przedstawia fakty dotyczące przeniesienia relikwii oraz cuda dokonane za jego pośrednictwem.

Opowieść rozpoczyna się od ukazania dziejów rodziny Aleksego: Eufamijana i Aglijas. Żona Eufamijana była bezpłodna. On zaś miał szlachetne pochodzenie. Małżonkowie żyli pobożnie i usilnie prosili Boga o potomka. Wreszcie rodzi się Aleksy. Cud narodzin syna z niepłodnej kobiety pokazuje, że Bóg ingeruje w jego życie od samego początku.

Święty Aleksy był pięknym, posłusznym chłopcem. Przynosi chlubę i nadzieję ojcu. Cechował się głęboką wiarą w Boga, i chciał mu służyć przez całe życie, aby doznać Jego łaski w niebie. Postanawia trwać całe życie w czystości ciała i ducha. Po ślubie z Famijaną oddaje małżonce pierścień i zdradza swój plan życiowy. Chce się oddać Bogu. Wierzy, że ubóstwo zapewni mu drogę do świętości, więc wyzbywa się wszelkich dóbr materialnych oddając swoje szaty i kosztowności ubogim. Ponadto rezygnuje z przywilejów urodzenia i nie przyznaje się kim jest- woli anonimową służbę wobec Boga.

Mieszkając pod schodami swego rodzinnego domu, musiał znosić szydzenia i dokuczania przez sługów ojca- wlewano na niego pomyje. Aleksy często przebywał pod bramą świątyni. Dnie i noce spędza na modlitwie. Pierwsze cuda związane były z interwencją Matki Boskiej, która zszedłszy z obrazu- poleciła koscielnemu by otworzył drzwi świątyni i wpuścił zmarzniętego ascete do srodka. Nad ascetą zaczęła się roztaczać cudowna aura, co uczyniło go sławnym żebrakiem. Walcząc z własnymi namiętnościami, mężczyzna musiał zmierzyć się z pokusą chwały i wynieść się z miasta. [Rzym] Kiedy zbliżała się chwila śmierci, wiedząc o tym napisał list w którym opisał całe swoje życie. Dowodem na jego świętość jest fakt, ze list ten była w stanie wyjąć z jego rąk jedynie jego żona, co można nazwać boską ingerencją. Prawdziwość wiary św. Aleksego utwierdzają fakty, które się wydarzyły po jego śmierci- bijące dzwony w całym mieście, czy pachnąca woń wydobywająca się ze zmarłego, która miała właściwości lecznicze. Te przykłady nie pozostawiają żadnego złudzenia, że św. Aleksy nie bez powodu został mianowany ascetą.

Święty Aleksy jest ideałem ascety, ponieważ jako syn z książęcego rodu wyrzeka się wszelkich dóbr doczesnych dla służby Bożej. Bohater jest postacią nieskazitelną moralnie, praktykującą cnoty w stopniu heroicznym i z pokorą znosi prześladowania i upokorzenia. Żyje w ubóstwie i czystości, poszukuje umartwień, cierpień i poniżeń, by zasłuzyć na nagrodę w niebie. Jego narodzinom, działaniom i smierci towarzyszą cudowne zdarzenia , które są stosowane aby przedstawic postać jak najbardziej atrakcyjnie, by zachęcić do naśladowania takiej postawy -postawy, która stała się wzorem pokazującym że życie dla Boga oznacza pasmo wyrzeczeń i upokorzeń. Dla Boga należało zrezygnować z dóbr materialnych, rodziny i sławy.

II . Romantycy propagowali idee wyzwolenia narodowego i nawoływali do walki zbrojnej i odzyskanie niepodleglości. Podtrzymywali naród na duchu ukazując sylwetki wojowników skłonnych do najwyższych poświęceń dla ojczyzny- potrafili nawet poświęcić swoją rodzinę. Sytuacja w kraju inspirowała poetów romantycznych do kreowania bohaterów walczących z zaborcą. Romantyzm to epoka spisków przeciwko zaborcy, walki o odzyskanie niepodległości i bezgranicznego poświęcenia się dla ojczyzny. W tej epoce twórcy mieli różne wizje jak Polacy powinni odzyskać niepodległość. Jedna z nich ukazana jest w „Kordianie” J. Słowackiego. Twórca ten, polemizuje z konwencją Mickiewicza¹ modyfikując ją tworzy „Winkelriedyzm”², który podkreśla istotę czynnej postawy wobec zaborcy. W epoce romantyzmu wytworzył się swoisty typ głównego bohatera, wybitnej jednostki zmagającej się z Bogiem, otaczającym ją światem i samym sobą. Głównymi jego cechami są: wybitność, ponadprzeciętność, indywidualizm, osamotnienie w działaniu, które kierowane jest ważnymi powodami – miłością do ojczyzny oraz wewnętrzne rozdarcie.

Już same imię głównego bohatera utworu pokazuje jego złożoną naturę.

„ cor, cordis oznacza serce. , Kordiaczny – swarliwy, śmiały, czupurny, który cierpli ckliwość na sercu,

Widać więc, że imię “Kordian” nasuwa skojarzenia z jednej strony z buntowniczą naturą, aktywizmem, śmiałością, a z drugiej strony z wrażliwością serca.

Bohaterem jest młody, 15-letni Kordian- chłopiec cierpiący na romantyczną “choroba wieku”: apatię, niechęć do życia i poczucie jego bezsensu. Sam porównuje siebie do przyrody jesiennej. Jest bardzo wrażliwy i ma zmienne nastroje, miota nim wiele uczuć. Tęskni za jakąś wielką ideą , która potrafiłaby go porwać , dla której mógłby się poświęcić Nie znajdując miejsca na tej ziemi popełnia samobójstwo. Samobójstwo to wynika mniej z nieszczęśliwej miłości do Laury, a bardziej z przekonania i bezsensowności istnienia.

Po nieudanej próbie samobójczej Kordian postanawia podróżować. Ich podstawowym celem jest poznanie świata. Na tej drodze spotykają Kordiana ciągłe rozczarowania. Chłopiec traci złudzenia co do miłości kobiety dalekiej od romantycznych ideałów, czy pomocy papieża, a dzięki temu sam może wybrać wartości, którymi będzie się kierował. Zaczyna rozumować kategoriami narodowego obowiązku, wchodzi w rolę polskiego patrioty walczącego o wolność ojczyzny. O tej zmianie świadczy monolog, jaki bohater wygłasza na Mont Blanc³. Po owym monologu Kordian przechodzi wielką przemianę nawraca się na narodową ideologię. „Polska winkelriedem narodów”- brzmi jego hasło, wzywające do jednostkowej ofiary, której celem byłoby zbawienie ojczyzny. Kordian nie rezygnuje jednak z indywidualizmu i przekonania o własnej wyjątkowości. Chce być przywódcą. Gdy nie zostaje mu to dane, gdyż większość spiskowców opowiada się przeciwko zabójstwu cara – Kordian wybucha przeciw nim pogardą indywidualisty i postanawia sam wypełnić swój obowiązek. Nie udaję mu się to, ponieważ nad bohateram bierze jednak górę hamletyczna postawa⁴ i rozgorączkowana wyobraznia⁵ nie pozwalają na realizacje planu. Bohatera pokonały lęki i zahamowania osadzone w głębiach psychiki.

Kordian jest bohaterem dość kontrowersyjnym, gdyż jak pisze Jacek Mikołajczyk

„Ze wszystkich dzieł kanonu literatury polskiej „Kordian” Juliusza Słowackiego najbardziej wprost opisuje czyn, który z przełomu XX i XXI wieku określilibyśmy jako akt terrorystyczny. Niezależnie od tego, jak okrutne byłyby rządy zaborców Rzeczpospolitej , zamachu na rosyjskiego cara nie da się nazwać inaczej (…) można by się [więc] zastanowić, czy nadal zaliczać Kordiana do literackich postaci omawianych na lekcji języka polskiego jako pozytywne wzorce osobowe . Może jest to dobry moment , by uwolnić się od stereotypów i spojrzeć na zagadnienie międzynarodowego terroryzmu w szerszej perspektywie?”

Romantyzm daje nam więc kontrowersyjny „wzorzec osobowy”. Kordian przeżywa przemianę. jest wybitną jednostka ,szczególnie wrażliwy, gotowy do poświeceń , samotnego działania przeciw złu – chce stać się „Winkelriedem narodu”. Charakteryzuje go również wewnętrzne rozdarcie , jednostkowy bunt przeciw otaczającemu go światu oraz jest gotowy do wystąpienia przeciw Bogu i jego przykazaniu „nie zabijaj”. Jednakże z jakiej strony by nie patrzeć na tą postać, trzeba przyznać, że jest to postać która podejmuję walkę o swoje ideału, marzenia, nie przejmując się konsekwencjami.

Ostatnią epoką jaką poruszę jest modernizm. Ukształtowała się wtedy Powieść młodopolska, której przykładem jest powieść Stefana Żeromskiego „Ludzie Bezdomni”.

Tomasz Judym jest jej głównym bohaterem. Jest młodym chirurgiem, absolwentem warszawskiej szkoły medycznej i paryskiej uczelni. Jest on człowiekiem o wielkiej wrażliwości moralnej, zbuntowanym przeciwko złu i krzywdzie społecznej. Jest wychowankiem pozytywistycznych wartości, które pragnie realizować w oparciu o hasła pracy organicznej i pracy u podstaw. Wierzy w potęgę nauki i osiągnięć cywilizacji, które mają zmienić świat. Jako lekarz chce uświadamiać biednych, dążąc tym samym do polepszenia ich warunków bytowych. Pomoc ubogim uważa za swój moralny obowiązek wobec klasy, która jest podstawą każdego społeczeństwa. W walce tej pozostaje jednak samotny – odrzucony przez środowisko warszawskich lekarzy musi zrezygnować z prywatnej praktyki. Jest także człowiekiem osamotnionym pod względem towarzyskim. Z ludźmi ze swojej klasy nie czuje więzi emocjonalnej, a wśród ludzi bogatych czuje się wyobcowany ze względu na niskie pochodzenie. Pozostaje samotnym z wyboru również w sferze prywatnej – wierny idei walki z krzywdą społeczną odrzuca możliwość założenia rodziny z ukochaną kobietą. Judym jest marzycielem, zatopionym we własnych myślach. Główną cechą charakteru jest wewnętrzne rozdarcie. Jako lekarz, wywodzący się z klasy robotniczej, znający życie ubogich, pragnie nieść pomoc i walczyć ze społeczną niesprawiedliwością. Jednakże ludzie z biedoty wzbudzają w nim odrazę, obowiązek .

Judym jest postacią , która łączy w sobie cechy romantycznego buntownika i pozytywistycznego społecznika.

1. Tomasz Judym jako romantyk realizmu przedstawia się następująco: pragnie za wszelką cenę, kosztem własnego szczęścia zmienić świat, a konkretnie sytuacje najuboższych warstw. W jego postępowaniu możemy dostrzec pierwiastek prometeizmu⁶, czyli jednej z charakterystycznych postaw epoki romantyzmu. jest gotów poświęcić się całkowicie dla drugiego człowieka. Doktor Judym to zdecydowanie romantyk, ale żyjący w czasach realizmu. Nie patrzy „trzeźwo” na świat, nie uznaje kompromisów, w swoim życiu przyjmuje postawę skrajną. Judym nie umie właściwie ocenić własnych możliwości, ani ograniczeń. charakterystyczne dla romantyków są też

2. Cechy pozytywistyczne widoczne są w jego pozytywistycznych ideach pracy u podstaw i pracy organicznej. Swój zawód traktuje jako poslannictwo i misję spoleczna

Tomasz Judym samodzielnie realizuje swe szczytne cele szerząc higienę wśród biednej warstwy społecznej, lecząc chorych i walcząc z krzywdą i niesprawiedliwością.. Zajęty sianiem dobra innym ludziom, odrzuca miłość Joasi Podborskiej. Działa samotnie jak romantycy i ponosi klęskę. Nie udaje mu się zrobić kariery naukowej, wciagnac do wspolpracy warszawskich lekarzy, podniesc poziom zdrowotnosci w Cisach. Judym jako samotny idealista poswiecajacy sie ubogim wzbudza podziw rezygnacją ze szczescia osobistego dla idei pracy spolecznikowskiej. Według Henryka Markiewicza „zadna z owczesnych ksiazek polskich z taka sila nie ukazala walki z niesprawiedliwoscia spoleczna jako najwazniejszej sprawy w zyciu narodu i jednostki.”

Tomasz Judym jest postacią tragiczną, wzbudzającą sympatię. Tragizm polega na konieczności wyboru między prywatnym szczęściem a koniecznością spłacenia długu wobec tych, z których się wywodzi. Nie jest pewien, czy jego walka powiedzie się, lecz jest zdecydowany podjąć ją. Jest ambitnym indywidualistą, kierującym się determinacją w osiągnięciu wyznaczonego celu. Ostatecznie opowiada się po stronie wartości społecznych, ponieważ jest to jego obowiązek jako lekarza i człowieka wrażliwego.

System wartości nowego bohatera literackiego opierał się na świadomym wyborze walki ze złymi stosunkami społecznymi. Był zbyt wrażliwy na krzywdę społeczną, a przede wszystkim, jako syn ubogiego szewca, znał ją z własnego doświadczenia i życia. Przyjął postawę aktywną i szukał sposobów na wprowadzenie zmian.Judym charakteryzował się uporem, energią i determinacją w pragnieniu zmiany świata. Przeżywał kolejne klęski, napotykał zdecydowany opór społeczeństwa, lecz ani przez chwilę nie stracił wiary w słuszność swych poczynań i decyzji.

Zakończenie

Jak widać na podstawie wcześniej omówionych przykładów, epoki wypracowały odrębne wzorce mężczyzn. Każda z epok różni się od poprzedniej, towarzyszą jej inne wydarzenia, inne wartości, więc i inne muszą być pożądane i niosące przykład wzorce. Pomimo to mają one cechy wspolne:

• Średniowieczny asceta jak i modernistyczny lekarz rezygnują ze szczęścia osobistego. Aleksy wolał porzucić żonę i dobrobyt, aby cierpieć za życia, gdyż później czeka go w nagrodę życie wieczne. Judym natomiast wybierał między szcześciem osobistym, a ideą niesienia pomocy innym. Ostatecznie wybiera idee społecznikowską.

• Kordian jak i Judym posiadają cechy bohatera romantycznego. Oboje są gotowi w pojedynkę stawić się przeciw światu, oboje są rozdarci wewnętrznie i podróżują jak mieli to w zwyczaju bohaterowie romantyczni. Oboje niestety ponoszą kleskę- nie udaje im się osiągnąc tego, o co tak zawzięcie walczą.

• Trzej wyżej omówieni bohaterowie chcą osiągnąć swoje cele bez względu na wszystko. Muszą oni podejmować ciężkie życiowe decyzje. Każdy z nich wybierając swą drogę życiową był świadom, że traci wiele, jednak nie umieli postąpić inaczej.

Aleksy znosi upokorzenia, cierpienia i głód; Kordian nie oceniając realiów, sam w pojedynkę chce zabić cara, w imię niepodległości ojczyzny, nie zważając, że sam może stracić życie. Judym natomiast, rezygnuje z miłości, ze szczęścia, z normalnego życia z racji na chęć pomocy biednym.

• Judym jak i Kordian nie umieja właściwie ocenić własnych możliwości, ani ograniczeń.

Wiele jest też różnić pomiędzy nimi:

• Aleksy stawia sobie na najwyższą wartość wieczny życie pezy Bogu, Kordian dąży do niepodległości państwa, a Judym kieruję się chęcią niesienia pomocy biednemu społeczeństwu.

• Asceta jest od początku wierny swoim ideom, Kordian przeżywa przemianę na szczycie Mont Blanc, natomiast Judym ciągle się waha, między miłościa do Joanny, a idei pracy u podstaw.

MATERIAŁY POMOCNICZE

• „Ze wszystkich dzieł kanonu literatury polskiej „Kordian” Juliusza słowackiego najbardziej wprost opisuje czyn, który z przełomu XX i XXI wieku określilibyśmy jako akt terrorystyczny. Niezależnie od tego, jak okrutne byłyby rządy zaborców Rzeczpospolitej , zamachu na rosyjskiego cara nie da się nazwać inaczej (…) można by się [więc] zastanowić, czy nadal zaliczać Kordiana do literackich postaci omawianych na lekcji języka polskiego jako pozytywne wzorce osobowe . Może jest to dobry moment , by uwolnić się od stereotypów i spojrzeć na zagadnienie międzynarodowego terroryzmu w szerszej perspektywie?” – Jacek Mikołajczyk

• „Otrzymałem wszystko, co potrzeba... . Muszę to oddać, com wziął. Ten dług przeklęty

• Henryk Markiewicz - „zadna z owczesnych ksiazek polskich z taka sila nie ukazala walki z niesprawiedliwoscia spoleczna jako najwazniejszej sprawy w zyciu narodu i jednostki.”

---

1. Mesjanizm - nurt w filozofii polskieji; odwoływał się do wizji umęczonego Jezusa Mesjasza (słowiańszczyzna, Polska) mającego zbawić i połączyć grzeszników (inne narody Europy).↩

2. romantyczny nurt ideowy, który swą nazwę wziął od nazwiska Arnolda Winkelrieda – legendarnego bohatera, który poprowadził wojska szwajcarskie poświęcając własne życie – skierował na swoje piersi kopie nieprzyjaciela, tworząc w ten sposób wyłom w szeregach wroga i przyczyniając się do zwycięstwa; Winkelriedyzm romantyczny kwestionował cierpienie i bierną mękę mesjanizmu, akcentował również sens walki czynnej, aktywnego działania, Polska jest Winkelriedem narodów Europy, natomiast Kordian planując zabicie cara chciał być Winkelriedem dla Polaków i przyjąć cierpienie na siebie za miliony rodaków.↩

3. monolog Kordiana na szczycie Mont Blanc jest punktem kulminacyjnym całego dramatu. Słowacki zawarł w niej polemikę ideową z Adamem Mickiewiczem, a także skonstruował alternatywną wobec znanej z III części Dziadów koncepcję odzyskania niepodległości przez naród polski↩

4. pełna wątpliwości i rozterek, ktorej ciągla skłonnośc do autoanalizy uniemozliwia działanie↩

5. Strach i Imaginacja zagradzają mu drogę do sypialni cara↩

6.  postawa etyczna, dla której ideałem moralnym jest dobrowolne podporządkowanie działań jednostki dobru większych grup społecznych lub nawet całej ludzkości↩