Pomimo bogatej i różnorodnej historii naszego kraju, w Polsce nie istnieje oficjalny system bezpieczeństwa kulturowego. Samo pojęcie bezpieczeństwa kulturowego jest terminem dość młodym, które dopiero wdraża się w polski system prawny. Pomimo to znaleźć możemy szereg ustaw odnoszących się do dziedzictwa narodowego oraz ochrony naszej tożsamości i dorobku kultury. W kraju działa też wiele organizacji czy stowarzyszeń zajmujących się bezpieczeństwem kulturowym. Również samo państwo stara się chronić dorobek naszej kultury. Wszystkie te elementy, choć nie powiązane ze sobą za pomocą bezpośrednich aktów prawnych, możemy uznać właśnie za swoisty system zajmujący się bezpieczeństwem kulturowym RP¹.

Konstytucja RP, jako najważniejszy polski dokument, daje swego rodzaju podwaliny do ochrony kultury, zapewniając, iż opieka nad dziedzictwem kulturowym jest jednym z podstawowych zadań państwa². W art. 6 czytamy też, iż Rzeczpospolita zapewnia warunki do upowszechniania i równego dostępu do kultury, będącej źródłem tożsamości narodowej oraz pomaga Polakom znajdującym się poza granicami kraju w zachowaniu swego dziedzictwa kulturowego³.

Najważniejszym, tuż po Konstytucji, aktem prawnym w zakresie bezpieczeństwa kulturowego jest ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury. Już w pierwszym zdaniu stwierdza ona, iż kultura powinna być chroniona przez wszystkich obywateli⁴. Ma to jednak wymiar bardziej edukacyjny, ponieważ opieka oraz troska o dorobek kulturalny wielu pokoleń Polaków powinien zostać zakorzeniony w naszej świadomości jako obowiązek ale i też coś, co chcemy czynić z własnej woli, nie zaś pod przymusem. Potwierdza to dalsza część artykułu, który wyznacza organy administracji publicznej oraz właścicieli danych dóbr jako odpowiedzialnych za ich ochronę⁵. W rozumieniu ustawy ochrona dóbr kultury polega na jej zabezpieczeniu przed zniszczeniem lub uszkodzeniem czy dewastacją, zaginięciem oraz ewentualnym wywozem poza granice kraju. Łączy się to z opracowaniem odpowiedniej dokumentacji oraz prowadzeniem rejestrów, które mają pomóc w działaniach zabezpieczających⁶. Wszelkie prace podejmowane na rzecz ochrony kultury mają na celu nie tylko ochronę lecz udostępnienie jej do celów naukowych oraz sprawienie, iż dorobek kulturalny stanie się stałym elementem życia współczesnego społeczeństw⁷. Ustawa, określając mianem zabytków, wyszczególnia jakie wytwory kultury podlegają ochronie. Możemy podzielić je na kilka kategorii⁸:

• dzieła budownictwa, urbanistyki i architektury, jak historyczne założenia urbanistyczne miast i osiedli, parki i ogrody dekoracyjne, cmentarze, budowle oraz zespoły budowlane o wartości architektonicznej, a także budowle mające znaczenie dla historii budownictwa,

• obiekty etnograficzne, jak typowe układy zabudowy osiedli wiejskich i budowle wiejskie szczególnie charakterystyczne oraz wszelkie urządzenia, narzędzia i przedmioty będące świadectwem gospodarki, twórczości artystycznej, pojęć, obyczajów i innych dziedzin kultury ludowej,

• dzieła sztuk plastycznych - rzeźby, obrazy, dekoracje, grafiki,

• pamiątki historyczne, jak militaria ruchome, miejsca upamiętnione walkami o niepodległość i sprawiedliwość społeczną, obozy zagłady oraz inne tereny, budowle i przedmioty związane z ważnymi wydarzeniami historycznymi lub z działalnością instytucji i wybitnych osobistości historycznych,

• obiekty archeologiczne i paleontologiczne, jak ślady pierwotnego osadnictwa i działalności człowieka, jaskinie, kopalnie pradziejowe, grodziska, cmentarzyska, kurhany oraz wszelkie wytwory dawnych kultur,

• obiekty techniki i kultury materialnej, jak stare kopalnie, huty, warsztaty, budowle, konstrukcje, urządzenia, środki transportu, maszyny, narzędzia, instrumenty naukowe i wyroby szczególnie charakterystyczne dla dawnych i nowoczesnych form gospodarki, techniki i nauki, gdy są unikatami lub wiążą się z ważnymi etapami postępu technicznego,

• rzadkie okazy przyrody żywej lub martwej, jeżeli nie podlegają przepisom o ochronie przyrody,

• materiały biblioteczne, jak rękopisy, autografy, starodruki, pierwodruki, druki-unikaty, mapy, plany, nuty, ryciny,

• kolekcje i zbiory, posiadające wartość artystyczną lub historyczną, jeżeli nie wchodzą w skład narodowego zasobu archiwalnego,

• pracownie i warsztaty wybitnych twórców i działaczy, jak również dokumenty i przedmioty związane z ich życiem i działalnością,

• inne przedmioty nieruchome i ruchome, zasługujące na trwałe zachowanie ze względu na ich wartość naukową, artystyczną lub kulturalną,

• krajobraz kulturowy w formie ustanawianych stref ochrony konserwatorskiej, rezerwatów i parków kulturowych;

Poza wymienionymi w ustawie, materialnymi tworami polskiej kultury, należy również pamiętać o niematerialnych elementach dziedzictwa narodowego. Uwagę zwraca na to Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego RP, przedstawiając język, tradycję historyczną, obyczaje oraz religię jako równie ważne z literaturą, malarstwem czy symbolami narodowymi⁹. Biała Księga uznaje te wartości oraz wytwory kultury za składowe tożsamości narodowej oraz dziedzictwa kulturowego, które warunkują przetrwanie oraz rozwijanie się społeczeństwa, a co za tym idzie, są niezwykle cenne i warte ochrony¹⁰.

W kontekście, wspomnianego wcześniej, języka w 1999 r. przyjęto ustawę, która dotyczy ochrony języka polskiego oraz zasad jego używania w sferze publicznej oraz aktach prawnych.¹¹ Już na początku ustawodawcy doprecyzowali na czym ma polegać owa ochrona, a mianowicie ma ona skupiać się na¹²:

• dbaniu o poprawne używanie języka i doskonaleniu sprawności językowej jego użytkowników oraz na stwarzaniu warunków do właściwego rozwoju języka jako narzędzia międzyludzkiej komunikacji,

• przeciwdziałaniu jego wulgaryzacji,

• szerzeniu wiedzy o nim i jego roli w kulturze,

• upowszechnianiu szacunku dla regionalizmów i gwar, a także przeciwdziałaniu ich zanikowi,

• promocji języka polskiego w świecie,

• wspieraniu nauczania języka polskiego w kraju i za granicą;

Ustawa zobowiązuje do ochrony języka polskiego wszystkie organy władzy publicznej oraz instytucje i organizacje uczestniczące w życiu publicznym¹³, inaczej niż w przypadku ustawy o ochronie dóbr kultury, nie nakładając tego obowiązku na obywateli.

Z innej strony do bezpieczeństwa kulturowego podchodzi Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego RP 2022, która ochronę dziedzictwa kulturowego i tożsamości narodowej uważa za jedno z zadań w zakresie spraw zagranicznych¹⁴. Realizacja zadań oparta jest na współpracy z innymi państwami. Natomiast podejmując się urzeczywistnienia swojej polityki zagranicznej, w tym właśnie ochrony własnego dziedzictwa i dorobku kulturowego, Polska dąży do kształtowania stabilnego środowiska bezpieczeństwa w wymiarze globalnym i regionalnym, wzmacniania swej pozycji międzynarodowej oraz niwelowania i zapobiegania powstawania sytuacji kryzysowych¹⁵. Można więc przyjąć, iż dbanie o własny dorobek kulturalny, tradycję, obyczaje oraz religię, jest jednym z narzędzi polityki zagranicznej naszego państwa.

Zgodnie z Konstytucją odpowiedzialne za ochronę dziedzictwa narodowego są centralne organy państwowe, które tworzą prawne podstawy do pełnienia tej ochrony.¹⁶ Dlatego też w ustawach należy szukać osób zajmujących się tymi działaniami. Ustawa o ochronie dóbr kultury z 1962 r. wymienia organy sprawujące pieczę nad wymienionymi wcześniej wytworami kultury. Są to¹⁷:

• minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego przy pomocy Generalnego Konserwatora Zabytków,

• wojewoda, przy pomocy wojewódzkiego konserwatora zabytków jako kierownika wojewódzkiej Służby Ochrony Zabytków wchodzącej w skład zespolonej administracji wojewódzkiej,

• dyrektorzy (kierownicy) muzeów w stosunku do zabytków znajdujących się w muzeach,

• dyrektor Ośrodka Dokumentacji Zabytków, kierujący centralną ewidencją dóbr kultury,

• dyrektorzy (kierownicy) jednostek organizacyjnych powołanych do ochrony zabytków,

• Biblioteka Narodowa w Warszawie i biblioteki wyznaczone przez ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego w porozumieniu z właściwymi ministrami (kierownikami urzędów centralnych) i Polską Akademią Nauk, w stosunku do zabytkowych materiałów bibliotecznych w zakresie im zleconym;

Naczelnym organem odpowiedzialnym za sprawowanie ochrony nad dziedzictwem kulturowym jest minister do spraw kultury. Działania te wypełnia przy pomocy Ministerstwa Kultury, które to jest jego aparatem wykonawczy¹⁸. Ministerstwo składa się z departamentów, m.in.: Departamentu Dziedzictwa Kulturowego, Departamentu Mecenatu Państwa, Departamentu Narodowych Instytucji Kultury, Departamentu Ochrony Zabytków oraz szeregu biur i centrów, zajmujących się głównie sprawami administracyjnymi i legislacyjnymi¹⁹.

Sam minister odpowiedzialny jest też za prowadzenie polityki kulturalnej państwa. Jej głównym celem jest zachowanie tożsamości kulturowej narodu oraz zapewnienie równego dostępu do kultury. Również w ramach polityki kulturalnej minister podejmuje działania mające na celu promocję twórczości, np. poprzez objęcie artystów mecenatem²⁰. Aby te cele osiągnąć tworzy się programy, które obejmują nie tylko ochronę dorobku kulturalnego Polski, ale też promocję polskiej kultury za granicą, promocję czytelnictwa czy wspieranie wydarzeń artystycznych. Najważniejszym z nich jest „Dziedzictwo kulturowe”, którego głównym celem jest ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego w kraju i za granicą, wspieranie działalności muzeów oraz popularyzacja kultury ludowej. Program składa odnosi się do ochrony zabytków, wspierania działań muzealnych, promowania oraz zachowania kultury ludowej, ochrony dziedzictwa kulturowego za granicą, ochrony zabytków archeologicznych oraz ochrony i cyfryzacji dziedzictwa kulturowego²¹.

Bezpośredni nadzór nad ochroną dziedzictwa narodowego, w imieniu ministra, sprawuje Generalny Konserwator Zabytków. Do jego zadań należy opracowywanie krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, realizacja jego zadań, prowadzenie krajowej ewidencji zabytków i krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem oraz podejmowanie działań dotyczących troski o zabytki związane z historią Polski, pozostające poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto zajmuje się promowaniem badań naukowych w zakresie konserwacji zabytków oraz sprawowaniem nadzoru nad działalnością wojewódzkich konserwatorów zabytków²².

Poza Ministerstwem, Generalnym i Wojewódzkim Konserwatorze zabytków oraz konserwatorów działających w gminach czy miastach, funkcjonują również wyspecjalizowane, resortowe instytucje, bezpośrednio podległe ministrowi, zajmujące się działalnością administracyjną, badawczo- naukową oraz nadzorczo- kontrolną. Należą do nich²³:

• Ośrodek Ochrony i Konserwacji Zabytków,

• Ośrodek Dokumentacji Zabytków,

• Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu,

• Biblioteka Narodowa;

Do głównych zadań ośrodków należy ewidencjonowanie, badanie, dokumentowanie oraz ochrona zbiorów publicznych i zabytków. W przypadku Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu dodatkowo działania ochronne polegają na konserwacji i pielęgnacji zabytkowej zieleni oraz dążeniu do rekonstrukcji, w przypadku klęsk naturalnych czy też umyślnego zniszczenia krajobrazu²⁴.

Nadrzędnym zadaniem Biblioteki Narodowej jest gromadzenie, przechowywanie i archiwizowanie zabytków piśmiennictwa narodowego, dokumentów graficznych, muzycznych, audiowizualnych i elektronicznych. W narodowych zasobach znajdują się też rękopisy i druki innych narodów powstające na terytorium państwa polskiego oraz dzieła, które gromadzone były niegdyś w historycznych polskich księgozbiorach, a także wybrane współczesne publikacje zagraniczne, niezbędne dla uczestnictwa w ogólnoświatowej kulturze. W 2012 r. księgozbiór Biblioteki Narodowej liczył blisko 9,5 mln egzemplarzy²⁵.

Opisane instytucje zajmują się w głównej mierze ochroną dóbr materialnych. Niestety w Polsce brakuje instytucji zajmujących się ochroną niematerialnego dorobku naszego narodu. Pomimo zapisów prawnych, choćby o ochronie języka polskiego przed używaniem obcojęzycznych nazw czy sformułowań, w praktyce nikt się tym nie zajmuje. Ten brak troski o język dziwi tym bardziej, iż znane nam są przypadki, gdzie państwo, np. Francja, kontroluje przestrzeganie takich przepisów i surowo karze podmioty, które się do nich nie stosują²⁶. Rodzi to obawę o przyszłość naszej rodzimej kultury w tym coraz bardziej zglobalizowanym i zintegrowanym, również pod względem kulturowym, świecie.

Kolejnym ważnym aspektem na tle bezpieczeństwa kulturowego są jego zagrożenia.

Zagrożenia kulturowe dzielą się na²⁷:

• Takie, które płyną z globalizacji (w sferze kultury symbolicznej),

• regionalizm,

• modernizację,

• ekonomię państwa,

• migrację,

• islamizację (sporne);

Pierwszym zagrożeniem bezpieczeństwa kulturowego Rzeczpospolitej Polski jest globalizacja. Globalizacja jest właściwie zagrożeniem każdego narodu, nawet Stanów Zjednoczonych, czyli swojego stwórcy. Globalizacja powoduje stopniowe zanikanie kultury narodowej. Ma ona również swoje zalety, jednak jest gigantycznym zagrożeniem dla tożsamości narodowej. Naród przybiera wzorce płynące zza oceanu i zapomina o „realizacji” własnych²⁸. Coraz częściej słyszymy angielskie wyrazy wtrącone do polskiej mowy, polscy artyści nagrywają utwory w języku angielskim, z radia lecą piosenki także w języku angielskim, a ich podkłady muzyczne wykonane są na urządzeniach elektronicznych od zachodnich producentów. Bardzo popularne są także odmóżdżające „reality shows” typu „Big brother”, a obecnie „Jersey shore”, etc. Opery mydlane także realizowane są na wzór zachodnich formatów. Nie mamy już telefonu, tylko „smartphone’a”. Takich przykładów jest mnóstwo. Coraz więcej firm przyjmuje wzorce zachodnie. W szkołach bardziej przywiązuje się uwagę do nauki języka angielskiego niż polskiego. Dzieci uczy się języka angielskiego już ledwo po ich narodzeniu. Polskie marki znikają z ulic. Czy jeśli będzie dalej rozwijać się kultura homogeniczna na świecie to Polska zostanie ominięta? Otóż nie. Polska bardzo łatwo poddaje się procesowi globalizacji i oprócz wielu zalet może jej to zaszkodzić, ponieważ za jakiś czas zatracimy własną kulturę.

Zagrożeniem dla Polski może być także regionalizm. Połączenie się państw z jednego regionu dla wspólnych interesów może przynieść straty. Podstawą do zjednoczenia się narodów jest poczucie więzi z obszarem przynależności, czy to historycznych, czy powstałych wskutek wspólnych wartości oraz poczucie odrębności politycznej, kulturowej i ekonomicznej do innych państw. Tutaj odpowiednim przykładem jest Unia Europejska. Przed przystąpieniem do niej Polski obawiano się, że utracimy tożsamość kulturowo – narodową. Na razie tak się nie stało, pomimo Strefy Schengen, czyli otwartych granic. Polsce nie grozi ujednolicenie przez Unię Europejską, ponieważ Unia jest za słaba, by być jednym narodem. Mówi się, że zamiana waluty polskiego złotego na euro może być częścią procesu ujednolicania wspólnoty²⁹.

Kolejnym terminem, który jest źródłem zagrożeń jest modernizacja. Polega ona na przyspieszonym rozwoju narodu opartym na wzorcach Zachodu. Czynnikiem, który powoduje złą stronę modernizacji jest szok. Polska po roku 1991 musiała osiągnąć minimum cywilizacyjne, a wiązało się to z przyjęciem części świata unowocześnionego i kapitalizmu. Wyraźną granica jest rok 1997, kiedy bezrobocie skoczyło w górę i nastąpiła polaryzacja społeczna³⁰.

Zagrożeniem na tle kulturowym dla Polski może być także ekonomia. Biedniejszej części społeczeństwa nie stać, by uczęszczać do teatru, kina lub nawet zakupić książkę. Coraz mniej funduszy przeznacza się na szkolnictwo i oświatę. Deficyt budżetowy ma wpływ także na opiekę zabytków, ich renowację i ochronę³¹.

Popularnie wymienianym zagrożeniem dla Polski jest migracja. Po wejściu do Unii europejskiej coraz większa liczba Polaków opuszcza kraj i wyjeżdża „za chlebem” na Zachód. Natomiast część ludności wschodniej (były obszar ZSRR, Chiny, Wietnam, itd.) przyjeżdża do Polski. Mówi się o Wielkiej Brytanii „druga Polska”. Polacy zaczynają masowo zamieszkiwać kraje zachodnie i skandynawskie. Zaczynają także zakładać tam rodziny, często z obcokrajowcami, porozumiewają się między sobą w językach obcych. Polska się wyludnia. Natomiast napływ ludzi innych narodowości może nieść za sobą rozwój wielokulturowości, różnorodnej etniczności i religijności, ale także przestępczości (przemyt narkotyków, handel ludźmi i bronią, przemyt)³².

Faktem jest, że sami dobrowolnie otwieramy się na Zachód. Nie jest to skutkiem wojny i poddaństwa, jak np. za czasów Związku Radzieckiego. Polska jest silnym narodem i może poradzić sobie z napływającymi zagrożeniami³³.

Topowym zagrożeniem na świecie jest islam. Polska nie jest obecnie bardzo zagrożona jak Niemcy czy Francja, jednak w przyszłości może nastąpić islamizacja Polski. Ma to ogromny wpływ na bezpieczeństwo naszej kultury, ponieważ w przypadku otoczenia krajami muzułmańskimi Polska długo się nie utrzyma i również stanie się krajem islamskim. Zatracimy kulturę narodową na rzecz islamu. Jest to czarny scenariusz, który niestety może nastąpić za kilkadziesiąt lat³⁴.

Witold Pokruszyński wspomina także o zagrożeniu, jakim jest terroryzm³⁵, jednak zagraża on Polsce w minimalny sposób. Łączy się on z punktem wyżej, czyli islamizacją społeczeństwa.

Badania przeprowadzone w Akademii Obrony Narodowej wykazały najbardziej i najmniej prawdopodobne zagrożenia dla Rzeczpospolitej Polskiej³⁶. Najbardziej prawdopodobne zagrożenia:

• pogłębiający się kryzys tożsamości narodowej,

• spadek poczucia więzi kulturowej wobec Polaków,

• spadek suwerenności państwa,

• internacjonalizacja zagrożeń społecznych,

• naśladowanie zachodnich wzorców oraz wzrost zależności od nich,

• obniżenie środków na kulturę i politykę kulturalną;

Najmniej prawdopodobne zagrożenia:

• kryzys państwa narodowego i wpływ tego na kulturę,

• uniformizacja treści przekazywanych przez media,

• wzrost ekspansji kultury masowej,

• dezorientacja oraz kryzys wartości związanych z ekspansją kultury masowej,

• przyspieszenie rozkładania się więzi międzyludzkich;

---

1. J. Czaja, Kulturowe czynniki bezpieczeństwa, wyd. Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków 2008, s. 66,↩

2. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.( Dz. U. z 2009 r., Nr 114, poz. 946.), art. 5,↩

3. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.( Dz. U. z 2009 r., Nr 114, poz. 946.), art. 6,↩

4. Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury (Dz. U. z 2003r. Nr 80, poz. 717.), art. 1

   Art. 1:

   „1. Dobra kultury są bogactwem narodowym i powinny być chronione przez wszystkich obywateli,

   2. Organy rządowe i samorządowe są zobowiązane do zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych dla ochrony dóbr kultury,

   3. Obowiązkiem właścicieli i użytkowników jest utrzymanie należących do nich dóbr kultury we właściwym stanie.”↩

5. Tamże;↩

6. J. Czaja, op. cit., s.69,↩

7. Tamże,↩

8. Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury (Dz. U. z 2003r. Nr 80, poz. 717.), art. 5;↩

9. Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczpospolitej Polskiej, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2013, s. 73,↩

10. Tamże, s. 73- 74,↩

11. J. Czaja, op. cit., s. 70,↩

12. Ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim ( Dz. U. z 2011 r., Nr 43, poz. 224, Nr 84, poz. 455.), art.3;↩

13. Tamże,↩

14. Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022, Monitor Polski, Warszawa 2013, s. 17,↩

15. Tamże,↩

16. J. Czaja, op. cit., s. 71,↩

17. Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury (Dz. U. z 2003r. Nr 80, poz. 717.), art.8 ,↩

18. J. Czaja, op. cit., s.72,↩

19. Departamenty i Biura Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, http://bip.mkidn.gov.pl/pages/departamenty-i-biura.php na dzień 2.12.2013,↩

20. Mecenat Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/finanse/mecenat.php na dzień 2.12.2013,↩

21. Program „Dziedzictwo Kulturowe”, http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/finanse/programy-ministra/programy-mkidn-2014/dziedzictwo-kulturowe/informacje-ogolne.php na dzień 2.12.2013;↩

22. J. Czaja, op. cit., s. 72- 73,↩

23. Tamże, s. 74,↩

24. Tamże;↩

25. Zbiory Biblioteki Narodowej, http://www.bn.org.pl/zbiory na dzień 2.12.2013↩

26. J. Czaja, op. cit., 76↩

27. J. Czaja, op. cit., s. 44,↩

28. Tamże, s. 40,↩

29. Tamże, s. 41.↩

30. J. Czaja, op. cit., s. 42,↩

31. Tamże,↩

32. Tamże, s. 43,↩

33. Tamże,↩

34. http://www.pch24.pl/polityczny-islam-jest-zagrozeniem-dla-nas-wszystkich,16540,i.html, dostęp na dzień 2.12.2013 r.,↩

35. W. Pokruszyński Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa, Józefów 2010, s. 37,↩

36. J. Czaja, op. cit., s. 48;↩