TRUDNOŚCI ADAPTACYJNE DZIECI ROZPOCZYNAJĄCYCH NAUKĘ
W KLASIE PIERWSZEJ

 

Opracowała Ewa Gut-Cicha

 

SPIS TREŚCI

 

    Wstęp

 

1.      Ujęcie trudności adaptacyjnych w literaturze pedagogiczno-psychologicznej

2.      Dziecko siedmioletnie w szkole
Dojrzałość szkolna
Sylwetka dziecka wstępującego do szkoły

3.      Przyczyny niedostosowania społecznego dzieci rozpoczynających naukę w szkole
Rola domu
Rola szkoły i grup rówieśniczych.
Stan zdrowia dziecka

4.      Rola nauczyciela w pokonywaniu trudności adaptacyjnych uczniów

 

 „Dzieci różnią się od dorosłych, w ich życiu czegoś brak, a czegoś jest więcej niż w naszym, ale to odmienne od naszego życia jest rzeczywistością, nie przywidzeniem. Co uczyniliśmy, by je poznać i stworzyć warunki, w których mogłoby istnieć i dojrzewać?”

 Janusz Korczak

 

 

WSTĘP

Patronem naszej szkoły, SP-6 w Rawiczu, jest Janusz Korczak. Wybitny Człowiek, który całe swoje życie podporządkował i oddał posłudze biednym dzieciom. Umiłował je i z nimi zginął. Swoim następcom, pedagogom i wychowawcom, pozostawił ogromny bagaż swych doświadczeń i przesłań. Czytając w literaturze o Januszu Korczaku często napotykałam na opis pewnego wydarzenia. Korczak miał wygłosić wykład dla studentów Instytutu Pedagogicznego. Do oczekujących go w auli, młodych ludzi, przyszedł z małym chłopcem. Podszedł do stojącego w sali aparatu rentgenowskiego, po czym prześwietlił dziecku serce. Zaskoczonym studentom wyjaśnił: „Popatrzcie, tak trzepoce się serce przerażonego dziecka”^.

Lęk, obawa, przerażenie, nieśmiałość – dlaczego tak często towarzyszą dzieciom stykającym się z nowymi sytuacjami, z nowym środowiskiem? Czy dzieci przekraczające po raz pierwszy próg szkoły, również walczą z podobnymi emocjami? Czy łatwo jest im przystosować się do nowych warunków, sytuacji i wymagań?

Grupą, w której uczeń będzie spędzał znaczną część swego czasu i która będzie stanowiła teren ważnych doświadczeń i uczenia się, jest klasa szkolna. Dla wielu dzieci przez szereg lat będzie ona miejscem najważniejszej aktywności życiowej. Może stać się grupą zaspakajającą ważne potrzeby społeczne i potrzeby związane z twórczą aktywnością. Może stać się również źródłem doświadczeń istotnych dla rozwoju społecznego dziecka. Może też, niestety, zamienić się w miejsce puste i nudne, w zbiór osób nie powiązanych żadnymi istotnymi więzami, zniechęconych i niezdolnych do podjęcia wspólnego działania. Dziecko, które znalazło się w otoczeniu zupełnie nowym, musi dokonać wielu zabiegów w celu zorientowania się, jakie są dzieci, wśród których się znalazło, jakie normy kierują ich zachowaniem, jakie obyczaje panują. Tego wszystkiego musi się dowiedzieć, by móc sobie ułożyć życie w nowych okolicznościach, bowiem jedną z istotnych potrzeb psychicznych dziecka jest potrzeba akceptacji i uznania. Toteż nie jest obojętne, jaką pozycję dziecko zajmie w środowisku szkolnym, jak będzie przez nie oceniane, czy będzie mogło w nim zaspokoić swoją potrzebę uznania. Od czego wiec zależy powodzenie szkolne dziecka? Co o nim decyduje? Co odgrywa główną rolę w przystosowaniu dziecka do nowej sytuacji? Spróbuje odpowiedzieć na te pytania.

 

UJĘCIE TRUDNOŚCI ADAPTACYJNYCH W LITERATURZE

Trudności rozumiane bywają wielorako. Gdy mówi się o nich w nauczaniu i wychowaniu, ma się przede wszystkim na uwadze to, że osiągnięcia rozwojowe osób poddawanych oddziaływaniom pedagogicznym są poniżej normy i ich możliwości rozwojowych. Jak podaje Włodarski, norma bywa identyfikowana różnorako, jako osiągnięcie przeciętne w populacji, do której należy jednostka, przyjęty wzorzec, standardowe oczekiwania dotyczące zachowania. Uwzględnia się przy tym możliwości indywidualne jednostki. O trudności wiec stanowi rozbieżność miedzy oczekiwaniami pedagoga a osiągnięciami ucznia, wychowanka. To zaś, czy trudność określa się jako występującą w nauczaniu czy w wychowaniu, zależy od rodzaju dominujących oddziaływań pedagogicznych i związanych z nimi dziedzin rozwoju.

Nieco inne rozumienie trudności wiąże się z akcentowaniem niezbędności, większego niż przeciętny, wysiłku pedagoga. W tym znaczeniu dziecko trudne to takie, które z uwagi na jakieś właściwości - wymaga, by zająć się nim w szczególny sposób, niekiedy z dodatkowym udziałem odpowiednich specjalistów. Zagadnienie wiąże się z uwzględnieniem różnic indywidualnych

w nauczaniu i wychowaniu.

Przytaczane przez różnych autorów statystyki wskazują, że częstość występowania trudności jest bardzo duża, a ich konsekwencje stają się niezwykle groźne. Nierzadko wyrażają się w wyraźnym zahamowaniu rozwoju, powtarzaniu klasy w szkołach, nieuzyskiwaniu wykształcenia podstawowego, społecznym przystosowaniu, aż do całkowitego wykolejenia (agresji, chuligaństwa, przestępczości). Zagadnienie trudności w nauczaniu i wychowaniu urasta do rangi ważnego problemu.

Wśród różnych koncepcji psychologicznych dotyczący adaptacji szczególne miejsce zajmuje teoria J. Piageta oraz T. Tomaszewskiego.

Według J. Piageta istotę adaptacji stanowi wzajemne dopełnianie się dwóch współdziałających procesów: asymilacji i akomodacji. Proces asymilacji polega na przyswajaniu przez dziecko nowych informacji o świecie zewnętrznym i włączaniu ich do schematów, jakimi ono aktualnie dysponuje. Gdy asymilowanie bodźców w ramach aktualnej organizacji schematów jest utrudnione lub niemożliwe, występuje wówczas drugi rodzaj procesów adaptacyjnych – akomodacja. Jej istotę stanowi dostosowanie własnej organizacji wewnętrznej do cech środowiska i do sytuacji zewnętrznej. Zakłócenia w obrębie asymilacji lub akomodacji ograniczają zdolności adaptacyjne. Brak asymilacji powoduje konflikt wywołany nowością, niepewnością lub zablokowaniem zdolności przetwarzania informacji. Brak akomodacji prowadzi do konfliktu spowodowanego zaskoczeniem lub frustracją. Procesy asymilacji i akomodacji zapewniają równowagę między jednostką a otoczeniem. Zdaniem Piageta, istotę rozwoju stanowi dążenie do pełnej równowagi. Doskonalenie procesów asymilacji i akomodacji w kolejnych stadiach rozwoju prowadzi do coraz większej równowagi. Im wcześniejsze jest bowiem stadium rozwoju, tym bardziej chwiejna jest równowaga – łatwiej ulega zakłóceniom. Wyższy stan równowagi osiągany jest dzięki procesom akomodacji prowadzącym do przekształcenia struktury organizmu.

T. Tomaszewski w swojej ogólnej teorii zachowania się ujmuje przystosowanie społeczne jako regulowanie wzajemnych stosunków z otoczeniem społecznym przez adaptację oraz działanie. Adaptacja wyraża się zmianami zachodzącymi w jednostce odpowiednio do stanu otoczenia, a działanie polega na przekształcaniu otoczenia odpowiednio do stanu jednostki. Dalsze przystosowanie społeczne oznacza taką regulację stosunków z otoczeniem, która zapewnia człowiekowi zaspokojenie własnych potrzeb psychospołecznych oraz umożliwia spełnianie wymagań stawianych mu przez społeczeństwo.

Spojrzenie na przystosowanie z punktu widzenia procesu adaptacji, a wiec biernego poddania się jednostki wpływom środowiska społecznego, było charakterystyczne również dla psychologii rozwojowej, reprezentowanej przez neobehawiorystów amerykańskich. E. B. Hurlock w rozważaniach nad przystosowaniem społecznym stwierdza, że: „... stopień przystosowania się dziecka do grupy społecznej zależy w znacznej mierze od tego, jak ściśle stosuje się ono do wzorców zachowania przyjętych w grupie”. Akceptacja i przestrzeganie wzorców obowiązujących w danej grupie społecznej jest zasadniczym momentem wskazującym na osiągnięcia dziecka

w procesie społecznego przystosowania. Taka opinia jest implikacją interpretacji pojęcia rozwoju społecznego. Rozwój społeczny, jest zdaniem tej samej autorki „...procesem uczenia się dostosowania się do wzorców grup społecznych, obyczajów i tradycji oraz poznawania istoty wspólnoty, systemu porozumienia i współdziałania”.

W bardzo zbliżony sposób referuje problem F. F. Power. Pisze on: „...jednostka musi pojąć czy zrozumieć społeczne dziedzictwo własnej grupy i formować wzorce postępowania czy nawyki, które pozwolą jej na efektywne przystosowanie się do tego dziedzictwa”.

Gard określa, że przystosowanie to „harmonijny stosunek, jaki istnieje miedzy jednostką a jej otoczeniem, szczególnie otoczeniem społecznym, przy zaspokajaniu psychicznych i fizjologicznych potrzeb”. Mówiąc o przystosowaniu do grupy należy mieć na uwadze ten rodzaj przystosowania, który jest świadomie oparty na regulowaniu stosunków między jednostką a grupą rówieśników. Definicja ta zakłada istnienie sprzężenia zwrotnego między człowiekiem, a jego otoczeniem. Tak więc harmonijne, według pewnej zasady układające się stosunki miedzy jednostką, jej środowiskiem społecznym wyznaczają normalny przebieg procesów psychicznych, dobre samopoczucie, poprawne zachowanie się. Podobnie Skorny definiując przystosowanie społeczne zwraca uwagę na efektywne zaspakajanie potrzeb psychiczno – społecznych jednostki w grupie. Zaspokajanie to zachodzi w sytuacji współzależności interesów jednostki i grupy. Dziecko dobrze przystosowane ma możliwość zaspokajania swoich potrzeb fizjologicznych, przejawia prawidłowe kontakty uczuciowe z bliskimi mu osobami, czuje się bezpiecznie, ma możliwość zabawy oraz nawiązywania innych kontaktów, jego zachowanie jest pozytywnie oceniane przez otoczenie. Brak zaspokojenia jednej lub kilku potrzeb powoduje jego nieprzystosowanie. Może to być poczucie zagrożenia, brak kontaktów emocjonalnych z bliskimi lub zbytnie ograniczenie swobody i samodzielności.

Poglądy reprezentantów psychologii dostosowania w znaczny stopniu zostały odzwierciedlone w pracach polskich psychologów : A. Lewickiego i K. Obuchowskiego. Obydwaj wymienieni autorzy rozpatrują pojecie przystosowania z punktu widzenia stopnia zaspokojenia potrzeb psychicznych jednostki. A. Lewicki definiuje przystosowanie jako „... umiejętność zaspakajania przez osobnika w warunkach danego środowiska potrzeb rozumianych szeroko, jako dążenia do określonych celów, zarówno zdobywcze, jak i obronne.”

Człowiek nieprzystosowany to jednostka sfrustrowana, lękliwa. Zdaniem K. Obuchowskiego, przystosowanie zależy od zharmonizowania sprawności i motywów jednostki z wymogami otoczenia.

Z medycznego punktu widzenia, adaptacja to dostosowanie się do zmienności środowiska. U dzieci zdrowych psychicznie adaptacja do nowych warunków trwa kilka dni. Często przez dobre przystosowanie danej osoby rozumie się realistyczne podejście do własnych problemów, równowagę wewnętrzną, właściwą samoocenę, rozwiązywanie konfliktowych sytuacji w sposób możliwie najbardziej realny, bez stałego uruchamiania mechanizmów obronnych.

Wokół terminu trudności adaptacyjne nagromadziło się wiele niejasności. Nieraz trudno rozróżnić, czy pewne zjawiska w zachowaniu dziecka nazwać trudnościami wychowawczymi, niedostosowaniem społecznym, czy nieprzystosowaniem. Sprawa terminologii komplikuje się jeszcze bardziej, gdy uwzględni się rozumienie tego terminu przez różne dyscypliny naukowe. Zjawisko to jest bowiem przedmiotem badań: pedagogiki, psychologii rozwojowej, klinicznej, wychowawczej, higieny psychicznej, psychiatrii, socjologii. Termin Trudności adaptacyjne nie posiada wiec jednoznacznego określenia, które zadawalałoby wszystkich zajmujących się tym problemem.

Nieprzystosowanie objawia się złym samopoczuciem jednostki, cierpieniu, niezadowoleniu z siebie. Jak podaje E. H. Erikson, nieprzystosowanie może wynikać z nie rozwiązanego kryzysu wzrostu, będącego pochodną fazy w cyklu życia albo przeniesienia się do fazy poprzedniej. Można zatem powiedzieć, opierając się na teorii autora, że trudności w przystosowaniu się dziecka do przedszkola czy szkoły, mogą być zjawiskiem towarzyszącym jego fazie rozwojowej. Nie ma większego znaczenia dla jego rozwoju fakt występowania okresowego nieprzystosowania, ale to, czy dziecko poradzi sobie z problemem, czy nie. Wyjście z kryzysu oznacza wzrost i rozwój, a dopiero przenoszenie nie rozwiązanych problemów do następnych cykli życia oznacza regres dla rozwoju osobowości dziecka. Autor uważa, że człowiek nie może się normalnie rozwijać bez środowiska społecznego i znaczących w nim interakcji. Musi wiec być w jakiś sposób do niego przystosowany. Reasumując – proces ten zależy od fazy rozwojowej dziecka, jego indywidualnych zdolności adaptacyjnych i właściwości samego środowiska, do którego się przystosowuje.

Według J. Konopnickiego, dziecko niedostosowane społecznie to takie, które :

-       nie działa w swoim własnym interesie, co dowodzi jego frustracji,

-       zachowaniem swoim sprawia wiele kłopotów,

-       reakcje jego są skomplikowane, tj. trudne do przewidzenia i nieproporcjonalne do wywołujących je bodźców,

-       przeżywa wiele niepowodzeń, nie ma możliwości osiągania sukcesów,

-       nie mając możliwości osiągania sukcesów – czuje się nieszczęśliwe.

Przytoczone wyżej psychologiczne wyznaczniki niedostosowania społecznego pociągają za sobą określone konsekwencje natury społecznej, takie jak :

-       dziecko nie jest lubiane przez inne dzieci i przez dorosłych,

-       nie ma zaufania do innych, jest podejrzliwe,

-       z trudnością nawiązuje kontakty i przyjaźnie,

-       nie mogąc normalnie zaspokoić swoich potrzeb, czyni to w sposób okrężny, często aspołeczny.

Ludzie nieprzystosowani wykazują niski stopień tolerancji na frustracje, nie potrafią aktywnie wykorzystać swoich możliwości, zachowują się nieadekwatnie do trudności, uruchomiana mechanizmy obronne, zachowują się agresywnie, wycofują się z sytuacji grożących niepowodzeniem lub ich unikają, często występują u nich reakcje nerwicowe. Złe przystosowanie jest najczęściej skutkiem długotrwałych, silnych frustracji, powstałych na tle niezaspokajania podstawowych potrzeb, niewłaściwych bodźców emocjonalnych w okresie dzieciństwa, niekorzystnych warunków rodzinnych. Wiąże się ono z powstaniem trwałego poczucia niższości, nadmiernej zależności od innych, nieumiejętności dostosowania się do okoliczności stwarzanych przez życie społeczne oraz z przewrażliwieniem, stałym uczuciem zmęczenia, często depresji.

Opierając się na założeniach teorii zachowań interpersonalnych, formułuje także swoją klasyfikację D.H. Stott. Za podstawowe kryterium klasyfikacji objawów trudności wychowawczych – w ostrzejszej formie niedostosowania społecznego – przyjmuje on: bierność i nadmierną aktywność. Bierność obejmuje takie cechy jak: przygnębienie, depresje, brak siły fizycznej, nieudolność i nieśmiałość w nawiązywaniu kontaktów społecznych, obojętność na uznanie ze strony innych, niska samoocena i związany z nią brak samo zaufania. Natomiast nadmierną aktywność cechuje: zwracanie na siebie uwagi, wrogość, niekonsekwencja w postępowaniu.

M. Susułowska, podkreśla, że ze wszystkich znanych symptomów niedostosowania społecznego najłatwiej zauważalne i najbardziej powszechne okazują się niepowodzenia w nauce szkolnej. Słabe wyniki w nauce szkolnej, zwłaszcza w pierwszym okresie uczęszczania do szkoły, pociągają za sobą znamienne konsekwencje w postaci obniżenia motywacji do nauki, która jest podstawowym motorem wszelkiej działalności ludzkiej. Następstwem tego bywa zwykle spadek aspiracji. Niechętny stosunek do nauki i szkoły wytwarza negatywne postawy, które rzutują na dalszy rozwój dziecka i uniemożliwiają skuteczność działań wychowawczych.

Dzieciństwo, to okres słabej odporności na różnorodne bodźce, a dziecko wchodząc w nowe środowisko społeczne i materialne, doświadcza działania dużej ilości silnych bodźców, skondensowanych w czasie i przestrzeni, co prawdopodobnie sprawia, że proces przystosowania się u wielu dzieci przebiega z trudnościami.

 

DZIECKO SIEDMIOLETNIE W SZKOLE

Dojrzałość szkolna.

Wkroczenie w wiek szkolny, zapoczątkowanie w szkole systematycznej nauki jest wielkim przełomem w życiu dziecka. Przekroczenie tego progu sprawia niektórym dzieciom trudności. Dzieci siedmioletnie wykazują często nierówny stopień ogólnego rozwoju. Dzieje się tak dlatego, że nie wszystkie mają dobre warunki rozwoju w domu i świadomie zorganizowaną serdeczną opiekę. Nie wszystkie też przechodzą przez dobre przedszkola. Proces włączania się dziecka w prace tak skomplikowanej instytucji, jaką jest szkoła i wyniki własnej pracy dziecka zależą jeszcze w ogromnej mierze od całego zespołu cech jego osobowości, od jego nawyków utrwalonych w poprzednich okresach, a także od rodzaju jego własnej aktywności.

Dobre przygotowanie dziecka do szkoły jest zupełnie możliwe w rodzinie i stanowi jeden z zasadniczych celów wychowania w przedszkolu. Jakież to właściwości, nawyki i przyzwyczajenia są cenione u dzieci wstępujących do szkoły, ułatwiają im start w nowym życiu i do- stosowanie się w zmienionych warunkach ?

Stefan Szuman uważa za dojrzałe do podjęcia nauki szkolnej dziecko, które osiągnęło taki stopień rozwoju umysłowego, społeczno – moralnego oraz fizycznego, jaki umożliwia mu przystosowanie do wymagań szkoły i kontynuowania z powodzeniem nauki w klasie I. Dziecko, które osiąga powodzenie w nauce jest wrażliwe i podatne na naukę szkolną. Wrażliwością nazywa Szuman stopień zainteresowania nauką szkolną, podatność zaś to możność rozumienia tego, co się dziecku przekazuje oraz umiejętność podporządkowania się wychowawczym wymaganiom szkoły i zgodnego współżycia z kolegami.

W tej koncepcji dojrzałości szkolnej wysuwa się następujące jej aspekty, zagadnienia szczegółowe:

-         ukształtowanie organizmu

-         rozwój sprawności motorycznych,

-         zakres wiedzy i orientacji w świecie przyrody i w życiu społecznym,

-         umiejętność posługiwania się przedmiotami codziennego użytku,

-         zdolność krytycznego ustosunkowania się do własnych i cudzych twierdzeń,

-         ukształtowanie emocjonalnego stosunku do rzeczy i zdarzeń, jak również poleceń i zadań, które dziecko będzie podejmować i wykonywać,

-         rozwój zainteresowań i zamiłowań,

-         ukształtowanie woli i pewnego, niezbędnego w pracy szkolnej stopnia uległości wobec woli dorosłych, jak również zdolności podejmowania świadomego i celowego wysiłku oraz wytrwałości w realizowaniu zamierzeń,

-         zdolności harmonijnego współżycia i współdziałania z innymi.

Powodzenie dziecka w szkole powiązano tu więc z osiągnięciem stopnia rozwoju fizycznego, intelektualnego i społeczno – emocjonalnego, niezbędnego dziecku w podejmowaniu i kontynuowaniu nauki w szkole. 

Sylwetka dziecka wstępującego do szkoły.

Sylwetkę dziecka siedmioletniego, dojrzałego do podjęcia nauki szkolnej można scharakteryzować w następujący sposób:

-       jest wystarczająco na swój wiek rozwinięte fizycznie i ruchowo, przy czym opanowało już w pewnej mierze precyzyjne ruchy rąk i palców, niezbędne przy pisaniu,

-       posiada dość duży zasób wiedzy o świecie i orientacje w bliskim otoczeniu,

-       potrafi porozumiewać się z dorosłymi i rówieśnikami za pomocą mowy potocznej zrozumiałej dla jego słuchaczy,

-       jest zdolne do działania intencjonalnego, tj. podejmuje czynności zmierzające do określonego celu i wykonuje je do końca,

-       przejawia w swym zachowaniu pewien stopnie uspołecznienia, tj. liczy się nie tylko z własnymi chęciami i życzeniami, lecz także uwzględnia życzenia rówieśników, potrafi z kolegami zgodnie współdziałać i podtrzymuje z nimi przyjazne kontakty, jak również wykonuje polecenia dorosłych skierowane do całej grupy dzieci,

-       jest zdolne opanować swoje emocje, a wiec powściągnąć swój gniew, złość, lęk i obawę, a w każdym razie nie uzewnętrznia gwałtownie i niepohamowanie stanów uczuciowych.

 

PRZYCZYNY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO DZIECI ROZPOCZYNAJĄCYCH NAUKĘ W SZKOLE

 

Rola domu

Istnieje grupa badaczy, którzy głównej przyczyny niepowodzeń szkolnych szukają w poza- intelektualnych właściwościach uczniów. Wymieniane tu są takie cechy jak: brak równowagi emocjonalnej, lękliwość, neurotyzm, wzmożoną męczliwość, niezdolność do długotrwałego wysiłku, brak zainteresowania szkołą, osłabienie motywacji bądź brak prawidłowych motywów uczenia się. Dominuje przy tym pogląd, że cechy osobowości uczniów niekorzystnie z punktu widzenia pracy szkolnej są w większości przypadków spowodowane patogennymi czynnikami natury społecznej, przede wszystkim zaś wadliwym oddziaływaniem środowiska rodzinnego.

Sytuacja psychiczna dziecka w szkole nakłada się na sytuację dziecka w domu. Warunki stwarzane dziecku w domu przez rodzinę – sprzyjające jego rozwojowi, zaspokajające jego potrzeby lub niesprzyjające, powodujące zaburzenia rozwojowe – mają określone konsekwencje dla zachowania, samopoczucia i osiągnięć ucznia w szkole. Trudności w domu na ogół owocują problemami w szkole. Niezaspokojone potrzeby miłości i bezpieczeństwa, a także ekspansji, ruchu i swobody wyboru pozostawiają trwale deficyty: nastawienie obronne, lęki, podatność na stres, niewiarę w siebie, trudności w kontaktach z ludźmi. Na przykład dziecko chronione przez nadopiekuńczą matkę przed normalnymi doświadczeniami życiowymi, kiedy znajdzie się w szkole, czuje się osamotnione, bezradne i zagrożone, nie daje sobie rady w kontaktach z rówieśnikami. Zaczyna przeżywać lęki, napięcia, jest sfrustrowane i nie może znaleźć się w nowym miejscu.

Ale również niepokoje, niezgoda, atmosfera nerwowości i pośpiechu wpływają ujemnie na samopoczucie dziecka, zaburzają jego poczucie bezpieczeństwa, utrudniają koncentrację na pracy szkolnej. W rodzinach, w których panuje alkoholizm i awantury, rozbicie, rodzice rozwodzą się, dzieci mają trudności w osiągnięciu powodzenia szkolnego.

Ważny jest także stosunek do dzieci. Zarówno dziecko nie kochane, jak i dziecko kochane niewłaściwie, ma problemy w szkole. Takie dziecko, któremu wszystko wolno, które nie ma żadnych obowiązków ani żadnych ograniczeń, nie potrafi, brak mu wprawy, nie umie zajmować się tym, co trzeba, a nie tym, na co się w danej chwili ma ochotę. Ale i dziecko, któremu dorośli stawiają wymagania nadmierne, które zawsze musi wszystko wykonywać najlepiej i zasługiwać na najlepsze oceny, wobec którego rodzice są surowi, rygorystyczni – ma również trudności w osiąganiu powodzenia.

Jak podają psychologowie, dzieci niechciane, którym brakuje prawdziwej więzi emocjonalnej z rodziną, zaczynają sobie szukać oparcia uczuciowego poza domem, poddając się przy tym niejednokrotnie wpływom zdemoralizowanych grup dziecięcych. Rodzice nie mają dla nich czasu, nie interesują się ich problemami, nie udzielają rad ani zachęty. Nie dbają o ubiór, zdrowie, naukę swych dzieci. Porównują je z innymi na ich niekorzyść, krytykują ich postępowanie, wyśmiewają. Stosują dotkliwe kary lub kpią z nich.

Postawy rodzicielskie charakteryzujące się utrzymywaniem zbytniego dystansu uczuciowego wobec dziecka, niezaspokajaniem jego potrzeby życzliwości, ciepła i miłości, przynależności i kontaktu, mogą powodować zahamowania w rozwoju emocjonalnym dzieci, przejawiające się w postaci niezdolności do wiązania trwałych więzi uczuciowych, w postaci nastawień antagonistycznych wobec otoczenia, zmienności w planach, braku koncentracji i wytrwałości, wreszcie w postaci agresji. W skrajnych przypadkach możemy mieć do czynienia z za- chowaniem aspołecznym, a nawet antyspołecznym.

Źle się dzieje, kiedy dzieci są wychowywane niekonsekwentnie. Ten typ wychowania charakteryzuje się brakiem jednolitej postawy rodziców wobec dziecka. Jest typowe w dla rodzin, gdzie miedzy rodzicami istnieją duże rozbieżności w poglądach na wychowanie. Dziecko traktowane jest zależnie od kaprysu – zbyt surowo, innym razem zbyt łagodnie i pobłażliwie. Brak konsekwencji w postępowaniu z dzieckiem powoduje u niego niestałość uczuciową i staje się przyczyną nieuniknionych trudności wychowawczych, ponieważ dziecko nie wie do jakich zasad ma się stosować.

Wiele uwagi poświęca się też skutkom braku matki w dzieciństwie. Jak wykazują badania, osamotnione dzieci odznaczają się niższą odpornością na infekcje i choroby, słabszym rozwojem fizycznym. Ponadto, co ważne dla procesu przystosowania, u dzieci tych występują zaburzenia emocjonalne i rozwoju umysłowego, zaburzenia zachowania, nieprzystosowanie społeczne, zaburzenia w rozwoju osobowości.

 W wychowaniu rodzinnym jedynaka często popełniane są błędy wychowawcze, które utrudniają dziecku społeczne przystosowanie, powodują jego izolację lub odrzucenie w zespole rówieśniczym. Do podstawowych błędów popełnianych przez rodziców jedynaków zalicza się :

-       uleganie dziecku, spełnianie wszelkich jego zachcianek, tolerowanie lenistwa i nie- posłuszeństwa,

-       przecenianie zalet własnego dziecka,

-        traktowanie nieodpowiednie do wieki i poziomu rozwoju,

-       stawianie wymagań przewyższających możliwości intelektualne dziecka.

 

Efektem takiej postawy jest ciągle nakłanianie do nauki przy ograniczeniu czasu na kontakty społeczne.

Aktualne badania potwierdziły wpływ sytuacji rodzinnej na kształtowania się otwartości dzieci w kontaktach z rówieśnikami. Atmosfera miłości i akceptacji w domu rodzinnym powoduje wytworzenie się u dzieci zaufania nie tylko do rodziców, ale i do innych osób. Pozytywny obraz samego siebie, wyuczony w domu, serdeczny sposób odnoszenia się do innych, brak lęku przed niebezpieczeństwem ze strony ludzi, sprawiają, ze dziecko łatwo nawiązuje kontakty

z rówieśnikami. Zachowuje przy tym pewność siebie i swobodny sposób bycia, co sprzyja osiągnięciu popularności w grupie i kształtowaniu się pozytywnych stosunków z kolegami.

 Jakie są wobec tego zadania współczesnej rodziny?

1.      Rodzina jest naturalnym środowiskiem wychowawczym, wprowadzającym dzieci w krąg szerszych kontaktów społecznych. Jest pomostem miedzy jednostką a społeczeństwem.

2.      Rodzina zapewnia dziecku bezpieczeństwo, które jest szczególnie ważne we współczesnym skomplikowanym życiu społecznym. Zadaniem rodziny jest wiec zaspokojenie podstawowej potrzeby człowieka – potrzeby bezpieczeństwa, pomocy, współdziałania, bezpośrednich i życzliwych kontaktów międzyludzkich.

3.      Rodzina jest pierwsza grupą społeczną, która wprowadza jednostkę w świat wartości, przygotowuje do działania, racjonalnego myślenia, daje przykład współżycia i współdziałania społecznego. W rodzinie kształtują się pierwsze i podstawowe pojęcia moralne, których potęguje fakt, że powstają w atmosferze miłości rodziców do dziecka i dziecka do rodzicowi, wzajemnego zaufania i oddania.

 Rola szkoły

Młodszy wiek szkolny to wiek, w którym dziecko przebywa drogę rozwoju od dzieciństwa po początek dorastania. Od tego jaki poziom sprawności, umiejętności, postaw zostanie przez dziecko osiągnięty, zależy w dużym stopniu jego dalsze powodzenie w szkole i w życiu. Przygotowanie dzieci do życia w społeczeństwie w dobie współczesnej staje się coraz trudniejsze. Do dzieci docierają różne poglądy, normy i wartości – niejednokrotnie sprzeczne pod względem treści wychowawczych. Wpływy te powodują dezorientację w otaczającej rzeczywistości. Wpływa to destrukcyjnie na ogólny rozwój dzieci. W młodszym wieku szkolnym dzieci są szczególnie podatne na wszelkie oddziaływania wychowawcze, a ich słabo rozwinięty krytycyzm i ubogie doświadczenie nie pozwala na wybór właściwej drogi postępowania.

Ważnym wiec środowiskiem wychowawczym, obok rodziny, jest szkołą. Możliwości szkoły w zakresie jej wpływu na rozwój i kształt osobowości dziecka wynikają głównie z faktu, że jest ona świadomie i celowo zorganizowaną instytucją wychowawczą. Jednakże i tutaj pojawiają się pewne zaburzenia procesu wychowawczego, określane zazwyczaj trudnościami wychowawczymi.

H. Spionek, rozpatrując środowisko szkolne jako miejsce występowania trudności, zwraca uwagę, że szkoła może stanowić pierwotną  przyczynę  zaburzeń  w  zachowaniu,  bądź  też może być miejscem, gdzie ujawnią się istniejące już wcześniej trudności. Badając czynniki determinujące pracę szkolną dziecka, wyróżniła cztery podstawowe ich grupy wpływające na psychikę dziecka i mogące stanowić źródło trudności. Należą do nich:

-praca dydaktyczna i osobowość nauczyciela,

-stosunki między nauczycielem a uczniem,

-skład grupy koleżeńskiej klasy i pozycja społeczna ucznia  w zespole klasowym,

-współpraca miedzy szkołą a domem.

Najczęściej wśród cech osobowych dobrego nauczyciela wymienia się: życzliwość, sprawiedliwość, zaangażowanie, umiejętność porozumiewania się ze swoimi wychowankami. Nauczyciel jest właśnie tą osobą, która może w decydujący sposób wpłynąć na pozycje dziecka w klasie. Nauczyciel odnoszący się niechętnie do ucznia, wytykający jego błędy, podkreślający niższość dziecka w stosunku do reszty klasy, wpływa ujemnie na stosunek innych uczniów do tego dziecka.

Cechy osobowości nauczyciela mają bezpośredni związek z relacją nauczyciel – uczeń. Szczególnie dzieci młodsze potrzebują akceptującego kontaktu z nauczycielem. Jeżeli taki kontakt nie zostanie zapewniony, uczniowie czują się zagubieni i opuszczeni.

Pozycja ucznia w zespole klasowym układa się dwupoziomowo. Z jednej strony ustalony przez władze szkolne porządek określa w hierarchicznym układzie klasy pozycje nauczyciela stojącego najwyżej, pozycje gospodarza klasy, dyżurnego itd. Z drugiej strony znajdują się uczniowie nie pełniący funkcji formalnych, lecz posiadający ustaloną pozycję nieformalną. Mogą to być uczniowie najsilniejsi, najlepsi w nauce, uczniowie cieszący się sympatią grupy czy też odrzucani przez kolegów. Każde dziecko zajmujące określona pozycję porównuje siebie z innymi. Wyniki takiego porównania nazywa się pozycją subiektywną. W chwili, gdy uczeń dochodzi do przekonania, że przewyższa kolegów, mamy do czynienia z wysoką pozycją subiektywną, natomiast gdy uważa, że jego osiągnięcia znajdują się poniżej osiągnięć innych kolegów, mówimy o niskiej pozycji subiektywnej. Ta ostatnia sprawia, że dziecko samo izoluje się od kolegów i otoczenia. Odsuniecie to powoduje degradację dziecka w grupie i pogłębienie zaistniałych trudności.

Współczesna szkoła propaguje i popiera ścisłą współpracę szkoły, i rodziców. Wychowanie może być skuteczne tylko wtedy, kiedy biorą w nim udział obydwie strony. We współczesnej pedagogice polskiej podkreśla się, że rozwijanie i ujednolicanie pracy wychowawczej rodziny jest efektywną drogą do osiągania pozytywnych rezultatów w kształceniu osobowości ucznia. Rezultaty te są uwarunkowane jednak wzajemnym zrozumieniem i za- ufaniem, pozytywnym stosunkiem domu i szkoły, a także ciągłą troską o utrzymanie właściwej atmosfery współdziałania obu środowisk wychowawczych.

W środowisku wychowawczym specyficzną rolę w rozwoju jednostki pełni grupa rówieśnicza. W grupie tej, hierarchia tworzy się w toku współżycia dzieci, zadecydują o niej cechy członków zespołu, ich sposoby zachowania, wiedza wyniesiona z domu, ich umiejętności oddziaływania na innych, Grupa rówieśnicza daje dziecku inną niż w rodzinie perspektywę widzenia stosunków społecznych. Daje możliwość odniesienia siebie, swoich spraw i spraw innych ludzi nie tylko do rodziny. Podkreślić trzeba, że oddziaływanie grup rówieśniczych dokonuje się za pośrednictwem modeli zachowania się ich członków, będących przedmiotem mimowolnego naśladownictwa. W klasie rozwija się współpraca i współdziałanie lub powstają konflikty i antagonizmy wpływające niekorzystnie na proces adaptacji społecznej.

Pozycja społeczna wśród rówieśników często determinuje dalsze drogi kontaktów z innymi. Co decyduje o tym, ze dziecko jest lubiane przez innych? Na pewno umiejętność współdziałania w zabawie, sprawność fizyczna, posiadanie różnych umiejętności, pomysłowość

i inicjatywa w podejmowaniu zabaw, co sprawia, że dziecko jest postrzegane jako atrakcyjny towarzysz. Łatwiej jest znaleźć się w nowej sytuacji dziecku przyzwyczajonemu do konieczności samodzielnego radzenia sobie z różnymi zadaniami. Pomagają mu w tym takie cechy jak: spostrzegawczość, sprawna pamięć, logiczne myślenie, umiejętność alternatywnych rozwiązań.

W każdej niemal grupie rówieśniczej znajdują się tacy jej członkowie, którzy nie są na terenie grupy popularni. Dziecko różniące się od innych wyglądem, sposobem zachowania, inteligencją może stać się niepopularne. Niepopularne w grupie są także dzieci nieśmiałe, słabsze fizycznie czy agresywne. Dziecko niepopularne napotyka niemałe trudności w społecznym przystosowaniu się na terenie klasy, a niekiedy i szkoły.

 Rola stanu zdrowia dziecka

Kolejny istotny czynnik mający wpływ na powodzenia szkolne to stan zdrowia dziecka. Dziecko, które opuszcza lekcje nawet z usprawiedliwione powodu, zawsze jest stratne. Nie uczestniczy w pełni pracy klasy, zdobyte przez niego doświadczenia są uboższe od doświadczeń innych dzieci. Jego kontakty z koleżankami i kolegami są rzadsze, toteż jest przeważnie słabiej związane z klasą. Nie ma okazji poznać – tak jak inne dzieci – nauczyciela, a nauczyciel jego.

Ze stanem zdrowia wiąże się sprawność fizyczna, która ma wpływ nie tylko na osiągnięcia szkolne, lecz także pośredni; od niej zależy udział dziecka w zabawach, od niej zależy w pewnym stopniu jego pozycja w zespole rówieśniczym, to czy będzie klasowym „spryciarzem”, czy ośmieszonym niezdarą.

Szczególne znaczenie ma stan psychiczny zdrowia dziecka, funkcjonowanie jego układu nerwowego, odporność na sytuacje trudne, stresowe, a także zdolność koncentracji uwagi. Przeżyte niepowodzenia, lęk przed następnymi, negatywne uwagi nauczyciela i kolegów, to wszystko powoduje wytworzenie się napięcia psychicznego, postawy lękowej, zachwianie poczucia bezpieczeństwa. Dla wielu dzieci szkoła, to miejsce, w którym przeważają przeżycia przykre.

Ujemny wpływ na uczenie się szkolne, a także na funkcjonowanie w innych zakresach, wywierają często występujące u dzieci zaburzenia dynamiki procesów nerwowych. Najczęściej spotykaną postacią zaburzeń jest nadpobudliwość nerwowa. Dzieciom nadpobudliwym, szczególnie  w pierwszych latach nauki, trudno dostosować się do porządku panującego w szkole, w momentach nie uzasadnionych tym, co się dzieje w klasie, wychodzą z ławki, kręcą się. Na lekcjach z reguły nie uważają, szybko przestają interesować się przebiegiem lekcji i zaczynają zajmować się czynnościami ubocznymi. Inną postacią zaburzeń równowagi procesów nerwowych jest zahamowanie. U dzieci zahamowanych trudności przybierają odmienną postać. Wiążą się z powolnością w sferze ruchowej i poznawczej, z niełatwym kontaktem. Dzieciom trudno jest się przystosować do zmian sytuacji, łatwo się peszą i wycofują.

Inną grupę czynników biologicznych, mogących stanowić przyczynę powstawania trudności szkolnych, jest nieprawidłowe funkcjonowanie gruczołów wydzielania wewnętrznego, a głównie: nadnerczy, tarczycy, trzustki i gruczołów przytarczycznych. Na przykład nadczynność gruczołów nadnerczy przejawia się w stałym podnieceniu, skłonności do irytacji. Niedoczynność tarczycy powoduje niedorozwój umysłowy, natomiast nadczynność przejawia się w przeżywaniu stanów nadmiernej lękliwości, zmienności nastrojów. Oddziaływanie poszczególnych gruczołów na psychikę człowieka nie jest jeszcze dokładnie zbadane, wiadomo jednak, że ich nadmiar lub niedobór wpływa znacząco na wszelkie zachowania ludzkie.

Dzieci jąkające się mają znaczne kłopoty w przystosowaniu się do wymagań szkoły, a ich zachowanie często oceniane jest jako nieprawidłowe. Przyczyną tych niepożądanych z punktu widzenia przystosowania społecznego reakcji, jest istnienie defektu w obrębie układu nerwowego. W tym przypadku te same czynniki, które wywołały jąkanie, utrudniają także przystosowanie dziecka. Relacje między przystosowaniem a jąkaniem mogą także mieć inny charakter. Jąkanie może przyczynić się do wywołania u dziecka wtórnych zaburzeń emocjonalnych. Dzieje się to wówczas, gdy dziecko z powodu nieprawidłowego rozwoju mowy napotyka trudności w kontaktach z otoczeniem i gdy jego defekty wywołują niewłaściwe reakcje rówieśników oraz osób dorosłych. Przykładem takich powiązań będzie z jednej strony wtórna niechęć do kontaktów z rówieśnikami, spowodowana niewydolnością słowną dziecka, z drugiej zaś wtórne obniżenie aktywności słownej wywołane konfliktami uczuciowymi. Może to utrudniać zaspakajanie psychicznych potrzeb jednostki działającej w grupie, a wiec utrudniać jej przystosowanie. Tak więc dziecko jąkające się może osiągnąć niższy poziom społecznego przystosowania

Reasumując, przyczynami trudności adaptacyjnych dzieci mogą być różnorodne uwarunkowania biologiczne. Zarówno wyraźne kalectwo, jak i drobne defekty, mogą spowodować zaburzenia w zachowaniu, a w dalszej konsekwencji brak możliwości przystosowawczych dziecka do wymagań środowiska.

 Rola nauczyciela w pokonywaniu trudności adaptacyjnych.

Nauczyciel to osoba trudniąca się, najczęściej zawodowo uczeniem kogoś, udzielająca lekcji – taką definicję podaje W. Doroszewski, a W. Okoń, że nauczyciel to „ pracownik o uznanych przez władze oświatowe kwalifikacjach do nauczania i wychowywania dzieci, młodzieży oraz dorosłych”. Z obu tych definicji wynika, że zadaniem nauczyciela jest nauczanie zgodnie z uzyskanymi kwalifikacjami oraz świadome prowadzenie pracy wychowawczej.

Jedną z podstawowych zasad wychowania jest wpływ osobisty nauczyciela wychowawcy. Ta ważna dla procesu wychowania zasada pojawiła się w uczeniu przez obserwację i naśladownictwo. Uczniowie obserwują nauczyciela nie tylko w jego codziennej pracy pedagogicznej, ale także poza lekcjami, poza szkołą. Staje się on dla nich, poza rodzicami i innymi członkami rodziny, osobą szczególnie ważną w życiu, staje się wzorem do naśladowania, a także podstawowym źródłem wiedzy o świecie i jego sprawach. Powszechnie znane jest zjawisko, że dla dzieci rozpoczynających naukę w szkole, to co powie pani w klasie, jest jedynie prawdziwe i słuszne.

Nauczyciel w istotnym stopniu kształtuje osobowość swych uczniów oddziałując własnym przykładem nawet wówczas, gdy wydaje się z pozoru, że nie ma to miejsca. Dzieci cenią u swoich wychowawców i nauczyciel przede wszystkim wiedzę i znajomość przedmiotu, cenią osobistą kulturę i bogactwo zainteresowań nauczyciela, szczególne uznanie budzi wychowawca szanujący własną godność, a zarazem sprawiedliwy, chociaż wymagający. Uczniowie cenią u swych nauczycieli poszanowanie ich własnej autonomii, przejawy opiekuństwa i tolerancji dla indywidualnych zainteresowań, czy poglądów.

Mimo znacznych postępów w rozwoju, postępów, które umożliwiają dziecku rozpoczęcie nauki szkolnej, nie jest ono jeszcze w pełni samodzielne, a zwłaszcza czuje się niezbyt pewnie i bezpiecznie w nowym środowisku – w szkole. Rodzice mają do szkoły wstęp tylko ograniczony, a dziecko musi mieć w kimś oparcie, musi komuś okazywał zaufanie, musi do kogoś zwracać się w przypadku trudności. Nauczycielka natomiast jest w niej główną osobą, jest tą, która w czasie pobytu dziecka w szkole w pewnym sensie rodziców zastępuje. Do niej można zwrócić się

w przypadku trudności, ona zapewni dzieciom oparcie i jej okazują największe zaufanie. Nauczycielka jest także przewodniczką w zdobywaniu wiedzy, ona kieruje procesem zaspokajania potrzeb poznawczych i rozwojem intelektualnym, który stanowi jedną z najważniejszych dziedzin rozwoju dziecka w młodszym wieku szkolnym. Ona też jest główną osobą oceniającą dziecko, ona wypowiada nagany i pochwały, stawia oceny. Rodzice musza się pogodzić z tym, że nauczyciel staje się ważną osobą w życiu ich dziecka, a jego polecenia i opinie traktowane są jako niepodważalne. Rywalizowanie rodziców w tym momencie o względy dziecka, jest niestety równoznaczne z dążeniem do opóźniania rozwoju społecznego dziecka, w imię zaspokajania własnych potrzeb.

Dla każdej osoby kierującej jakąś grupą społeczną ważna jest znajomość panujących w niej stosunków społecznych, rozkładu sympatii i antypatii, dominacji i ulegania. W sytuacji osoby kierującej grupą znajduje się każdy nauczyciel i wychowawca. Celowe jest więc ułatwienie nauczycielowi rozpoznawania zjawisk psychospołecznych przebiegających w klasie szkolnej, sposobów określania sytuacji poszczególnych dzieci, wychowawczych konsekwencji postępowania nauczyciela w stosunku do poszczególnych uczniów.

Socjometria oferuje nauczycielom różne techniki do oznaczenia pomiaru stosunków międzyludzkich w klasie. Spośród technik opisywanych w literaturze metodologicznej najczęściej zastosowanie znajdują trzy: klasyczna technika Moreno, technika „zgadnij kto” oraz plebiscyt życzliwości i niechęci. Ich wartość informacyjna jest niezaprzeczalna. Ujawnienie niechęci i wrogości klasy do pewnych uczniów powinno stanowić dla nauczyciela informację i inspirację do podjęcia kroków zmierzających do osłabienia czy wyeliminowania tej wrogości. Diagnoza życia społecznego klasy, obejmująca także informacje o wzajemnych niechętnych ustosunkowaniach, może stanowić czynnik pobudzający nauczyciela do bardziej intensywnej pracy wychowawczej.

W niższych klasach szkoły podstawowej klasa tworzy się jako grupa nieformalna, w której obowiazują pewne normy będące między kompromisem pomiędzy wymaganiami szkoły, a osobowością każdego ucznia. Przestrzeganie tych norm zapewnia dzieciom akceptację w grupie.

W tym wieku ogromną rolę odgrywa nauczyciel i jemu w dużej mierze przypada rola kreowania osób popularnych poprzez okazywanie niektórym jednostkom przychylności, co pozostali uczniowie natychmiast zauważają. Bardzo często dziećmi „przyhamowanymi” są uczniowie izolowani. Niska częstotliwość komunikowania się nauczyciela z nimi może w wysokim stopniu wpływać na ich pozycje w klasie. Ważne jest, jak nauczyciel spostrzega danego ucznia, jaką wyrabia sobie o nim opinię, autorytet nauczyciela jest bowiem bardzo wysoki i jego stosunek do ucznia rzutuje na stosunek pozostałych uczniów do niego.

Nauczyciel powinien bacznie obserwować powierzony mu zespół uczniów. Wiele informacji mogą mu dostarczyć karty informacyjne zakładane przy zapisach dziecka do szkoły oraz obserwacje i opinie nauczycielek przedszkola, do którego dziecko uczęszczało. Wywiad środowiskowy w domu dziecka umożliwić może spostrzeżenia, których innymi sposobami nauczyciel nie mógłby zdobyć. Nauczyciele klas niższych mogą badać umiejętność wchodzenia dziecka w kontakty społeczne na różny sposób; wykorzystując zestawy pytań, swobodne wypowiedzi dzieci, prace plastyczne, metodę inscenizacji, metodę nie dokończonych historyjek.

Poznawszy swoich wychowanków, nauczyciel powinien podejmować działania zmierzające do skorygowania pozycji jednostek nieakceptowanych. Ma do dyspozycji dwie strategie postępowania: albo podejmuje działania indywidualne, ingerując w zaistniałe sytuacje bądź stwarzając nowe sytuacje wychowawcze, albo współdziałania w tym zakresie z klasą, organizując procesy grupowe i sytuacje, które sprzyjają poprawie pozycji dziecka; obie można stosować jednocześnie.

W celu podwyższenia pozycji danego ucznia w zespole nauczyciel powinien jak najczęściej zajmować wobec niego postawę podnoszącą, dając tym samym obserwującym go pozostałym uczniom dowód na to, że liczy się z danym dzieckiem, że nie uważa go za gorsze od innych.

Na podstawie literatury można sformułować kilka praktycznych wskazówek dla nauczycieli podejmujących zadanie zmiany pozycji dzieci nieakceptowanych w grupie:

1) Nienadużywanie kar - w pracy wychowawczej powinny dominować wzmocnienia pozytywne.

2) Koncentrowanie się na silnych stronach każdego ucznia, wykorzystywanie pozytywnych cech, umiejętności i walorów; ujawnianie zainteresowań przydatnych dla całej grupy.

3) Częste potwierdzanie wartości uczniów nieakceptowanych, kształtowanie ich pozytywnego stosunku do samego siebie, podkreślanie ich osiągnięć wobec klasy, umożliwianie im osiągania nawet drobnych sukcesów.

4) Spójne i konkretne wymagania, dostosowane do możliwości poszczególnych uczniów, jasno komunikowane uczniom.

5) Stosowanie różnorodnych, wzajemnie uzupełniających się metod poznawania zespołu

 i poszczególnych uczniów.

6) Współdziałanie z uczniami akceptowanymi w zakresie modyfikowania obrazu dziecka nieakceptowanego w „oczach klasy”.

Nauczyciel jest w stanie spełnić te warunki, jeśli ma odpowiednią wiedzę psychologiczną, pedagogiczną i socjologiczną, jeśli rozumie znaczenie prawidłowych kontaktów interpersonalnych jeśli chce to wykorzystać w praktycznym działaniu.

W pracy korekcyjno – wyrównawczej nauczyciel nie może działać sam. Jeżeli nie uwzględni tego warunku, jeżeli inne źródła wpływu na dziecko pozostaną bez zmian, praca jego będzie mało skuteczna. Nauczyciel powinien pozyskać do współpracy rodzinę dziecka, wykorzystać do tej pracy grupę rówieśniczą, a także w szczególnych przypadkach zaburzeń, sam stać się aktywnym współpracownikiem specjalistów: psychiatry, czy psychologa z poradni wychowawczo – zawodowej, czy poradni zdrowia psychicznego. Jeżeli rodzice nie są chętni do współpracy z nauczycielem, przydatna może okazać się pomoc doradcy – pedagoga szkolnego czy psychologa. W ten sposób komunikacja pomiędzy nauczycielem a rodzicami mogłaby zostać wzbogacona przez współdziałanie nauczyciela z psychologiem – prowadzącym indywidualną pracę z dzieckiem, okazującym mu wiele uwagi, zachęty i wsparcia w usamodzielnianiu się i osiąganiu sukcesów w klasie.

Nauczycielom trudno jest być spokojnymi, jeżeli wiedzą, że dziecko z jakiegoś powodu cierpi. Dzieci nie mogą rozwinąć pewności siebie i zdobyć poczucia własnej wartości zupełnie bez wysiłku. Uniemożliwienie im pokonywania trudności, to równocześnie pozbawienie ich możliwości zdobycia szacunku dla samych siebie. Naturalnie trudno oczekiwać wytrwałości i motywacji osiągnięć u dzieci, które mimo rzeczywistych wysiłków nie odnoszą sukcesów. Jednakże jeśli wytrwałe dążenia do sukcesów bywają uwieńczone powodzeniem, dzieci zdobywaj konieczną pewność siebie i umiejętność dostosowania się do wymagań oraz radzenia sobie z niepowodzeniami.

 LITERATURA CYTOWANA

Dąbrowska T.: Niektóre trudności wychowawcze uczniów klas początkowych szkoły podstawowej, Lublin 1995, WydawnictwoM. Curie – Skłodowskiej.

Ekiert – Grabowska D.: Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej, Warszawa 1982, WSiP.

Gaul D.: O przekroczeniu progu szkolnego, ( W ) : Adaptacja dzieci do przedszkola i szkoły, pod red. M. Kąkol, materiały z konferencji ODN – Szczecin, 1990.

Jackowska E.: Środowisko rodzinne a przystosowanie dzieci w młodszym wieku szkolnym, Warszawa 1980, WSiP.

Konopnicki J.: Niedostosowanie społeczne, Warszawa 1971, PWN.

Niebrzydowski L.: Psychologia ludzkich potrzeb, aspiracji i możliwości, Łódź 1999, Akademickie Centrum Graficzno – MarketingoweS.A. LODART - ŁÓDŹ

Pospieszyl K., Żabczyńska E.: Psychologia dziecka nieprzystosowanego społecznie, Warszawa 1985, PWN..

Przetacznikowa M.,Kaiser J.: Czynniki emocjonalne i społeczne w rozwoju przystosowawczym człowieka do środowiska,( W ) :Czynniki rozwoju osobowości, pod red. N. Wolańskiego , Warszawa 1972, PWN.

Rimm S. B.: Bariery szkolnej kariery, Warszawa 1994, WSiP.

Spionek H.: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1985, PWN.

Tyszkowa M.: Czynniki determinujące pracę szkolną dziecka ,Warszawa 1964, PAN.

Warchoł Z.: Środowiskowe uwarunkowania postaw społecznych uczniów, „ Życie Szkoły ” 1987, nr 7 – 8.

Wilgocka – Okoń B.: Dojrzałość szkolna a środowisko, Warszawa 1974, PAN.

Wołoszynowa L.: Psychologia ogólna i rozwojowa, Warszawa 1968, PZWS.

Zaborowski Z.: Stosunki społeczne w klasie szkolnej, Warszawa 1970, PWN.