Nauka czytania, akcentowania, fonologia i fonetyka.
Akcent w języku polskim
Akcent wyrazowy polega na wyróżnieniu sylab w wyrazie poprzez dobitniejsze wymówienie w języku polskim akcent zwykle pada na przedostatnia sylabę tzw. Akcent paroksytoniczny. Akcent na trzeciej sylabie od końca mają formy pierwszej i drugiej osoby liczby mnogiej czasu przeszłego np.:
Zrobiliśmy , zrobiliście,
Formy pierwszej i drugiej osoby liczby pojedynczej i trzeciej osoby liczby mnogiej trybu przypuszczającego np.:
Czytałbyś, zrobiliby,
Liczebniki od 400 do 900 np. : siedemset, osiemset
wyrazy zapożyczone, zakończone na –ika, - yka np. logika, matematyka,
na czwartej sylabie od końca akcent pada w pierwszej i drugiej osobie liczby mnogiej trybu przypuszczającego np.: zrobilibyśmy
akcent zadaniowy polega na silniejszym wymówieniu jakiegoś wyrazu dzięki dodatkowemu wzmocnieniu sylaby akcentowanej tego wyrazu
wyrazy bezakcentowe to wyrazy nieakcentowane stanowią całość akcentowana z wyrazem następnym bądź poprzednim Dio tych wyrazów zaliczamy jednosylabowe spójniki partykułę i nie i jednosylabowe formy zaimków np.: na kole, błagam cię
intonacja to wznoszenie i opadanie głosu w obrębie zdania i w języku polskim. Intonacja ma charakter logiczny i emocjonalny. Pozwala na odróżnienie zdań oznajmujących pytających oraz wykrzyknikowych. W zdaniu oznajmującym jest wznosząco opadające w pytających wznoszące wykrzyknikowych opadające.
Fonetyka jest nauką której celem jest między innymi ścisły opis dźwięków mowy stosuje się transkrypcje fonetyczną która opiera się na założeniu że każdej odrębnej głosce musi odpowiadać odmienny znak.
We współczesnym języku polskim wyróżniamy około 90 głosek zapisując wypowiedzi fonetycznie staramy się uwzględnić nawet drobne brzmieniowe między głoskami.
Fonologia to fonetyka funkcjonalna zajmuje się bowiem ustaleniem jakie funkcje pełnia głoski w procesie komunikowania się. Podstawowym pojęciem fonologii jest fonem rozumiany jako abstrakcyjne jednostkowe które umożliwia różnicowanie znaczeń fonologia we współczesnym języku polskim wyróżnia się zwykle 37 i stanowią one niejako szkielet na którym zbudowany jest cały system języka polskiego. Fonemy w mowie realizują się w postaci głosek. Jeden fonem może być to głoska [t] jak w wyrazie [tata] i jej wariant zmiękczony w wyrazie [tiara] oraz [udziąsłowiony] jak w wyrazie [trzy] ponieważ język to twór abstrakcyjny jest zespołem społecznie wytworzonych i powiązanych znaków dźwiękowych lub pisanych oraz reguł określających ich użycie reguły rządzące znakami języka czyli gramatykę poznajemy w czasie obserwacji określonych wypowiedzeń w których dochodzi do wymiany pewnych członów czyli to tzw. Rozczłonkowania np.: brat idzie ojciec idzie różna się członem brat i ojciec podobne obserwacje takich wypowiedzeń jak.:
Lak i rak, lok i rok, lak i las. Pozwala podzielić wyrazy na najmniejsze jednostki wyrazo różnicujące liniowo dalej nie podzielnie . jeżeli [r] w wyrazie rok zastąpimy głoską [m] otrzymujemy mak który kieruje naszą uwagę ku innemu desygnatowi . cechy artykulacyjne akustyczne czy audytywne czyli słuchowe które różnią głoski [r] i [m] są istotne dla komunikacji językowej. Cechy te otrzymały miano cechy dystynktywnych. Zbiór różny dla każdego fonemu , nazywamy abstrakcyjnym zespołem cech. Niektóre cechy dystynktywne różnią kilka fonemów np. : dźwięczność różni fonem [g] od [f], [d] od [t], [b] od [p]
Opozycje między fonemami układają się w proporcje.
g/k= b/p= d/t nazywa się w fonologii korelacją lub kategorią fonologiczną. Do wytwarzania dźwięków mowy wykorzystujemy układ oddechowy i pokarmowy jest to wtórna funkcja tych narządów. Dźwięki mowy powstają w trakcie przepływu powietrza z płuc na zewnątrz. Pobierając powietrze do płuc przygotowujemy się do artykulacji dźwięków mowy. W czasie mowy powinniśmy pobierać powietrze przez nos i uzupełniać zapas przez jamę ustną. Wydech odbywa się pod wpływem wzrostu ciśnienia powietrza w płucach do wytworzenia nadciśnienia dochodzić do przez zmniejszenie objętości płuc. Powietrze wydychane z płuc przez pęcherzyki płucne płynie doi oskrzelików oskrzeli i tchawicy która na granicy z krtanią posiada narząd umożliwiający zablokowanie kanału wydechowego czyli nagłośnię składającą się z fałd głosowych ruchomych cząstek nalewkowych i wiązadeł głosowych zwanych strunami głosowymi. Chrząsteczki nalewkowe mogą zsuwać i rozsuwać. W wiązadłach. Głosowych. Jeśli powietrze napotka zsunięte głosowe dochodzi do wzrostu ciśnienia który następuje do momentu rozwarcia wiązadeł głosowych wzrastające ciśnienie rozsuwa wiązadła głosowe spadek ciśnienia po rozwarciu wiązadeł powoduje ponowne zwarcie krtani w ośrodku sprężystym powstaje układ drgający wiązadła drgań gdy wymawiamy głoski dźwięczne. W czasie wymawiania głosek bezdźwięcznych wiązadła nie drgają źródłem dźwięku będą narządy znajdujące się nad krtanią. Dźwięk wydawany przez wiązadła otrzymuje określoną barwę przechodząc przez odpowiednio ukształtowane rezonatory które powstają dzięki różnym układom narządów mowy. Jama gardłowa może w znacznym stopniu zmieniać swój kształt ma ona Duzy wpływ na barwę fali głosowej wydychane powietrze albo fala akustyczna rozchodząca się kuliście od głośni może uchodzić na zewnątrz jama nosową. U osób z prawidłowo ukształtowanymi narządami mowy istnieje możliwość zupełnego zamknięcia wejścia do jamy nosowej służy temu przede wszystkim podniebienie miękkie zakończone języczkiem. Jama nosowa jest rezonatorem o stałym kształcie. W jamie ustnej znajduje się najruchliwszy narząd mowy czyli język który jest tworem mięśniowym zdolnym do wykonywania bardzo precyzyjnych ruchów. Najaktywniejsza jest przednia część języka. Język następnie przyjmuje pozycje. Tylna część języka oraz tylna część podniebienia wielkiego zbliżają się do siebie w czasie artykulacji tworzą szczelina lub zwierają się. Środkowa część języka i podniebienie twarde czyli palatum zbliżają się i tworzą szczelinę [ ś, ź] lub zwierają się® [cz, dż]. Są też Możliwe inne kombinacje np. czubek języka może się zwierać z zębami tylna część zbliżą się do podniebienia miękkiego [k] podniebienie twarde dziąsła zęby należą do nieruchomych części mowy od ich kształtu zależy jednak barwa fali głosowej stan szczęk i zębów ma przede wszystkim postać artykułowanych głosek z udziałem zębów [s, z, t, d, b]jest też najczęściej przyczyna seplenienia bardzo ruchliwym narządem mowy jest są również wargi od ich pracy w dużym stopniu zależy kształt fali głosowej. Jama gardłowa i nosowa decydują o barwie głosu, jama ustna o barwie głosek ruch środkowej części języka ma wpływ na to czy wymawiamy spółgłoskę miękką zmiękczoną czy twardą. Położenie języka ma wpływ na to co wymawiamy głoskę ustną czy nosową. Polskie głoski dzielą się na samogłoski czyli głoski dźwięczne wymawiane przy znacznym otwarciu jamy ustnej wyróżniamy samogłoski przednie środkowe tylne ustne i nosowe. Są to głoski otwarte. Spółgłoski to głoski których artykulacja polega na kontakcie narządów artykulacji od szczeliny do zwarcia. Słuch. Mowa może do nas docierać dwoma kanałami. Kanałem słuchowym oraz kanałem wzrokowym. Ucho składa się z trzech zasadniczych części ucha zewnętrznego, środkowego, i wewnętrznego. Ucho zewnętrzne jest zbudowane z impulsów mówionych. Istnienie ich warunkuje wykształcenie się umiejętności rozróżniania dźwięków mowy czyli słuchu fonematycznego. słuch fonematyczny zatem oznacza umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów składowych wyrazu czyli fonemów np. a od o umiejętność ta umożliwia też rozróżnianie wyrazów u których są zbudowane jednostki językowe każda głoska ma cztery cechy artykulacyjne :
To miejsce artykulacji
Stopień zbliżenia narządów mowy
Dźwięczność i bezdźwięczność
Oraz ustność i nosowość
Wymienione wyżej cechy głosek tworzą system opozycji czyli przeciwieństw. Opozycja ustna do nosowej opozycja stopnia zbliżenia narządów mowy. Opozycja miejsca artykulacji opozycja dźwięczna do bezdźwięcznej.
Upodobnienia – zjawisko wzajemnego oddziaływania na siebie głosek w ciągu fonicznym jest silne szczególnie często obserwujemy przygotowanie artykulacji wymówienia następnej głoski w czasie artykulacji i głoski ją poprzedzającej . zjawisko to nosi nazwę antycypacji artykulacyjnej. Zjawisko te prowadzą niekiedy do trwałych zmian które są opisywane dziś jako upodobnienia martwe historycznie martwe zaś takie gdzie wahania występujące dziś jako upodobnienia żywe. Upodobnienia zachodziły i zachodzą nie tylko wewnątrz wyrazu ale i na granicy wyrazu. Do upodobnień międzywyrazowych najczęściej dochodzi w szybkiej wymowie (w tempie allegro). Upodobania dzieli się na:
Upodobania pod względem dźwięczności [kwiat/kfiat]
Upodobania pod względem miejsca artykulacji [zszyć]
Upodobania pod względem stopnia zbliżenia narządów mowy [koński]
Upodobnienia pod względem miękkości [Zdzisław]
Odbiór mowy polega na zidentyfikowaniu zasłyszanych dźwięków a następnie powiązania ich z określoną treścią percepcja mowy jest procesem złożonym w którym uczestniczą słuch fizjologiczny, słuch fonematyczny, pamięć słuchowa mowy (fonemów wyrazów czyli wzorów słuchowych wyrazu). Pamięć słuchowa wyrazów jest to pamięć wzorów słuchowych wyrazu czyli pamięć ich długości (liczby sylab w wyrazie kolejność sylab, liczby głosek w sylabie. Jest to także zdolność zatrzymywania w pamięci ciągów wyrazów połączonych związkami logiczno gramatycznymi. Zrozumienie sensu wypowiedzi wymaga zatrzymania w pamięci kilku lub nawet kilkunastu wyrazów. Umiejętność kojarzenia odbieranych zespołów dźwięków z odpowiednimi pojęciami jest to umiejętność wyszukiwania odpowiedniego pojęcia i skojarzenia z danym wzorem słuchowym wyrażeń z małżowiny usznej przewodu słuchowego od kształtu tych części ucha zależy jakość słyszenia na końcu zewnętrznego przewodu słuchowego znajduje się błona bębenkowa która odbiera drgania cząsteczek powietrza czyli falę akustyczną. Fala zostaje zamieniona na ruch drgający błony bębenkowe. Ruch ten jest przekazywany do ucha środkowego gdzie następuje częściowa modyfikacja odebranych drgań. Udział w tym biorą kosteczki słuchowe kowadełko oraz strzemiączko. W uchu środkowym występuje trąbka słuchowa która łączy jamę bębenkową z jamą gardłową doprowadza powietrze do jamy bębenkowej dzięki niej dochodzi do wyrównania ciśnień w uchu środkowym i w uchu zewnętrznym. Chroni to błonę bębenkową przed zerwaniem do wyrównania ciśnień dochodzi gdy jama ustna jest otwarta. W uchu wewnętrznym znajduje się przedsionek, ślimak kanały półkoliste wewnątrz ślimaka znajduje się narząd Cortiego z 24000 włókienek nazywanych też strunami słuchowymi na których umieszczone są komuszki słuchowe połączone z nerwami tutaj ruch drgający zostaje zamieniony na odpowiednie impulsy nerwowe które docierają do mózgu w ten sposób mowa została przekazana centralnemu ośrodkowi nerwowemu który wybiera z niej elementy językowo ważne dokonuje rekonstrukcji tekstów. Rola mózgu jest zatem olbrzymia dla komunikacji językowej.
Budowa fali głosowej
Układ fonii odwzorowuje układ artykulatorów. Aby powstała fala głosowa musi istnieć ośrodek drgający oraz ośrodek którym będą mogły rozchodzić się drgania w naturalnych warunkach ośrodkiem sprężystym w którym rozchodzą się fale głosowe jest wystarczające nas powietrze fala głosowa rozchodzi się kuliście z prędkością ok. 340 m/s.
Ponieważ fala wydobywa się jamą ustna i nosową tzw. Cień akustycznie powstaje również za głową nauczyciela odwrócony tyłem do słuchacza jest słabiej słyszany i pozbawia ich dodatkowych informacji płynących kanałem wzrokowym. Umiejętność rozróżniana Suchań dźwięków mowy wymaga uprzedniego utrwalenia się w odpowiednim ośrodku słuchowym mózgu środków usłyszanych dźwięków mowy. Ślady te nazywamy wzorcami słuchowymi głosek które istnieją zapewne w formie.
Umiejętność rozszyfrowania związana jest z występowaniem między wyrazami w zdaniu (zgody rządu i przynależności) słuch fizjologiczny słuch fonematyczny pamięć słuchowa itd. Słuch fizjologiczny warunkuje wykształcenie się słuchu fonematycznego.
Czytanie proces czytania jest czynnością złożona obejmuje wzrokowe wyodrębnienie tekstu mniejszych całości jakimi SA wyrazy, rozłożenie ich na poszczególne znaki graficzne litery których każdy wymaga przyporządkowania odpowiednika dźwiękowego głosek a następnie zachodzi konieczność doskonalenia syntezy czyli złożenia z zachowaniem ich właściwej kolejności. Nieodzowne jest przy tym rozumienie znaczenia czytanego wyrazu, zatrzymanie go w pamięci i złożenie treści poszczególnych wyrazów w całość pierwszą fazę w procesie czytania jest tak że czytający na siatkówce zatrzymuje wrażenie wzrokowe w postaci obrazu napisanych lub wydrukowanych wyrazów które stanowią odbicie czytanego tekstu doprowadzone są za pośrednictwem nerwów do mózgu gdzie dokonuje analiza i synteza bodźców czyli objaśnienie i identyfikacja zdarzeń w procesie czytania szczególnie znaczenie ma sprawność analizatora wzrokowo – kinestetyczno – ruchowego i słuchowego. Proces odczytywania wzrokowego znaków graficznych odbywa się podczas tzw. Przerw spoczynkowych. W zależności od tego jaka liczbę znaków graficznych podczas jednorazowego skoku do przerwy spoczynkowej dziecko po literze sylabami wyrazami. Podstawowym zadaniem w rozwoju umiejętności czytania jest wdrażanie dziecka do ujmowania coraz większej liczby znaków graficznych. Obszar czy zakres ruchów skokowych oka nazywa się polem widzenia czytania. Jest większe gdy dziecko obejmuje wzrokiem nie pojedyncze litery ale całe wyrazy. Dziecko stopniowo coraz dokładniej odzwierciedla w umyśle właściwości pisania. Poznawanie i rozumienie czytanego tekstu jest procesem złożonym na który składają się :
Spostrzeganie graficznych znaków
Ujmowanie znaczeń poszczególnych znaków
Pamiętanie sensu przeczytanych wyrazów
Domysł dalszego ciągu czytanego tekstu
Kojarzenie poszczególnych ogniw pewne całości myślowe weryfikacja przewidywań na podstawie nawrotu do percepcji przeczytanego tekstu albo szukanie logicznych powiązań. Różnych elementów sensu. Nauka czytania jest ściśle związana z nauka pisania i jest wobec niej pierwotna. Podstawowym warunkiem nabywania umiejętności czytania i pisania jest dobra orientacja przestrzenna (kierunki lewa i prawa). Doskonalenie percepcji wzrokowej i słuchowej (analiza i synteza) wzrokowa np. zabawa w porządkowanie zabawek określenie ich różnic i podobieństw przedstawienie ich za pomocą obrazków graficznych. Percepcja słuchowa zabawy różnicowanie zjawisk akustycznych szczególnie ważne jest zdobycie przez dziecko umiejętności poprawnego mówienia. W nauce czytania bardzo ważne jest zaznajomienie z symbolem czyli znakiem graficznym (litery, cyfry, znaki interpunkcyjne poprzez zabawę z klockami stemplami literkami). Na początku nauki czytania dostarczamy dzieciom ćwiczeń z wyrazami prostymi o klarownej konstrukcji. Na początku są wprowadzone rzeczowniki a potem czasownik z przymiotnikiem.
Metody nauki czytania i pisania. Analityczne metody w nauce czytania i pisania przyjmują za podstawę pewna całość językową w zależności od tego co stanowi punkt wyjścia w metodach analitycznych wyróżnia się metodę zdaniową gdzie podstawą jednostki jest zdanie. Metodę wyrazu z podstawową jednostką w formie wyrazu. Przystosowanie metod analitycznej zadanie dziecka jest zapamiętanie obrazów graficznych ogromnej liczby słów stwarzających podstawę czytania (obciąża to pamięć często przekraczając możliwości dziecka gdy coś dużego rozkłada na mniejsze całości przeciwstawną metodą jest metoda syntetyczna przyjmująca że podstawowe dźwięki następnie sylaby słowa i zdania. Zależnie od przyjętej jednostki wyróżnia się metodę alfabetyczną której podstawową jednostkę stanowią nazwy liter. Metoda dźwiękowa lub głoskowa. Podstawową jednostką są głoski. Metody sylabowe są trudne i zniechęcają dzieci do nauki w związku z tym wypracowano metodę analityczno syntetyczną która za punkt wyjścia w nauce czytania przyjmują wyraz lub zdanie stąd wyróżnia się metodę wyrazową i zdaniową. Obie metody są podobne. Wychodzi się w nich od pewnej całości dokonując analizy i syntezy znane są z odmiany tej metody
literowo głoskowa której bezpośrednio po wprowadzeniu podstaw dokonuje się analizy i syntezy literowo głoskowej wzrokowej i słuchowej
Literowo głoskowo sylabowa uwzględniająca sylabę jako element pośredni w analizie i syntezie wyrazu podstawowego.
W metodzie zdaniowej punktem wyjścia jest zdanie początkowa dzieci odczytują zdanie z pamięci i odtwarzają jego graficzny obraz później wprowadza się podział zdania na wyrazy później sylaby i głoski.
Lotto dydaktyka – program profesora Bronisława Racławskiego. Przygotowujący w naturalny sposób dzieci do nauki czytania i pisania. Już od trzeciego roku życia. Dorosły najczęściej gdy ma podzielic na gloski wyraz podaje litery. Przykładowo wyraz sad
S – a – d lub
Es – a – de
Natomiast dla dziecka nie znającego liter oczywista będzie analiza
S – a - t
Z tego wynika że dziecięcy świat głosek różni się od od modelu dorosłego. Po pierwsze zaczynamy od samogłoski których jest 8 czyli 6 ustnych i 2 nosowe szczególnie ustne dają się dowolnie wydłużać przy wybrzmiewaniu i są dobrze słyszalne. Następnie spółgłoski Bronisław Racławski wprowadził podział spółgłosek na trwałe i nietrwałe głoski trwałe to takie które można wypowiadać w izolacji a ich brzmienie pozostanie bez zmian. Należą do nich spółgłoski my, ny, zy, sy, szy, ky, ży, wy, py, ry, Si, zi głoski nietrwale trzeba wypowiadać krótko by uniknąć pojawienia się pogłosu „y” należą do nich b, p, t, d, c, dz, dż, g, k, l, ł, ń, ć ich prawidłowe wybrzmiewanie jest trudniejsze.