PRAWO MAŁŻEŃSKIE
ZARĘCZYNY (sponsalia)
Zaręczyny (sponsalia) – zapowiedź i wzajemne przyrzeczenie zawarcia małżeństwa w przyszłości.
Prawo archaiczne:
- zawierane w formie uroczystego kontraktu słownego (sponsio) przez ojców osób zaręczających się lub przez samych narzeczonych, o ile byli sui iuris.
- sponsalia polegały na przyrzeczeniu oddania przyszłej żony pod władzę przyszłego męża.
- w przypadku niedotrzymania przyrzeczenia można domagać się zapłaty kary pieniężnej.
Koniec republiki i pryncypat:
- zaręczyny zawierane za pomocą nieformalnego porozumienia (nudus consensus).
- żadnych konsekwencji w razie zerwania porozumienia.
Prawo poklasyczne:
- wprowadzono tzw. zadatek zaręczynowy (arrha sponsalicia).
- bezpodstawne zerwanie zaręczyn – narzeczony traci zadatek; jeśli zerwała narzeczona to musiała zwrócić początkowo poczwórną, później podwójną wartość zadatku.
IUSTUM MATRIMONIUM
Definicje małżeństwa
Małżeństwo traktowane bardziej jako instytucja o charakterze społecznym i obyczajowym niż prawnym.
Małżeństwo to związek między mężczyzną i kobietą stanowiący wspólnotę całego życia zarówno
wg prawa boskiego, jak i ludzkiego [def. Modestyna].
Prawo rzymskie określało jedynie wymogi, jakim miało odpowiadać małżeństwo zwane iustum matrimonium (lub iustae ac legitimae nuptiae) – głównie po to, by można było ustalić, czy skutki, jakie prawo łączyło z określonym pożyciem mężczyzny i kobiety, w ogóle powstały.
Skutki te dotyczyły m. in. Wzajemnych uprawnień małżonków, uprawnień ojca w stosunku do dzieci.
Dzieci zrodzone z iustum matrimonium wchodziły pod patria potestas, co powodowało, iż ojciec nabywał nad nimi prawo życia i śmierci, ale też uprawniało je do dziedziczenia po ojcu wg ius civile.
Zawarcie małżeństwa
Prawo nie regulowało sposobu zawarcia małżeństwa przyjmując, że jest to czynność prywatna
i nieformalna.
Istotne dla istnienia małżeństwa: trwała zgodna wola mężczyzny i kobiety pozostawania w związku małżeńskim (affectio maritalis). Wyrażenie zgody, a nie faktyczne pożycie było uważane za chwilę powstania małżeństwa. Zgoda ta musiała trwać przez cały czas istnienia małżeństwa.
Wymogi iustum matrimonium
Małżeństwo było uważane za iustum matrimonium, czyli związek ważny wg rzymskiego ius civile wtedy, gdy spełniało określone wymogi (iustae nuptiae):
Między tymi, którzy zawierają związek istnieje conubium
Mężczyzna i kobieta są osobami dojrzałymi – chłopiec 14 lat, dziewczyna 12 lat
Jeśli są sui iuris to muszą wyrazić zgodę na małżeństwo
Jeśli są pod patria potestas, wyrazić zgodę muszą też ich ojcowie.
Conubium to możność wzięcia żony zgodnie z prawem (najważniejszy element iustum matrimonium – możność zawarcia małżeństwa uznanego w prawie rzymskim).
Prawo rzymskie wiązało conubium z posiadaniem obywatelstwa lub z przyznaniem nieobywatelom przywileju zwanego ius conubii, polegającego na zezwoleniu zawierania z Rzymianami związków małżeńskich.
Brak conubium:
- plebejusze względem patrycjuszy (do lex Canuleia z 445 p.n.e.)
- między krewnymi (zawsze w linii prostej, w linii bocznej do 4 stopnie)
- senatorowie względem wyzwolenic (od ustaw małżeńskich Augusta)
Rozwiązanie małżeństwa
Prawo rzymskie nie regulowało sposobu rozwiązania małżeństwa.
Małżeństwo trwało tak długo, jak długo istniała wola pozostawania w nim (affectio maritalis). Przestawało istnieć, gdy zabrakło woli choć jednej ze stron.
Małżeństwo przestawało istnieć wtedy, gdy małżonkowie doszli do zgodnego porozumienia co do jego rozwiązania (divortium) bądź też, gdy jedno z małżonków wyraziło wolę zerwania związku (repudium).
W małżeństwach połączonych z conventio in manum zerwania zapewne mógł dokonać tylko mąż.
Ponadto małżeństwo rozwiązywało się przez śmierć oraz capitis deminutio maxima lub media jednego z małżonków (= utrata wolności lub obywatelstwa).
CONVENTIO IN MANUM
Wzajemne stosunki między małżonkami, zwłaszcza majątkowe, zależały od tego, czy żona znajdowała się pod władzą męża (wchodziła w skład jego rodziny agnacyjnej), czy też nie.
Małżeństwo w prawie rzymskim mogło (nie musiało!) być połączone z conventio in manum (czyli wejściem żony pod manus męża lub jego ojca, jeśli mąż był alieni iuris). Kobieta opuszczała dotychczasową rodzinę agnacyjną ojca i wchodziła do rodziny agnacyjnej swojego męża. Forma ta typowa w czasach archaicznych stałą się wyjątkiem pod koniec republiki.
Conventio in manum mogła nastąpić bądź w formie confarreatio, bądź coëmptio, bądź poprzez usus.
Confarreatio: - najbardziej skomplikowana forma - dostępna tylko dla patrycjuszy - odbywała się w obecności kapłanów i 10 świadków - jej kulminacyjnym punktem było ofiarowanie Jowiszowi chleba orkiszowego - już od początku pryncypatu nie wywierała skutków cywilnoprawnych; kobieta zawierająca confarreatio wchodziła pod manus męża jedynie dla celów sakralnych |
Coëmptio: - dokonywało się za pomocą mancypacji - w obecności 5 świadków |
Usus: - roczne, nieprzerwane przebywanie żony w domu męża - wystarczyło jednak, żeby żona opuściła dom męża na 3 kolejne noce, aby mąż nie nabył władzy nad nią (usurpatio trinoctii) |
|---|
Zarówno coëmptio, jak i usus wyszły z użycia już w I w. p.n.e., co oznaczało, że kobieta pozostająca w małżeństwie, o ile nie znajdowała się pod patria potestas swego ojca, była osobą sui iuris.
W okresie prawa klasycznego:
Coëmptio fiduciae causa – był to sposób pozbycia się niewygodnego dla kobiety tutora lub umożliwienie jej sporządzenia testamentu.
Gdy żona wchodziła pod władzę męża, w nowej rodzinie zajmowała miejsce agnacyjnej córki (filiae loco), będąc w stosunku do swoich dzieci agnacyjną siostrą (sorris loco), ale tylko w tym sensie, że po śmierci męża dziedziczyła na równi ze swymi dziećmi. Ze swoimi dziećmi była wtedy związana węzłem agnacyjnym. Natomiast jeśli nie wchodziła do rodziny agnacyjnej męża, pozostawała
w stosunku do swych dzieci kognatką.
Po rozwiązaniu małżeństwa połączonego z conventio in manum mąż był zobowiązany uwolnić żonę spod manus przez dokonanie diffarreatio (aktu przeciwnego do confarreatio) bądź przez remancipatio (aktu przeciwnego do coëmptio i usus).
STOSUNKI OSOBISE I MAJĄTKOWE MIĘDZY MAŁŻONKAMI
Stosunki osobiste
Między małżonkami istniał obowiązek wzajemnego szacunku (resertia) – od strony prawnej wyrażało się w niemożności wnoszenia względem siebie, nawet po ustaniu małżeństwa, skarg infamujących.
Żona uzyskiwała zaszczytne miano mater familias, dzieliła status społeczny swego męża (honor matrimonii). Powinna zamieszkiwać razem z mężem i wychowywać dzieci zgodnie z jego wskazówkami oraz dochowywać mu wierności (przychwycona przy cudzołóstwie mogła być ukarana nawet śmiercią).
Uprawnienia męża w stosunku do żony zależały od tego, czy była ona pod jego władzą – manus, czy też nie (zawsze były jednak dużo węższe niż w stosunku do dzieci – mąż nie mógł żony sprzedać, zastawić, nie miał prawa życia i śmierci). W małżeństwie połączonym conventio in manum mąż sprawował nad żoną sądownictwo przy pomocy tzw. sądu domowego (iudicium domesticum), czyli najbliższych krewnych zarówno z rodziny jego jak i żony.
Stosunki majątkowe
Żona niepodległa władzy męża:
żona pozostawała nadal w swojej dotychczasowej rodzinie agnacyjnej, zachowując w niej prawo do dziedziczenia,
nie nabywała żadnych uprawnień majątkowych w rodzinie męża,
po śmierci swojego ojca, stawała się osobą sui iuris i dziedziczyła po nim majątek, który był jej własnością,
mogła, jeśli ew. chciała, powierzyć mężowi zarząd nad swoim majątkiem (albo powierzyć go innej osobie) = całkowita rozdzielność majątkowa.
Jeżeli żona, będąc dotychczas osobą sui iuris, wchodziła pod władzę męża, to mąż nabywał cały jej majątek na skutek samego aktu wejścia pod jego władzę (specyficzny rodzaj sukcesji uniwersalnej). W takim wypadku żona, stając się osobą alieni iuris, traciła podmiotowość prawną.
Gdy żona, będąc dotychczas pod władzą swojego ojca, wchodziła na skutek conventio in manum do rodziny agnacyjnej męża, zrywała wszelkie więzi z dotychczasową rodziną agnacyjną, wraz z prawem do dziedziczenia w niej, a nabywała prawo do dziedziczenia w rodzinie męża.
Posag (Dos)
W każdym rodzaju małżeństwa, mąż był zobowiązany ponosić koszty utrzymania żony i całego domu. Już od epoki prawa przedklasycznego uznawano za słuszne pomóc w tym mężowi, ustanawiając na jego rzecz przysporzenie majątkowe, zwane posagiem (dos).
Kto mógł ustanowić posag:
Ojciec lub dziadek żony – taki posag nazywano dos profecticia,
Sama żona (jeśli była sui iuris),
Inna osoba (np. dłużnik kobiety) – dos adventicia.
Posag ustanawiano:
W formie dotis datio, czyli przeniesienia własności rzeczy posagowych,
W formie dotis dictio, czyli jednostronnego przyrzeczenia posagu,
W formie dotis promissio, czyli przyrzeczenia posagu w formie stypulacji.
W okresie poklasycznym:
Ustanowienie posagu w drodze nieformalnej umowy zwanej pollicitatio dotis lub pactum dotale.
Mąż stawał się właścicielem rzeczy posagowych i mógł nimi swobodnie dysponować. Ograniczano jedynie alienację gruntów posagowych.
Początkowo mąż nie był zobowiązany do zwrotu posagu. Jednak w przypadku rozwiązania małżeństwa przez śmierć męża żona będąca pod jego manus dziedziczyła po nim w kręgu sui heredes. W małżeństwach niepołączonych z conventio in manum mąż zazwyczaj zapisywał w testamencie legat na rzecz żony.
Problem zwrotu posagu (bo upowszechnienie rozwodów).
Okres najdawniejszy → zwrot posagu temu, kto go ustanowił, był jedynie moralnym obowiązkiem męża i nie można było go prawnie egzekwować.
Od III w. p.n.e. → zaczęto zobowiązywać męża do zwrotu posagu (zwanego wówczas dos recepticia) w drodze stypulacji, na podstawie której pretor dawał actio ex stipulatu o zwrot całego posagu.
(zabezpieczenie to z góry jednak zakładało rozwiązanie małżeństwa przez rozwód i nierzetelność małżonka).
Od II w. p.n.e. → w przypadku braku stypulacji, pretor zaczął udzielać byłej żonie przeciw byłemu mężowi skargi, zwanej actio rei uxoriae. Różniła się ona od poprzedniej tym, że była skargą dobrej wiary (actio bonae fidei). Mąż pozwany tą skargą miał prawo retencji (tzw. ius retentionis), tj. prawo zatrzymania pewnych części majątku (np. na wychowanie dzieci, z powodu rozwodu zawinionego przez żonę). Potrącenia te nie mogły jednak przekraczać połowy posagu. Mąż nie był zobowiązany do natychmiastowego zwrotu posagu (jak przy actio ex stipulatu). Rzeczy zamienne mógł zwrócić
w 3 ratach, inne przedmioty musiał zwrócić natychmiast.
W razie śmieci męża żona mogła żądać zwrotu posagu od spadkobierców męża.
Justynian → w miejsce actio rei uxoriae wprowadził actio ex stipulatu, którą można było wnosić
z mocy prawa, czyli zawsze, a nie tylko w wyniku zawartej stypulacji.
Donatio ante nuptias
Charakterystyczne w małżeńskim prawie majątkowym Rzymu: zakaz darowizn między małżonkami.
„To zaś przyjęło się dlatego, by z wzajemnej miłości [małżonkowie] nie ogołacali się nieumiarkowanymi darowiznami” Ulpian.
W okresie poklasycznym wytworzył się zwyczaj czynienia darowizn przed zawarciem małżeństwa (donatio ante nuptias).
W prawie justyniańskim stało się możliwe ustanowienie takiej darowizny po zawarciu małżeństwa (donatio propter nuptias).
Donatio ante/propter nuptias → faktycznie zostawała u męża; tylko w przypadku ustania małżeństwa na skutek śmierci męża lub zawinionego przez męża rozwodu żona mogła domagać się wydania darowizny. Jeśli małżeństwo ustało z powodu śmierci żony lub przez rozwód z jej winy, darowiznę zatrzymywał mąż. Gdy zaś pozostawały dzieci, donatio przypadała im, a żyjący małżonek miał tylko ususfructus darowizny.
USTAWODASTWO MAŁŻEŃSKIE AUGUSTA
Przyczyny:
Poprawa obyczajów
Chęć zahamowania postępującej demoralizacji
Zwiększenie liczby obywateli rzymskich
Lex Iulia de adulteriis coercendis (18 r. p.n.e.)
Głównym przedmiotem tej regulacji było przestępstwo zwane adulterium, rozumiane jako stosunek
z zamężną kobietą, oraz zrównane z nim stuprum, czyli stosunek z wdową lub panną. Oba zostały uznane za przestępstwo prawa publicznego.
August uznawał tylko związki małżeńskie stanowiące iustum matrimonium.
Prawo pozostawało obojętne wobec:
Przelotnych związków pozamałżeńskich z niewolnicami, aktorkami, kobietami skazanymi wyrokiem sądowym za przestępstwa natury obyczajowej oraz nierządnicami,
Trwałych związków o charakterze konkubinatu.
Wszystkie inne związki były karane.
Dwa sposoby karania za adulterium:
Ojciec mający patria potestas mógł ukarać córkę i cudzołożnika, wyjątkowo nawet karą śmierci (accusatio iure patris),
Mężowi, jeśli miał nad żoną manus, przysługiwało accusatio iure mariti. Mógł on zabić cudzołożnika, nie miał jednak prawa zabicia żony, którą powinien ukarać. Jednocześnie był ona zobowiązany do dokonania repudium (wyrażenia woli zerwania związku).
Jeśli ojciec lub mąż pozostawali bierni, po upływie 60 dni każdy mógł wystąpić z oskarżeniem
w procesie karnym (accusatio iure extranei).
Przy stuprum od razu wytaczano proces karny (accusatio iure publico).
W procesie karnym adulterium i stuprum były karane karą wygnania (relegatio) na wyspę i konfiskatą części majątku. Maż, który nie rozwiódł się z wiarołomną żoną, mógł być oskarżony w procesie karnym o przestępstwo zwane lenocinium.
Lex Iulia de maritandis ordinibus (18 r. p.n.e.)
Nakładała na mężczyzn w wieku od 25-60 lat i na kobiet 20-50 lat obowiązek pozostawania
w związku małżeńskim.
Lex Papia Poppea (9 r. n.e.)
Nakładała obowiązek posiadania dzieci.
Omówienie pkt. b) i c):
Obowiązek natychmiastowego zawarcia nowego związku po rozwiązaniu poprzedniego,
Vacatio – okres przyznany jedynie kobietom, w czasie którego mogły powstrzymać się od powtórnego zamążpójścia,
Caelibes – osoby niepozostające w związku małżeńskim – nie mogły otrzymać niczego
z testamentu,
Orbi – bezdzietni – mogli otrzymać tylko połowę przysporzenia z testamentu,
Aby uzyskać pełną capacitas, czyli pełna prawa w zakresie prawa spadkowego, wystarczyło by małżeństwo miało jedno wspólne dziecko,
Więcej dzieci – uprzywilejowana pozycja w uzyskiwaniu godności państwowych,
Troje dzieci = przywilej ius trium liberorum (→ kobieta wychodziła spod opieki, uzyskiwała pełną zdolność do czynności prawnych, w tym możność sporządzenia testamentu, bez auctoritas tutoris),
Zakaz zawierania małżeństw między senatorami i ich potomstwem a wyzwoleniami,
Zakaz zawierania małżeństw między wolnourodzonymi a kobietami o nagannej reputacji (feminae famosae), takimi jak stręczycielki, cudzołożnice, aktorki.
KONKUBINAT
Konkubinat (concubinatus), czyli faktyczne trwałe pożycie mężczyzny z kobietą, którzy nie mieli względem siebie conubium lub między którymi nie istniała affectio maritalis.
Znaczenia prawnego konkubinat nabrał dopiero za czasów Augusta.
W konkubinacie pozostawały również te osoby, które co prawda mogły zawrzeć iustum matrimonium, ale nie miały affectio maritalis.
Konkubinat był wygodny bo nie wywoływał tych samych skutków prawnych co małżeństwo:
Dzieci z konkubinatu nie wchodziły pod władzę ojca (patria potestas) → ojciec nie miał
w stosunku do nich żadnych uprawnień ani obowiązków (np. natury majątkowej w prawie spadkowym),
Możność wzajemnego obdarowywania się przez partnerów,
Możność zerwania związku w każdym momencie bez ujemnych skutków prawnych (np. zwrot posagu).
Za Justyniana konkubinat był uważany za niższą formę małżeństwa.
Pożycie mężczyzny i kobiety, z których choćby jedno było niewolnikiem, zwano contubernium.