Ks. Janusz Borucki
ORZEKANIE W SPRAWACH MAŁŻEŃSKICH
w świetle konkordatu między Kościołem katolickim a Rzecząpospolitą Polską z 1993 roku
Zawarcie małżeństwa jest jedną z najważniejszych decyzji w życiu każdego człowieka. Samo małżeństwo pojmowane jest w Kościele katolickim jako trwała, nierozerwalna wspólnota dwojga ludzi, którzy się kochają i darzą szacunkiem oraz zaufaniem. Powodzenie danego małżeństwa warunkuje wiele czynników, np. dojrzałość osobowa małżonków, zrozumienie, troska o siebie wzajemnie, a także o potomstwo. Każdy związek małżeński powinien być pielęgnowany i ochraniany przez małżonków przed przeszkodami codziennego życia. Dlatego dzisiejsze małżeństwo wymaga od małżonków nie tylko odpowiedzialności, ale i dużej wiedzy na temat życia małżeńskiego, a także dobrego przygotowania do ról, które mają być pełnione przez całe małżeńskie życie. W atmosferze zauroczenia wiele osób nie widzi wad swojego partnera. Trzeba wiedzieć, czego się oczekuje od małżeństwa, co w dzisiejszych czasach nie jest łatwe. Dlatego też Kościół katolicki wykazuje wielką troskę o małżeństwo.
1. Orzekanie w sprawach małżeńskich w prawie cywilnym
Prawo małżeńskie zostało w PRL wydane już w 1945 roku. Unifikacja pozostałych uregulowań rodzinno-prawnych, a także opiekuńczych (prawo małżeńskie, majątkowe, opiekuńcze, rodzinne) nastąpiła w 1946 roku. Uregulowanie tych dziedzin nastąpiło w czterech dekretach.
Charakter małżeństwa został rozstrzygnięty jednoznacznie na korzyść państwa, tzn. małżeństwo otrzymało świecki charakter. Podstawowymi zasadami prawa rodzinnego stały się:
świeckość małżeństwa;
egalitaryzm małżonków (dwa równoprawne podmioty);
trwałość związku małżeńskiego;
dobro dziecka.
W lipcu 1948 roku Komisja Współpracy Prawniczej Polsko-Czechosłowackiej podjęła pracę nad prawem rodzinnym obu państw. Komisja ta w 1949 roku przygotowała projekt polskiego kodeksu rodzinnego, który został przyjęty przez sejm i uchwalony, z małymi poprawkami, 27 czerwca 1950 roku. Pomimo wielu braków kodeks ten był dużym krokiem w kierunku ukształtowania się zdrowych stosunków w prawie rodzinnym (zniósł m.in. różnicę w sytuacji prawnej dzieci pochodzących z małżeństwa i pozamałżeńskich). Rozwinięto w nim również zasady równości praw i obowiązków obu małżonków. Przysposobienie kodeks ten uznał za stosunek powstający z mocy orzeczenia sądu, wydanego na żądanie przysposabiającego. Kodeks, nawiązując do prawa radzieckiego, zezwolił na przysposobienie osoby małoletniej i tylko dla jej dobra. Podstawą ustawowego ustroju majątkowego została zasada wspólności dorobku.
Kodeks ten nie spełnił jednak oczekiwań społeczeństwa. Wykazywał nadmiar luk w przepisach, wskutek czego nie mógł należycie spełnić swojej roli. W 1956 roku powołano Komisję Kodyfikacyjną mającą za zadanie kodyfikację kilku gałęzi prawa. Stworzyło to dogodne warunki do dalszego przeobrażania ustawodawstwa rodzinnego. W pierwszej fazie prac Komisji Kodyfikacyjnej przepisy prawa rodzinnego włączono do kodeksu cywilnego4 .
Dopiero kodeks rodzinny i opiekuńczy, który wszedł w życie 1 stycznia 1965 roku, w pełni zrealizował założenia przyjęte na początku prac nad nim, sprowadzające się do zasady: adiuvare, supplere, corrigere. Opracowanie ustawy poprzedziła burzliwa dyskusja ogólnokrajowa, w której ścierały się poglądy od skrajnie liberalizujących do nadmiernie rygorystycznych.
Mimo różnic poglądów, w trosce o zwiększenie trwałości małżeństwa, zdecydowano w nowym kodeksie podwyższyć do 21 lat wiek uprawniający mężczyznę do zawarcia małżeństwa, wprowadzono zakaz zawierania małżeństw przez osoby całkowicie ubezwłasnowolnione, ustanowiono okres jednego miesiąca oczekiwania od dnia złożenia w Urzędzie Stanu Cywilnego pisemnego zapewnienia o niewiedzy o okolicznościach wyłączających zawarcie małżeństwa między stronami. Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rozwiązywały problem praw i obowiązków małżeńskich. Rozbudowano w kodeksie przepisy normujące relacje majątkowe małżonków, ustosunkowano się do wprowadzenia przysposobienia pełnego jako postaci podstawowej obok przysposobienia niepełnego (adoptio minus plena), będącego postacią wyjątkową. Przepisy kodeksu z 1964 roku dawały możliwość wyrażenia przez rodziców zgody na przysposobienie ich dzieci w przyszłości bez wskazania osoby (przysposobienie anonimowe). Z końcem 1973 roku Prezydium Sejmu powzięło uchwałę w sprawie dokonania oceny działalności rodziny, a tym samym funkcjonowania przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. W wyniku przeprowadzonych prac stwierdzono potrzebę ingerencji ustawodawcy w zakresie niektórych uregulowań prawnych. Znalazło to swój wyraz w ustawie z 19 grudnia 1975 roku (Dz. U. nr 45, poz. 234), która nowelizowała kodeks rodzinny i opiekuńczy i weszła w życie 1 marca 1976 roku. Cechą charakterystyczną dla tej ustawy jest szczegółowość zawartych w niej regulacji prawnych. Ustawa ta nie została ograniczona tylko do regulacji bądź zmiany niektórych przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, lecz wprowadziła zmiany w sześciu innych ustawach związanych z prawem rodzinnym, a mianowicie w kodeksie postępowania cywilnego, prawie o aktach stanu cywilnego, kodeksie karnym wykonawczym, ustawie dotyczącej rozwoju oświaty i wychowania, karnej ustawie skarbowej, kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia.
Zmiany wprowadzone przez ustawę z 19 grudnia 1975 roku miały na celu polepszenie warunków funkcjonowania rodziny oraz troskę o należyte wychowanie. Prawo polskie przyjęło zasadę, w myśl której uzyskanie rozwodu jest możliwe tylko w razie wystąpienia trwałego rozkładu pożycia (przesłanka dopuszczalności rozwodu)7 . Bez ustalenia tej przesłanki rozwód nie może być orzeczony, dlatego w każdej sprawie rozwodowej sąd musi ustalić, czy taki rozkład pożycia nastąpił. Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego normujące orzekanie rozwodu nie przewidują tzw. bezwzględnych przyczyn rozwodowych, mogących być podstawą jego orzeczenia. Następnie sąd jest zobowiązany do rozstrzygnięcia, czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek winny rozkładu pożycia, chyba że jego współmałżonek wyraża na to zgodę. Pojęcie rozkładu pożycia jest interpretowane różnie. Najtrafniejszym poglądem jest ten, który mówi, że rozkład pożycia jest zupełny, gdy wszelkie więzi łączące małżonków (duchowe, fizyczne i gospodarcze) uległy zerwaniu.
Istotną rolę w sprawach rozwodowych odgrywa wzgląd na dobro wspólnych małoletnich dzieci. Dlatego też kodeks rodzinny i opiekuńczy ograniczył możliwość rozwodu dodatkowymi przesłankami:
jeśli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków;
jeżeli rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, a drugi małżonek nie wyraził zgody na rozwód, przy czym jego odmowa nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego;
jeżeli orzeczenie rozwodu naruszałoby zasady współżycia społecznego z innych jeszcze powodów niż kolizja z dobrem wspólnych małoletnich dzieci małżonków.
Zakaz orzeczenia rozwodu ze względu na dobro małoletnich wspólnych dzieci małżonków podyktowany został względami ochrony młodego pokolenia i troską i jego wychowanie14 .
Następną przeszkodą w orzekaniu rozwodu jest żądanie rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego, ale również jeżeli w grę wchodzi interes i dobro współmałżonka lub innych osób (np. dobro dziecka jednego z małżonków). W szczególności może się okazać sprzeczne z zasadami współżycia społecznego orzeczenie rozwodu w sytuacji, w której jeden z małżonków jest nieuleczalnie chory i potrzebuje opieki. Wtedy rozwód byłby dla niego krzywdzący. Co do nie uwzględnia żądania rozwodu przez małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego, to ustawa przewiduje dwa wyjątki:
zgoda drugiego małżonka na rozwód;
nie wyrażenie wprawdzie przez drugiego małżonka zgody na rozwód, lecz odmowa zgody w danych okolicznościach jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
W orzeczeniu rozwodowym bardzo ważną rzeczą jest ustalenie winy małżonków za rozkład pożycia małżeńskiego. Kwestia winy ma istotne znaczenie dla istnienia i zakresu obowiązku alimentacyjnego między rozwiedzionymi małżonkami16 . Łącznie z orzeczeniem rozwodu sąd ma obowiązek rozstrzygnąć o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi obojga małżonków i orzec, w jakiej wysokości każdy z małżonków zobowiązany jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dzieci. Wyrok orzekający prawomocny rozwód ma charakter kształtujący. W jego następstwie ustaje stosunek prawny małżeństwa (małżonkowie stają się osobami stanu wolnego) i automatycznie przestaje istnieć małżeńska wspólnota majątkowa (ustawowa lub umowna)18 . Orzeczenie rozwodu jest podstawą do zmiany nazwisk byłych małżonków (art. 59 k. r. i op.), wreszcie rozwiedziony małżonek może (w okolicznościach przewidzianych w art. 60 k. r. i op.) żądać alimentów od byłego współmałżonka19 .
W czasie trwania procesu o rozwód nie może być wszczęta odrębna sprawa o zaspokajanie potrzeb rodziny i o alimenty pomiędzy małżonkami albo pomiędzy nimi a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód. Po prawomocnym orzeczeniu wyroku zawieszone postępowanie podejmuje się z mocy prawa. Orzeczenia, których wykonanie było wstrzymane, podlegają wykonaniu (dotyczy to jednak okresu, za który w sprawie rozwodowej nie orzeczono zawieszenia roszczeń). W pozostałym zakresie postępowanie ulega z mocy prawa umorzeniu. W kręgu uregulowań prawnych kodeksu rodzinnego i opiekuńczego pozostaje również tzw. wspólnota małżeńska, inaczej nazywana małżeńskim ustrojem majątkowym21 , regulująca stosunki między małżonkami oraz ich odpowiedzialność wobec wierzycieli. Jednakże sama nazwa jest nieścisła, ponieważ sugeruje ona, jakoby dział kodeksu Małżeńskie stosunki majątkowe regulował całość małżeńskich stosunków i relacji majątkowych. Małżeński ustrój majątkowy może być ustawowy tzn. taki, który reguluje wszystkie relacje majątkowe między małżonkami poprzez ustawę. Ustrojowi temu podlegają małżonkowie, którzy nie zawarli małżeńskiej umowy majątkowej (tzw. intercyzy) lub na mocy orzeczenia sądu nie zostali poddani rozdzielności majątkowej. Ustawowym małżeńskim ustrojem majątkowym jest wspólnota dorobku, co oznacza, że dobra uzyskane w czasie trwania małżeństwa przez któregokolwiek z małżonków stanowią ich wspólną własność (np. dochody uzyskane z majątku wspólnego lub majątku odrębnego każdego z małżonków). Wspólność ustawowa jest to stan prawny związany tylko z małżeństwem. Istota tej wspólności wyraża się tym, że:
z mocy samego prawa powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa;
obejmuje dorobek małżonków. Wspólność ustawowa trwa do ustania lub unieważnienia małżeństwa, chyba że podczas trwania związku:
nastąpiło orzeczenie sadu o zawarciu przez małżonków małżeńskiej umowy majątkowej;
z ważnych powodów sąd, przychylając się do żądania jednego z małżonków, orzekł zniesienie wspólności;
nastąpiło ustanie wspólności z mocy prawa, np. wskutek całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków.
Dorobkiem małżonków są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez jednego lub oboje małżonków. Należą do nich:
pobory za pracę lub za inne usługi któregokolwiek z małżonków;
dochody z majątku wspólnego lub z odrębnego majątku każdego z małżonków.
Jeżeli chodzi o władzę rodzicielską, to składają się na nią trzy atrybuty:
piecza nad osobą dziecka;
przedstawicielstwo;
zarząd majątkiem dziecka.
Każdy z wymienionych atrybutów przysługuje obojgu rodzicom i każde z nich może korzystać z tego prawa samodzielnie. Władza rodzicielska ojca i matki zaczyna się z chwilą przyjścia na świat dziecka i trwa aż do uzyskania przez dziecko pełnoletniości. W razie sądowego ustalania ojcostwa władza rodzicielska przysługuje ojcu dopiero z chwilą orzeczenia ojcostwa24 . Matce władza rodzicielska przysługuje od chwili urodzenia dziecka. Rodzicom przysługują także prawa i obowiązki nie objęte władzą rodzicielską (np. prawo osobistej styczności z dzieckiem). Prawo to przysługuje także rodzicom pozbawionym władzy rodzicielskiej, chyba że sąd opiekuńczy zakaże takiej styczności lub ją ograniczy. Przesłanką, która warunkuje posiadanie przez rodzica władzy rodzicielskiej, jest pełna zdolność do czynności prawnych26 . Władza rodzicielska nie powstaje w wyniku niemożliwości jej sprawowania przez rodziców lub w przypadku, kiedy są oni nieznani. Władza rodzicielska może również ustać (dotyczy to jednego lub obojga rodziców), przed uzyskaniem przez dziecko pełnoletniości, w razie:
śmierci lub uznania rodzica za zmarłego;
utraty pełnej zdolności czynności prawnych;
pozbawienia lub zawieszenie władzy rodzicielskiej;
sądowego orzeczenia o utracie praw rodzicielskich i opiekuńczych.
Sąd opiekuńczy może powierzyć wykonywanie władzy opiekuńczej jednemu z rodziców (ograniczając ją drugiemu rodzicowi) w wypadku, gdy rodzice są w związku małżeńskim, lecz żyją w rozłączeniu27 , a także po orzeczeniu przez sąd rozwodu. Obowiązek i prawo do opiekowania się dzieckiem dotyczy ciągłej troski o zapewnienie dziecku odpowiednich warunków egzystencji (wyżywienia, ubrania, właściwej atmosfery współżycia itp.), zabezpieczenia dziecku opieki i zapewnienia prawidłowego rozwoju. W kwestiach wychowania dzieci kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi: Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim. Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotować je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień.
Co do wychowania dziecka po rozwodzie lub unieważnieniu małżeństwa, to orzecznictwo w tym zakresie należy do sądu opiekuńczego, który orzeka o zawieszeniu lub odebraniu władzy rodzicielskiej jednemu i oddaniu jej w ręce drugiego z rodziców.
2. Orzekanie w sprawach małżeńskich w prawie kanonicznym
Zawarcie małżeństwa w Kościele wywołuje różnorodne skutki: nadprzyrodzone, związane z jego sakramentalnością, oraz prawne. Dotyczą one tak samych małżonków, jak i potomstwa.
2. 1. Skutki ważnie zawartego małżeństwa
Już na wstępie prawodawca zaznaczył, że z ważnego małżeństwa powstaje między małżonkami węzeł z natury swej wieczysty i wyłączny. W małżeństwie chrześcijańskim małżonkowie zostają ponadto przez specjalny sakrament wzmocnieni i jakby konsekrowani do obowiązków swego stanu i godności. Podstawowym skutkiem każdego ważnie zawartego związku małżeńskiego jest węzeł małżeński, z natury swojej dozgonny i wyłączny. Akcentuje się tutaj istotne przymioty małżeństwa: nierozerwalność i jedność. Gdy chodzi natomiast o chrześcijan, to skutkiem zawarcia związku małżeńskiego jest także sakrament, nieodłączny od samej umowy małżeńskiej. Sakrament ten - w ramach łaski sakramentalnej - wzmacnia i usposabia małżonków do spełniania obowiązków stanu i jego godności. Łaska sakramentalna jest darem wysłużonym przez Jezusa Chrystusa, a nie przysługującym uprawnieniem. Otrzymują ją kontrahenci, jeżeli nie stawiają żadnych przeszkód i są należycie dysponowani.
Właściwe naświetlenie sakramentalnych skutków małżeństwa zawierają dokumenty kościelne, m.in. teksty Soboru Trydenckiego, encyklika Piusa XI Casti connubii z 31 XII 1930 r. oraz teksty Soboru Watykańskiego II. Sakrament jest zatem skutkiem nadprzyrodzonym ważnego małżeństwa chrześcijan, węzeł zaś małżeński - skutkiem prawnym. Następstwem węzła małżeńskiego jest całokształt praw i obowiązków we współczesnym życiu. Mówi na ten temat norma kodeksowa: Każdemu z małżonków przysługują jednakowe obowiązki i prawa w tym, co dotyczy wspólnoty życia małżeńskiego. Każda zatem strona posiada od chwili zawarcia umowy małżeńskiej jednakowe obowiązki i prawa nie tylko - jak to formułował dawny kodeks33 - do aktów właściwych pożyciu małżeńskiemu, lecz do tego wszystkiego, co odnosi się do wspólnoty życia małżeńskiego. Nowy kodeks, odmiennie od poprzedniego, na pierwszym miejscu mówi o obowiązkach małżeńskich, na drugim zaś o prawach. Kanon podkreśla równość obowiązków i prawa dla obojga małżonków. Ponieważ związek małżeński jest wspólnotą całego życia, obowiązki i prawa małżonków zawierają się w wielu dziedzinach życia. Obowiązkiem małżonków jest wzajemne uzupełnianie się i doskonalenie, zakładające wzajemne oddziaływanie na siebie i przekazywanie własnych wartości drugiej stronie.
W sferze obowiązków pozostaje następnie wzajemna pomoc, jaką winni sobie świadczyć małżonkowie w różnych dziedzinach życia. Małżeństwo wszakże - jak stwierdza kan. 1055 § 1 - skierowane jest ze swej natury ku dobru małżonków. Niewątpliwie wspólne zamieszkanie stron stanowi doniosły obowiązek małżeński, wynikający z natury wspólnoty życia.
Ponieważ małżeństwo jest - z natury swojej - ukierunkowane także ku zrodzeniu i wychowaniu potomstwa oraz jest wspólnotą całego życia we wszystkich jego sferach, dlatego również spełnianie aktów małżeńskich jest obowiązkiem i zarazem uprawnieniem małżonków34 .
W duchu konstytucji soborowej Lumen gentium (nr 41) prawodawca kodeksowy stwierdza, że rodzice mają najcięższy obowiązek i najpierwsze prawo troszczenia się zgodnie, według swoich możliwości, o wychowanie potomstwa zarówno fizyczne, społeczne i kulturalne, jak i moralne oraz religijne35 . Obowiązek wychowania potomstwo przez rodziców podkreśla również kan. 793, zawarty w tytule III (Wychowanie katolickie) księgi III KPK. Naturalnym skutkiem nieodłącznym od małżeństwa jest ślubne, czyli prawe pochodzenie dzieci z wszelkim wynikającymi stąd następstwami prawnymi. Istotna jest zasada, w myśl której za dzieci prawego pochodzenie uważa się poczęte lub urodzone z małżeństwa ważnego lub domniemanego (kan. 1137 KPK). Zwraca się więc uwagę na moment poczęcia lub urodzenia dziecka. Jeśli poczęcie lub urodzenie miało miejsce w czasie trwania małżeństwa ważnego lub domniemanego, potomstwo jest ślubne. Dlatego też prawego pochodzenia jest dziecko poczęte przed zawarciem małżeństwa i narodzone po jego celebracji. Podobnie prawego pochodzenia jest ten, kto został poczęty podczas trwania małżeństwa domniemanego, a przyszedł na świat po orzeczeniu nieważności tego związku. W przedmiocie legalizacji potomstwa kodeks przyjmuje zasadę, według której dzieci nieprawego pochodzenia uzyskują prawność pochodzenia przez późniejsze małżeństwo rodziców, ważne lub domniemane, albo przez reskrypt Stolicy Świętej37 .
2. 2. Rozłączenie małżonków
Rozłączenie małżonków może się dokonać bądź wskutek rozwiązania samego węzła małżeńskiego, bądź z powodu separacji podczas trwania węzła.
2. 2. 1. Rozwiązanie węzła
Jednym z istotnych przymiotów małżeństwa jest jego nierozerwalność. Kościół niezmiennie głosi, iż małżeństwo między ochrzczonymi ważnie zawarte i dopełnione jest nierozerwalne zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie; jest nierozerwalne wewnętrznie, tzn. wskutek woli samych małżonków, jest nierozerwalne zewnętrznie, tzn. przez jakąkolwiek władzę ludzką, choćby najwyższą w Kościele. Podstawową przesłanką nierozerwalności małżeństwa jest prawo Boże pozytywne, które zostało wyraźnie sformułowane i skonkretyzowane przez Chrystusa w słowach: Co Bóg złączył, człowiek nich nie rozdziela (Mt 19,6). Również tradycja pierwszych wieków Kościoła przytacza dowody za nierozerwalnością umowy małżeńskiej. Wystarczy wspomnieć tu o tekstach Hermasa, św. Justyna, św. Bazylego, św. Hieronima i Innocentego I38 . Naukę o nierozerwalności małżeństwa zawartego i dopełnionego głosili papieże, synody oraz sobory powszechne: Florencki, Trydencki, a ostatnio Watykański II.
Istnieją jednak przypadki w których może nastąpić rozwiązanie węzła małżeńskiego. Pierwszym z nich jest przypadek małżeństwa ważnie zawartego, lecz niedopełnionego. Ma on swoją bogatą historię, sięgającą pierwszych wieków Kościoła. Istniała m.in. praktyka, aprobowana przez Kościół, opuszczania bezpośrednio po ślubie współmałżonka w celu poświęcenia się Bogu w formie życia doskonalszego. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. proklamował władzę papieża udzielania dyspensy od małżeństwa zawartego, lecz niedopełnionego, jak również możliwość rozwiązania takiego małżeństwa przez fakt złożenia uroczystej profesji zakonnej przez jedną ze stron39 . Nowy kodeks pominął ten drugi sposób rozwiązania małżeństwa niedopełnionego. Powtórzył natomiast pierwszą z wymienionych dyspozycji dawnego kodeksu. Prawodawca stwierdza więc, iż małżeństwo niedopełnione, zawarte przez ochrzczonych lub między osobą ochrzczoną i osobą nie ochrzczoną, może być ze słusznej przyczyny rozwiązane przez biskupa rzymskiego na prośbę obydwu stron lub tylko jednej, choćby druga się nie zgadzała.
Rozwiązanie małżeństwa dokonuje się przez akt władzy papieskiej w postaci dyspensy. Jest to władza przysługująca wyłącznie papieżowi i nie może być delegowana. Samo postępowanie jednak w celu wyjednania dyspensy papieskiej może zainicjować biskup diecezjalny41 , który akta sprawy przesyła następnie do Stolicy Apostolskiej (do Kongregacji Sakramentów Świetych).
Warunkiem udzielenia dyspensy jest słuszna przyczyna. Może być nią dobro duchowe stron, zamiar zawarcia nowego małżeństwa itp. Dyspensa może być udzielona zarówno na prośbę obydwu stron, jak również tylko jednej strony, choćby druga była temu przeciwna.
Następstwem udzielenia dyspensy jest rozwiązanie węzła małżeńskiego, tak że strony stają się wolne i mogą zawrzeć nowe związki. Dzieci naturalne, które przyszły na świat przed zawarciem małżeństwa, a zostały uprawomocnione poprzez późniejsze zawarcie takiego związku, po jego rozwiązaniu pozostają legalnymi. Fakt rozwiązania małżeństwa niedopełnionego winien być odnotowany w księgach parafialnych zaślubionych i ochrzczonych. Przywilej Pawłowy (privilegium Paulinum, privilegium fidei), ogłoszony przez św. Pawła w 1 Liście do Koryntian 7,12-13,15, oznacza prawo przyznane nowo nawróconym na wiarę, na mocy którego po przyjęciu chrztu mogą zerwać węzeł małżeński z osobą nie ochrzczoną, jeżeli nie chce ona się nawrócić i albo zrywa wspólne pożycie, albo je uniemożliwia, nie chcąc żyć w zgodzie bez obrazy Boga. Inicjatywa nie należy - jak widać - do strony ochrzczonej, gdyż ta nie ma prawa odejść, jeśli druga strona chciałaby spokojnie współżyć. Inicjatywa należy natomiast do strony pogańskiej, która jeśli nie chce pozostać i żyć spokojnie z nawróconym małżonkiem, może odejść.
Kodeks Jana Pawła II nadmienia, iż małżeństwo zawarte przez dwie osoby nie ochrzczone zostaje rozwiązane na mocy przywileju Pawłowego dla dobra wiary strony, która przyjęła chrzest, przez sam fakt zawarcia nowego małżeństwa przez stronę ochrzczoną, jeśli strona nie ochrzczona odeszła45 . Uważa się, że strona nie ochrzczona odchodzi, jeśli nie chce mieszkać ze stroną ochrzczoną lub mieszkać z nią w zgodzie bez obrazy Stwórcy, chyba że strona ochrzczona po przyjęciu chrztu dała słuszny powód odejścia. Prawodawca jasno więc określa, kiedy weryfikuje się sytuacja, w której może mieć zastosowanie przywilej Pawłowy. Chodzi o małżeństwo zawarte przez dwie osoby nie ochrzczone, czyli o małżeństwo naturalne. Gdy jedna z nich nawraca się i przyjmuje chrzest, a druga - w tej nowej sytuacji życiowej - odchodzi, wówczas strona ochrzczona, zawierając związek małżeński, sprawia, że następuje rozwiązanie poprzedniego małżeństwa. Tego rodzaju rozwiązanie dokonuje się dla dobra wiary tej strony, która przyjęła chrzest. Specjalna sytuacja występuje wówczas, gdy nowo ochrzczony małżonek miał przed chrztem kilka żon lub odwrotnie - żona miała kilku mężów. Nowy Kodeks Prawa Kanonicznego uwzględnia dawne dyspozycje w sposób systematyczny. Stwierdza najpierw, iż nie ochrzczony, który miał równocześnie przed chrztem kilka żon nie ochrzczonych, po przyjęciu chrztu w Kościele katolickim, jeśli mu trudno pozostać z pierwszą żoną, może zatrzymać jedną z nich, oddalając pozostałe. To samo odnosi się do kobiety, która miała równocześnie kilku mężów nie ochrzczonych. Bardzo doniosłe w dyspozycjach kodeksowych jest zobowiązanie osoby, która przyjęła chrzest i zatrzymała jednego z dawnych współmałżonków z małżeństwa poligamicznego, do zawarcia małżeństwa według formy kanonicznej. W zmienionej bowiem sytuacji, wskutek przyjęcia chrztu w Kościele katolickim, strona nawrócona jest zobowiązana do ponowienia zgody małżeńskiej wraz z drugą stroną.
Nie mieści się w granicach możliwości, o której mowa, przypadek w którym wśród wielu żon poligamisty znajdowałaby się jedna ochrzczona: katoliczka bądź niekatoliczka, która mogła znać prawo Boże o nierozerwalności małżeństwa. Nie wchodzi również w grę zawarcie przez nowo ochrzczonego małżeństwa z inną osobą spoza kręgu dotychczasowych współmałżonków49 .
2. 2. 2. Separacja podczas trwania węzła
Jakkolwiek małżeństwo między ochrzczonymi jest nierozerwalne, to jednak wymaganie dochowania wspólnoty życia nie jest absolutne i dopuszcza wyjątki usankcjonowane instytucją separacji podczas trwania węzła małżeńskiego. Separacja, inaczej rozdział, jest to zerwanie lub zaniechanie wspólnego pożycia małżonków mimo dalszego trwania ich węzła małżeńskiego. Rozdział może być dozgonny, bez obowiązku wznawiania kiedykolwiek wspólnoty życia, lub też czasowy, kończący się z upływem czasu lub w razie ustania jego przyczyn. Jako przyczyny separacji wymienia się:
niedochowanie wierności małżeńskiej;
poważne niebezpieczeństwo, którego źródłem jest współmałżonek, dla duszy lub ciała drugiej strony;
poważne niebezpieczeństwo pochodzące od jednego z małżonków dla potomstwa;
zbyt trudne życie wspólne dla jednej ze stron spowodowane innymi przyczynami pochodzącymi od współmałżonka50 .
Separacja małżonków nie znosi ich powinności wobec dzieci, słusznie więc prawodawca stanowi, iż z chwilą zdecydowania o separacji małżonków należy się zatroszczyć o odpowiednie utrzymanie i wychowanie dzieci. Norma zobowiązuje więc tych, którzy rozstrzygają sprawy separacyjne, do uwzględnienia - w dekrecie czy wyroku - tak doniosłej sprawy, jaką jest utrzymanie i wychowanie potomstwa rozdzielonych małżonków.
2. 3. Uważnienie małżeństwa
Uważnienie małżeństwa jest to akt prawny, mocą którego małżeństwo nieważnie zawarte zostaje uprawomocnione (uważnione), czyli staje się ważnym związkiem małżeńskim. Źródłem nieważności małżeństwa mogą być:
przeszkoda;
brak zgody lub jej zasadnicza wada;
brak formy kanonicznej.
Możliwość konwalidacji, jej rodzaje i sposób zależą od przyczyny nieważności małżeństwa.
Uważnienie może być dwojakie:
Zwykłe (convalidatio simplex), wymagające usunięcia przeszkody, która spowodowała nieważność umowy małżeńskiej, oraz ponowienia konsensu. Swoje skutki prawne wywołuje od chwili ponowienia tegoż konsensu.
Nadzwyczajne, inaczej w zawiązku (sanatio in radice), polegające na usunięciu przeszkody oraz dyspensie od ponowienia zgody (której trwanie zakłada się). Działa ono wstecz, wywołując skutki prawne - mocą fikcji prawnej - tak, jak gdyby małżeństwo było ważne od samego początku.
Uważnienie tak zwykłe, jak i nadzwyczajne jest niemożliwe, jeśli występują przeszkody, których nie można usunąć przez dyspensę. Uważnienie nadzwyczajne jest ponadto niemożliwe w przypadku braku zgody lub jej odwołania. Jeżeli nieważność ma charakter publiczny, powszechnie znany, małżonkowie powinni rozłączyć się celem zapobieżenia zgorszeniu, a gdyby rozdział od wspólnego mieszkania był niemożliwy, nie powinni współżyć ze sobą fizycznie. W takiej sytuacji należałoby zadbać o uważnienie, gdyby zaś było ono niemożliwe (np. wskutek przeszkody, od której nie ma dyspensy), trzeba wystąpić na drogę sądową o stwierdzenie nieważności takiego związku. Jeśli nieważność ma charakter tajny, lecz znana jest obydwu małżonkom i nie można jej usunąć, należy rozłączyć strony i starać się o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Jeśli chodziłoby o nieważność usuwalną, należy bądź przeprowadzić uważnienie, bądź starać się o stwierdzenie nieważności. Gdy o nieważności małżeństwa wie tylko jedna strona, a nieważność jest nieusuwalna, niezbędny jest rozdział stron i orzeczenie nieważności, chyba że - w wyjątkowych sytuacjach - możliwe byłoby wspólne mieszkanie bez współżycia fizycznego. Jeżeli obydwie strony są nieświadome nieważności, a ta jest nieusuwalna, można je pozostawić w dobrej wierze. Jeżeli nieważność jest usuwalna, zastosowanie znajdzie uważnienie zwykłe, jeśli możliwe jest uświadomienie stronom nieważności ich związku. Jeśli natomiast jest to moralnie niemożliwe, należy zastosować uważnienie w zawiązku.
2. 4. Stwierdzenie nieważności małżeństwa
2.4.1. Uwagi ogólne
Małżeństwo kanoniczne jest związkiem nierozerwalnym, tj. obowiązującym aż do śmierci jednego z małżonków. Nierozerwalność stanowi, obok jedności, istotny przymiot małżeństwa. Jeżeli więc sakramentalny związek małżeński został zawarty zgodnie z wymogami prawa kanonicznego, to żadna ludzka władza nie jest w stanie go rozwiązać. Zgodne z do zasadą nierozerwalności małżeństwa, objawioną przez Chrystusa i formalnie określoną na Soborze Trydenckim, zarówno doktrynie, jak i ustawodawstwu kościelnemu obce są pojęcia rozwodu i unieważnienia małżeństwa, znane w prawodawstwie świeckim. Oznacza to, że ważnie zawartego małżeństwa sakramentalnego nie tylko nie można rozwiązać, ale nawet unieważnić.
Nie może zatem być mowy w żadnym wypadku o rozwiązaniu małżeństwa ważnie zawartego i dopełnionego. Istnieją jednak takie wypadki, że małżeństwa zawarte nawet z zachowaniem formy kanonicznej są związkami nieważnymi z racji zachodzących w chwili zawierania przyczyn powodujących ich nieważność. W świetle prawa kanonicznego należy wskazać na trzy rodzaje okoliczności powodujących nieważność małżeństwa:
małżeństwo może być zawarte nieważnie z racji istniejącej w chwili zawierania przeszkody zrywającej, od której nie uzyskano dyspensy54 ;
małżeństwo może być nieważnie zawarte na skutek braków dotyczących zgody małżeńskiej: zaburzenia psychiczne, brak wystarczającej wiedzy o małżeństwie, błąd co do osoby lub jej przymiotów, podstęp, błąd co do jedności, nierozerwalności lub godności sakramentalnej małżeństwa, symulacja całkowita lub częściowa, warunek, przymus i bojaźń55 ;
wreszcie przyczyną nieważności małżeństwa mogą być braki dotyczące formy kanonicznej.
Prawo kanoniczne, określając wymogi do zawarcia małżeństwa, uzależnia od nich ważność związku małżeńskiego, a tym samym przyjmuje możliwość nieważnego zawarcia małżeństwa. Pojęcie zatem nieważności, przyjęte na gruncie prawa kanonicznego, różni się istotowo od pojęcia rozwodu czy unieważnienia w prawie cywilnym. Należy także dodać, że brak u jednego lub obojga nupturientów świadomości pominięcia określonego wymogu przepisanego do ważności małżeństwa nie ma żadnego znaczenia dla waloru prawnego ich związku. Liczy się tu bowiem jedynie stan obiektywny istniejący w chwili zawierania małżeństwa. Jeśli wszystkim wymogom prawa stało się zadość, umowa małżeńska została zawarta ważnie, jeśli zaś nie - została zawarta nieważnie. Wszelkie okoliczności, które zaistniały dopiero po zawarciu (ważnego) małżeństwa, nie mogą podważać jego waloru prawnego. W świetle powyższego widać, że nie każde małżeństwo zawarte według formy przepisanej prawem kanonicznym powoduje zaistnienie węzła małżeńskiego, który staje się źródłem jego nierozerwalności. Wskazane okoliczności mogą spowodować nieważność zawarcia małżeństwa. W takiej sytuacji małżeństwo jest od razu nieważne. Należy jednak pamiętać, że każde zawarte małżeństwo pozostaje pod szczególną opieką prawa. Znaczy to, że skoro tylko zostanie ono zawarte zewnętrznie, należy je uważać za ważne, dopóki nie udowodni się, że jest na pewno nieważne.
Prowadzenie i rozstrzyganie spraw o nieważność małżeństwa należy do kompetencji sądów kościelnych, które prowadzą specjalny proces sądowy mający na celu ustalenie, czy faktycznie zaskarżone małżeństwo zostało zawarte nieważnie i pozostaje nieważne z punktu widzenia prawa kanonicznego. Sądy kościelne nie unieważniają ważnie zawartych małżeństw i nie wydają orzeczeń rozwodowych nie czy też udzielają "rozwodów kościelnych", lecz tylko dają autorytatywną odpowiedź na wysuniętą wątpliwość: czy dane małżeństwo jest nieważne z konkretnego tytułu prawnego. Odpowiedź pozytywna, zawarta w prawomocnym wyroku, upoważnia strony, jako nie związane węzłem małżeńskim, do zawarcia nowego związku małżeńskiego z inną osobą. Nieważność małżeństwa nie może być stwierdzona niczyją prywatną powagą. Należy tego dokonać w sposób określony przez prawo kościelne, które przewiduje dwa rodzaje procesu małżeńskiego prowadzonego przez sądy kościelne.
2. 4. 1. Proces zwyczajny
Obejmuje on szereg następujących po sobie aktów przepisanych prawem procesowym. Rozpoczyna się wprowadzeniem sprawy na forum sądowe, następnie ma miejsce instrukcja sprawy (postępowanie dowodowe), przygotowanie sprawy do wyrokowania, a kończy się wyrokiem sądowym. Prawo do zaskarżenia swego małżeństwa mają małżonkowie lub rzecznik sprawiedliwości57 . Winni oni pamiętać, że nie do każdego trybunału kościelnego mogą wnieść prośbę o rozpatrzenie ewentualnej nieważności swego małżeństwa. Kompetentnym, czyli właściwym, jest:
trybunał miejsca zawarcia małżeństwa;
trybunał miejsca, w którym strona pozwana ma stałe lub tymczasowe zamieszkanie;
trybunał miejsca stałego zamieszkania strony powodowej, pod warunkiem, że obydwie przebywają na terenie tego samego kraju (Konferencji Episkopatu) i wyraża na to zgodę wikariusz sądowy stałego zamieszkania strony pozwanej, po wysłuchaniu jej zdania;
trybunał miejsca, na którym trzeba będzie zbierać większość dowodów, pod warunkiem, że zgodzi się na to wikariusz sądowy stałego miejsca zamieszkania strony pozwanej.
Po wniesieniu skargi powodowej do sądu kościelnego przewodniczący trybunału swoim dekretem, po uprzednim - jeżeli zachodzi taka potrzeba - postępowaniu informacyjnym, wydaje dekret o przyjęciu lub odrzuceniu skargi59 . Jeżeli skarga została przyjęta do przewodu sądowego, następuje proces sądowy, o czym strony zostają powiadomione i ustalony zostaje przedmiot sporu, czyli tytuł, z jakiego będzie prowadzony proces o nieważność małżeństwa. Obejmuje on etap instrukcji sprawy, gdzie sąd kościelny zbiera dowody, które pozwolą mu dać odpowiedź na pytanie postawione w zawiązaniu sporu, czy faktycznie zaskarżone małżeństwo z określonego tytułu jest faktycznie nieważne60 . Po wyczerpaniu wszelkich środków dowodowych następuje publikacja akt sądowych61 , po czym zamknięcie postępowania dowodowego62 i przygotowanie sprawy do wyrokowania oraz samo wydanie wyroku, od którego strony mają prawo apelacji do trybunału II instancji, jeżeli wyrok stwierdza ważność małżeństwa. Jeśli natomiast wyrok orzeka nieważność małżeństwa, wtedy apelację składa z urzędu obrońca węzła małżeńskiego63 .
2. 4. 3. Proces skrócony - oparty na dokumentach
Jest to proces dokumentalny o nieważność małżeństwa prowadzony w trybie skróconym. Nazywa się tak dlatego, gdyż dowodzenie nieważności małżeństwa oparte jest na niepodważalnym dokumencie. Pomija się w nim formalności zwyczajnego procesu, jednakże przy zachowaniu istotnych wymogów obiektywnego wymiaru sprawiedliwości. Dzięki tej formie procesu rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy jest szybkie, zgodnie z duchowym dobrem stron. Proces skrócony można stosować i jest dopuszczalny w sprawach prowadzonych z tytułu przeszkody zrywającej i braku formy kanonicznej. Nieważność jednak małżeństwa musi w tych wypadkach opierać się na dokumencie, który powinien być bezsporny i niepodważalny, czyli wykluczać wszelką uzasadnioną wątpliwość co do jego autentyczności i znaczenia prawnego. Z zasady ma to być dokument urzędowy, gdyż tylko za pomocą takiego można w pełni udowodnić nieważność małżeństwa.
3. Uregulowania konkordatowe
Sprawa orzecznictwa małżeńskiego znalazła swoją regulację w trzech ustępach art. 10 konkordatu. Konkordat polski z 1993 r. pozostaje wierny zasadzie poszanowania odrębności dwóch porządków prawnych, tj. kanonicznego i polskiego cywilnego. Oznacza to, że orzekanie w sprawach małżeńskich pozostawione jest sądowej jurysdykcji kościelnej, jeżeli dotyczy małżeństwa kanonicznego oraz analogicznej jurysdykcji państwowej w odniesieniu do skutków cywilnoprawnych małżeństw konkordatowych (podobnie jak w odniesieniu do małżeństw zawartych w Urzędzie Stanu Cywilnego). W art. 10 ust. 3 konkordat stanowi: Orzekanie o ważności małżeństwa kanonicznego, a także w innych sprawach małżeńskich przewidzianych w prawie kanonicznym należy do wyłącznej kompetencji władzy kościelnej.
Samo sformułowanie a także w innych sprawach małżeńskich należy odnieść do pozostałych rodzajów postępowania kanoniczno-sądowego albo administracyjnego (proces o separację, o dyspensę itd.). Orzeczenia zapadające także w tego rodzaju sprawach, choć nie dotyczą zasadniczo ważności węzła małżeńskiego, stanowią jednak obszar podlegający wyłącznej jurysdykcji kościelnej. Artykuł 10 ust. 4 traktuje z kolei o orzekaniu w sprawach małżeńskich odnośnie do skutków określonych w prawie polskim i brzmi następująco: Orzekanie w sprawach małżeńskich z zakresie skutków określonych w prawie polskim należy do wyłącznej kompetencji sądów państwowych. Bez głębszej analizy ust. 3 i 4 art. 10 konkordatu można stwierdzić, że orzekanie w sprawach małżeństwa kanonicznego oraz w sprawach związanych z osiągniętymi przez jego zawarcie skutkami cywilnymi pozostaje uregulowane na zasadzie niezależności i autonomii dwóch porządków prawnych: kościelnego i państwowego, co zresztą jest wiodącą przesłanką konkordatu. Orzekanie więc w sprawie określonego małżeństwa kanonicznego (np. jego nieważności) mającego skutki cywilne może się dokonywać niezależnie od statusu cywilnego tego związku. I vice versa, orzekanie w zakresie skutków cywilnych określonego małżeństwa "konkordatowego" (np. orzekanie rozwodu) może mieć miejsce - jak w odniesieniu do małżeństwa zawartego w USC - niezależnie od jego statusu kanonicznego. Może więc zdarzyć się sytuacja, w której sąd kościelny orzeknie nieważność małżeństwa kanonicznego lub papież udzieli dyspensy od małżeństwa niedopełnionego, tymczasem sąd państwowy nie orzeknie rozwodu czy też nie dokona unieważnienia tego związku, zaistniałego - mocą art. 10 ust. 1 - także na forum państwowym. Wobec tego strony przestaną być małżeństwem wobec Kościoła, lecz nadal nim będą w obliczu państwa. W sytuacji odwrotnej może zdarzyć się tak, iż sąd kościelny nie orzeknie nieważności małżeństwa kanonicznego czy też papież nie udzieli wspomnianej dyspensy, natomiast sąd państwowy orzeknie rozwód lub unieważni małżeństwo, które zaistniało i na forum państwowym mocą wymienionego ustępu. Taki związek małżeński będzie wobec tego nadal obowiązywał w obliczu Kościoła, przestanie zaś być małżeństwem na forum państwowym. Kwestia orzekania w sprawach małżeńskich znalazła swój wyraz także w art. 10 ust. 5 konkordatu: Kwestia powiadamiania o orzeczeniach w ustępach 3 i 4 może być przedmiotem postępowania określonego w artykule 27. Zapis ten, mający charakter deklaratywny, bierze pod uwagę możliwość negocjowania sprawy powiadamiania kompetentnego organu państwowego przez kompetentny organ kościelny o zapadłych orzeczeniach kanonicznych w sprawach małżeńskich, o których była wyżej mowa, jak również analogicznego informowania kompetentnego organu kościelnego przez kompetentny organ państwowy o zapadłych orzeczeniach sądów państwowych w sprawach małżeńskich. Ponieważ przyjęcie w art. 10 ust. 1 konkordatu polskiego nowego sposobu zawarcia małżeństwa, nieznanego do tej pory prawu polskiemu (w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym) wymagało wprowadzenia niezbędnych zmian w tym prawie, w art. 10, ust. 6 został zawarty następujący zapis: Celem wprowadzenia w życie niniejszego artykułu dokonane zostaną konieczne zmiany w prawie polskim. Zawierające konkordat Strony wyraziły tym samym zdecydowaną wolę stworzenia niezbędnych warunków do realizacji zobowiązań wynikających z tej umowy. W dniu 15 listopada 1998 roku wprowadzono w życie postanowienia konkordatu odnośnie zawierania małżeństw. W ustawie tej jest mowa o nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego i innych ustaw w stosunku do wcześniejszego postanowienia z 24 lipca 1998 roku71 .
***
Podsumowując należy podkreślić, że jeżeli podstawowym skutkiem zawarcia małżeństwa, według kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jest powstanie małżeństwa podlegającego przepisom prawa polskiego, natomiast art. 10 ust. 1 konkordatu mówi o wywarciu przez małżeństwo kanoniczne takich skutków, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim, to należy uważać, że małżeństwo konkordatowe powoduje powstanie skutków małżeństwa podlegającego prawu polskiemu. Wejście w życie konkordatu daje możliwości ochrony samego związku małżeńskiego i jego trwałości, a także zabezpiecza małżeństwo przed nieważnym jego zawarciem. Zarówno ustawodawca cywilny, jak i kościelny (mimo różnic w orzecznictwie małżeńskim), podpisując konkordat, starali się o możliwie najlepsze zabezpieczenie tej instytucji. Sprawa orzecznictwa małżeńskiego jest dla ustawodawcy kościelnego tak ważna, że znalazła swoją regulację w trzech ustępach artykułu 10 konkordatu. Podpisanie oraz ratyfikacja konkordatu dała możliwość wywarcia skutków cywilnoprawnych (wcześniej zarezerwowanych tylko dla małżeństw zawieranych w USC) małżeństwom kanonicznym, co jest bardzo ważnym krokiem w stosunkach Kościół - państwo.
PRZYPISY:
1 J. Winiarz, Prawo rodzinne, Warszawa 1987, s. 21.
2 Dz. U. nr 34, poz. 308.
3 S. Grzybowski, Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Warszawa 1980, s. 29.
4 W. Bentowicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 1984, s. 16.
5 J. Winiarz, Prawo
, dz. cyt., s. 25.
6 Tamże, s. 27; hasło "Rodzinne prawo", w: Mała encyklopedia prawa, Warszawa 1980, s. 639.
7 Art. 56 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (cytowany dalej k. r. i op.)
8 Art. 57 § 1 k. r. i op.
9 J. Winiarz, Prawo
, dz. cyt., s. 135.
10 Tamże, s. 136.
11 Art. 56 § 2 k. r. i op.
12 Art. 56 § 3 k. r. i op.
13 Art. 56 § 2 k. r. i op.
14 W. Stojanowski, Rozwód a dobro dziecka, Warszawa 1979, s. 27.
15 Art. 56 § 3 k. r. i op.
16 Art. 57 § 1 i 2 k. r. i op.
17 Art. 58 § 1 k. r. i op.
18 Art. 58 § 1-4 k. r. i op.
19 J. Winiarz, Prawo…, dz. cyt., s. 159.
20 J. Winiarz, Prawo
, dz. cyt., s. 164.
21 Tamże, s. 102.
22 Hasło "Małżeński ustrój majątkowy", w: Mała encyklopedia prawa, Warszawa 1980, s. 309-310.
23 Art. 32 § 1, 2 k. r. i op.
24 Art. 93 § 2 k. r. i op.
25 Art. 113 k. r. i op.
26 Art. 10, 13, 16 kodeksu cywilnego (cytowany dalej k. c.)
27 Art. 107 k. r. i op.
28 Art. 58 § 1 k. r. i op.
29 Art. 96 k. r. i op.
30 Kan. 1134 KPK.
31 W. Góralski, Uświęcające zadania Kościoła, w: Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. 3. Lublin 1986, s. 318.
32 Kan. 1135 KPK.
33 Kan. 1111 KPK z 1917 r.
34 W. Góralski, Uświęcające zadania Kościoła, dz. cyt., s. 319-320.
35 Kan. 1136 KPK.
36 W. Góralski, Uświęcające zadania Kościoła, dz. cyt., s. 322.
37 Kan. 1139 KPK.
38 M. Żurowski, Kanoniczne prawo małżeńskie okresu posoborowego, Katowice 1976, s. 381-382.
39 Kan. 1119 KPK z 1917 r.
40 Kan. 1142 KPK.
41 Kan. 1699 § 1 KPK.
42 Kan. 1705 § 1 KPK.
43 W. Góralski, Uświęcające zadania Kościoła, dz. cyt., s. 327-328.
44 M. Żurowski, Kanoniczne prawo małżeńskie, dz. cyt., s. 394-396.
45 Kan. 1143 § 1 KPK.
46 Kan. 1143 § 2 KPK.
47 W. Góralski, Uświęcające zadania Kościoła, dz. cyt., s. 329.
48 Kan. 1148 § 1 KPK.
49 W. Góralski, Uświęcające zadania Kościoła, dz. cyt., s. 335.
50 Tamże, s. 336-337.
51 Kan. 1154 KPK.
52 P. M. Gajda, Prawo małżeńskie Kościoła katolickiego, Tarnów 2000, s. 243.
53 F. Bączkowicz, Prawo kanoniczne, t. 2, Opole 1958, s. 329-330; E. Sztafrowski, Prawo kanoniczne w okresie odnowy soborowej, t. 2, Warszawa 1979, s. 311-312.
54 Kan. 1073-1094 KPK.
55 Kan. 1095-1107 KPK.
56 Kan. 1108-1123 KPK.
57 Kan. 1674 KPK.
58 Kan. 1673 KPK.
59 Kan. 1676-1677 KPK.
60 Kan. 1678-1680 KPK.
61 Kan. 1598 KPK.
62 Kan. 1599 KPK.
63 Kan. 1681-1685 KPK.
64 Kan. 1686-1688 KPK.
65 Kan. 1541 KPK.
66 Art. 10, ust. 1; W. Góralski, W. Adamczewski, Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r., Płock 1994, s. 64-65.
67 W. Góralski, W. Adamczewski, Konkordat
, dz. cyt., s. 66.
68 Tamże, s. 66-67.
69 Tamże, s. 68.
70 Tamże, s. 69.
71 Dz. U. nr 117, poz. 757.
12