Lewirat, zwyczajowe prawo małżeńskie występujące u ludów Azji (Arabowie, Hindusi, Mongołowie) oraz plemion afrykańskich, zgodnie z którym wdowę po bracie powinien poślubić brat zmarłego, by zapewnić ciągłość rodu. Syn zrodzony z tego małżeństwa uważany jest za potomka zmarłego. Odmowa poślubienia bratowej-wdowy spotyka się ze społeczną naganą.

MAGIA

PODZIAŁ NA: CZARNĄ I BIAŁĄ

II podział:łowiecka, płodnosci, miłosci, wojenna, pieknosci

Egzogamia - reguła nakazująca jednostce wybierać sobie małżonka poza grupą, do której należy. Jej przeciwnością jest endogamia. Pewne formy egzogamii mogą czasem powstawać wewnątrz społeczności endogamicznych, jako np. egzogamia rodowa. Egzogamię tłumaczy się względami biologicznymi (skutki związków między krewnymi) i społecznymi (chęć wymiany między grupami rodzinnymi).

Religiami pierwotnymi nazywamy najstarsze wierzenia religijne, rekonstruowane na podstawie świadectw archeologicznych. W związku z ograniczonym materiałem poznawczym tych świadectw, dodatkową pomoc stanowi tu obserwacja tych religii, które do dziś się zachowały, a według badaczy reprezentują stadium najbardziej pierwotne (np. część religii etnicznych).

Najstarsze ślady wierzeń religijnych pochodzą z paleolitu i związane były z ceremoniałami pogrzebowymi, wiarą w życie pozagrobowe, kultem płodności i wiarą w istnienie duszy i duchów. Jeszcze 8000 lat temu był to jedyny znany system religijny na świecie, trwający dopóki człowiek praktykował gospodarkę zbieracko-łowiecką, prowadził wędrowny tryb życia i wszystkie swoje tradycje przekazywał ustnie.

Kiedy na pewnych terenach udomowiono pierwsze zwierzęta i rozpoczęto gospodarkę pastersko-łowiecką i prawie jednocześnie na innych rozpoczęto kultywację pierwszych roślin, wierzenia te uległy powolnej przemianie, związanej z nowym trybem życia i innym sposobem postrzegania rzeczywistości. Proces ten trwał aż do około 3300 p.n.e. i zakończył się wraz z powstaniem pierwszych wielkich cywilizacji w dolinach Tygrysu, Eufratu, Nilu i Indusu. Za datę przełomową uznaje się moment wynalezienia pisma. Wtedy kończy się prehistoria, rozpoczyna historia i zanikają religie prehistoryczne wypierane przez nowsze zespoły wierzeń.

Niektóre społeczności, żyjące w odizolowaniu, nie osiągnęły nigdy tego szczebla rozwoju cywilizacyjnego, pozostały na etapie przedpiśmiennym. Wierzenia właśnie tych społeczności, praktykowane współcześnie, nazywamy także religiami pierwotnymi. Na oznaczenie ich używa się również terminów: religie plemienne - odnoszącego się do religii jednego konkretnego ludu lub plemienia, religie rodzime, na przykład: Afryki, Australii, Oceanii czy Ameryki Północnej, odnoszącego się do jakiegoś kontynentu lub większego terytorium i religie naturalne.

Termin pierwotne oznacza: wcześniejsze, pierwsze; pierwotne nie znaczy wcale prymitywne, wsteczne czy pozbawione sensu, posiadają one dokładnie tyle samo sensu i te same charakterystyki co wszystkie inne znane religie, odmienny jest tylko sposób wyrażania pobożności. W języku angielskim na określenie tych samych religii stosowane są następujące nazwy:

• ethnic religions

• native religions

• tribal religions

• indigenous religions

• traditional religions

• animism

• primal religions

• primal-indigenous religions

• primitive religions

Ogółem dziś religie pierwotne wyznaje 245 milionów ludzi, co stawia je na 7 miejscu pod względem liczebności na świecie i odpowiada 3,8% całej populacji. Dla ułatwienia można je podzielić na religie plemienne (wszystkie religie pierwotne nie pochodzące z Afryki), które mają dziś około 150 milionów wyznawców i na rodzime religie Afryki wraz z diasporą (emigracją przymusową ludności afrykańskiego pochodzenia, w czasach kolonialnych) - około 95 milionów

Podstawą religii pierwotnych jest - animizm - wiara w istnienie świata duchowego, świata bytów potężniejszych od ludzi. Za zwykłymi rzeczami kryją się potężne moce, często postrzegane jako energia przenikająca całą rzeczywistość, lecz skoncentrowana zwłaszcza we wszystkim co niezwykłe, czasami też w szczególnych umiejętnościach ludzkich.

Pojęcie animizmu stworzył brytyjski antropolog i religioznawca Edward Burnett Tylor (1832-1917) w latach 70. XIX wieku. Według niego, wiara w duchy jest niezbędnym minimum do powstania religii i była najwcześniejszym stadium jej rozwoju. Tylor zaprezentował tę teorię w pracy zatytułowanej Primitive Culture (1871), przetłumaczonej na polski pod tytułem Cywilizacja pierwotna (1896-1898).

W opracowaniach niektórych współczesnych anglojęzycznych badaczy religii, często spotyka się określenie "animizm" jako synonim religii pierwotnych. Słowo to wywodzi się z łaciny, od anima, co znaczy oddech, tchnienie, powiew, pierwiastek życia, dusza i duch.

Świat animistów jest przepełniony duchami, wszystko co żyje posiada także duszę: ludzie, zwierzęta, rośliny, a czasami nawet przedmioty martwe i zjawiska. Znamy z antycznych religii kult drzew i świętych gajów. W Dodonie była wyrocznia Zeusa, gdzie wróżono z poszumu liści świętego dębu. Te wierzenia wywodzą się właśnie z animizmu.

Drzewa są święte, bo są siedzibą duchów, to samo może dotyczyć: jezior, rzek (do dziś Ganges jest czczony w Indiach jako świętość), źródeł lub gór (na Synaju Jahwe zawarł przymierze z Abrahamem), wulkany także były uważane za siedziby duchów, a na terenach sejsmicznych wierzono, że ziemia kryje w sobie tajemne moce, które czasami dają o sobie znać.

Deszcz i słońce również mogą posiadać dusze. W jednym z afrykańskich plemion czarownik wstaje codziennie przed wschodem słońca i wzywa je do przyjścia. Słońce jak do tej pory jeszcze go nie zawiodło. Czarownik jest przekonany, że gdyby tego nie robił, słońce by nie przyszło.

Związki pomiędzy człowiekiem pierwotnym i naturą, poczucie bezbronności wobec jej potęgi, potrzeby, doświadczenia, wyobrażenia, doznania i odczucia, zmieniały się z czasem w wierzenia, zwyczaje, zasady etyczne, obrzędy, opowieści i mity.

Mity, przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie, są swojego rodzaju kodyfikacją wierzeń. Dotyczą one głównie stworzenia świata, a więc kosmogonii i opanowania umiejętności decydujących o przetrwaniu rodzaju ludzkiego - łowiectwa, rybołówstwa, uprawy ziemi, rozniecania ognia, ceramiki i budownictwa. Nie są one baśniami, lecz opowieściami zawierającymi elementy teologii i filozofii. Można w nich dostrzec głębokie zrozumienie natury ludzkiej i podstawowych problemów człowieka.

Ściśle związany z animizmem jest kult przodków, inaczej zwany manizmem. Słowo manes, zapożyczone z mitologii rzymskiej, znaczy zmarli przodkowie. Nie umierają oni całkowicie, ich dusze, obdarzone mocą, pozostają przy życiu i wywierają dobroczynny lub szkodliwy wpływ na losy potomnych, więc należy oddawać im cześć religijną, modląc się i składając ofiary.

Kult przodków przejawiał się w 2 formach: kultu przodków rodzinnych oraz kultu przodków rodowych, klanowych, plemiennych, założycieli miast i państw, którzy nierzadko bywali podnoszeni do rangi bóstw. Wiara ta była szeroko rozpowszechniona w społeczeństwach prehistorycznych i starożytnych (Chiny, Indonezja, Melanezja, Afryka).

Jednym z najczęściej występujących elementów w religiach pierwotnych jest tabu - słowo pochodzące z języków polinezyjskich (od tapu) i oznaczające zakaz: kontaktowania się z niektórymi osobami, zwierzętami lub przedmiotami, przebywania w pewnych miejscach, uczestniczenia w pewnych obrzędach, lub też wypowiadania pewnych słów.

Przekonanie o wartości i celowości takich zachowań wynika z wiary, że są one święte lub nieczyste w sensie rytualnym. Wskutek złamania tabu następuje stan skażenia, związany z odpowiednimi sankcjami, głównie ze strony sił nadprzyrodzonych. Instytucja tabu została odkryta przez Jamesa Cooka w 1771 wśród tubylców wyspy Tonga i była rozpowszechniona wśród wysp Polinezji, Melanezji i w Australii.

Innym elementem składowym wielu religii pierwotnych jest fetyszyzm, związany z kultem przedmiotów zwanych fetyszami, takich jak: drzewa, zwierzęta, kamienie, strumienie, muszle lub przedmioty wykonane sztucznie, takie jak figurki czy wisiorki. Specjalne zabiegi obrzędowe udzielają im mocy magicznej i w związku z tym ich czciciel oczekuje od nich określonego działania.

Obydwa terminy: fetyszyzm i fetysz, wprowadził francuski religioznawca Charles de Brosses (1709-1777) w swej pracy zatytułowanej Du culte des dieux fétiches ou parallele de l'ancienne religion de l'Egypte actuelle de la Nigritie (1760), twórca hipotezy, iż fetyszyzm stanowi pierwotną formę, a nawet źródło wierzeń religijnych.

Również często spotyka się w religiach pierwotnych totemizm - oparty na uznawaniu mistycznej więzi pomiędzy jednostką lub grupą, a określonym zwierzęciem, przedmiotem, rośliną lub zjawiskiem atmosferycznym, które stawało się totemem i jednocześnie godłem klanu, szczepu czy plemienia. Zwierzę totemiczne, uważane za przodka-opiekuna grupy społecznej, jest otoczone czcią i ochroną, której służy system zakazów tabu, na przykład zakaz zabijania zwierzęcia totemicznego i zakaz spożywania go.

Słowo „totem” wywodzi się z jednego z języków algonkińskich (Indian Ameryki Północnej), z języka ojibwa, Indian z nad Wielkich Jezior, gdzie termin ototeman oznacza "on jest z mojego klanu". Wprowadził go do języków europejskich angielski podróżnik L. K. Long (1791). Naukowe badanie totemizmu rozpoczął James George Frazer (1854-1941), zadedykował tej tematyce dwie prace: Totemism (1887) i Totemism and Exogamy (1910).

Przez dłuższy czas antropolodzy sądzili, że totemizm stanowi typową formę organizacji wszystkich społeczności pierwotnych. Dalsze badania jednak poddały weryfikacji tę tezę, ponieważ formy, w jakich przejawia się totemizm są bardzo różnorodne, podobieństwa powierzchowne, a kontekst czasami nie ma związku z pokrewieństwem.

Totemizm jest dziś uważany za jeden z elementów religii i występuje razem z animizmem, głównie w społecznościach rodowych i można go spotkać u niektórych plemion Australii, Afryki i Ameryki Północnej. Jest też trudno zrozumiałym dla cywilizacji zachodniej systemem klasyfikacji, praktykowanym w społecznościach pierwotnych.

Pozostałością totemizmu jest wiara w bogów-zwierzęta, na przykład w religii antycznego Egiptu, gdzie wyobrażano sobie bogów pod postacią krokodyla, ibisa, kota, byka lub szakala.

Kult zwierząt, zwany zoolatrią wynika z idei, że pewni bogowie wcielają się w zwierzęta, a jej konsekwencją jest zoomorfizm, czyli praktyka przedstawiania tych bogów w postaci zwierząt lub z cechami zwierzęcymi.

Totem można rozpoznać w wielu religiach, które z totemizmem nie mają jednak nic wspólnego. W antycznej Grecji atrybuty przypisywane bogom mają taki właśnie charakter. I tak Atenie przypisywana była sowa, Herze paw, Posejdonowi koń a Zeusowi orzeł. W rzymskiej mitologii Junonie poświęcona była gęś, a fenickiej Isztar poświęcony był gołąb.

Podobne atrybuty przeszły do religii chrześcijańskiej. Orzeł jest związany ze świętym Janem Ewangelistą, jeleń ze świętym Hubertem, lew jest atrybutem świętego Marka i świętego Hieronima, byk natomiast towarzyszy świętemu Łukaszowi, a wąż świętej Barbarze. Pozostałością po totemach są także herby rodzinne i herby miast, gmin i województw, z którymi się identyfikujemy i które utrwalają więź społeczną miedzy członkami tej samej grupy, posiadającymi wspólne nadrzędne interesy.

Europejscy podróżnicy z czasów wielkich odkryć geograficznych, w pewnych regionach Australii, Arktyki, Południowej Ameryki i Afryki, napotykali grupy złożone z dwudziestu, trzydziestu osób, bezustannie przemieszczające się po wielkich, przez nikogo nie zamieszkałych przestrzeniach, żyjące w sposób bardzo zbliżony do naszych dalekich przodków z epoki kamienia, utrzymujące się przy życiu dzięki polowaniu na zwierzynę i zbieraniu roślin jadalnych.

W innych regionach takich jak dżungla południowoamerykańska, Azja Wschodnia czy puszcze Ameryki Północnej, podróżnicy ci natknęli się na ludność gęściej zamieszkałą, osiadłą w niewielkich wioskach, zajmującą się rolnictwem, ale ich broń i narzędzia były reliktami prehistorii.

Wzdłuż brzegów Amazonki i Missisipi i na wyspach Pacyfiku istniały wioski największe, czasami miały tysiąc lub więcej mieszkańców. Niektóre były zorganizowane w konfederacje z tendencjami do formowania prawdziwej państwowej struktury. Mimo że Europejczycy przesadzali w podkreślaniu ich "prymitywizmu", większość tych wspólnot kolekcjonowała głowy nieprzyjaciół jako trofea, smażyła żywcem jeńców wojennych i jadała ludzkie mięso podczas rytualnych świąt.

Jak się okazuje i nasi europejscy antenaci, Neandertalczycy, też praktykowali kanibalizm, zwany inaczej antropofagią lub ludożerstwem. Świadczą o tym odnalezione resztki uczt kanibalskich, z których jedną odkryto w Krapinie koło Zagrzebia. Jest ona datowana na okres kultury mustierskiej, mniej więcej 70.000 lat temu.

Zwyczaj ten miał rytualną formę, wywodzącą się z przekonania o magicznym przechodzeniu cech zjadanego osobnika na ludożercę, na przykład odwagi lub męstwa. Kanibalizm występował także jako forma kultów wojennych, związana z pożeraniem wrogów i jeńców. Bywał również ucztą sakralną, w której składano ofiary z ludzi. Do niedawna kanibalizm był spotykany u niektórych ludów Afryki, Indonezji, Oceanii, obu Ameryk oraz wysp Morza Karaibskiego, sporadycznie podobno jeszcze jest potajemnie praktykowany.

Bambara, Karaibowie, Batakowie, Mande, Irokezi, Fore, to tylko niektóre ludy praktykujące, w swej niedawnej przeszłości kanibalizm. W ostatnich czasach najsłynniejszym kanibalem okazał się Jean Bedel Bokassa (1921-1996) prezydent, a później samozwańczy cesarz Republiki Środkowoafrykańskiej, a od czasu do czasu, z prasy i telewizji dowiadujemy się o kanibalistycznych praktykach osób nie mających nic wspólnego z kulturą pierwotną.

Tradycja konsumowania czy pożerania ludzi lub bogów pozostawiła ślady w wielu mitologiach i baśniach. Grecki Chronos pożarł własne dzieci. W bajce o Jasiu i Małgosi braci Grimm, Baba Jaga regularnie karmiła się zbłąkanymi w lesie dziećmi.

W Odysei Homera jednooki Cyklop pożarł przyjaciół Odyseusza. Nawet eucharystia chrześcijańska z konsumpcją ciała i krwi Jezusa ma te same cechy, mimo że została przeniesiona do sfery symbolicznej. Sukces takich powieści jak Milczenie owiec Harrisa dowodzi, jak silnym zainteresowaniem jeszcze i dziś cieszy się ta praktyka, obłożona jednym z najsilniejszych tabu w naszym społeczeństwie.

Ostatnim ważniejszym elementem wierzeń i praktyk religijnych, opartych na animizmie, jest szamanizm. Jego początki sięgają okresu paleolitu, około 30.000 lat p.n.e. Słowo szaman pochodzi z języka tunguskiego i oznacza "ten, który jest w stanie ekstazy". Dziś spotyka się lokalne odmiany szamanizmu u ludów obu Ameryk, Azji Południowo-Wschodniej, Oceanii i Afryki. Szaman jest najczęściej wybierany przez duchy, które dają o tym znać za pomocą wizji, snów i specjalnych znaków. Jest to dar, rodzaj powołania, które uzewnętrznia się zazwyczaj już w wieku dorastania.

W wieku dorosłym, u niektórych szamanów, manifestuje się hermafrodytyzm, z silnie rozwijającymi się cechami żeńskimi, do tego stopnia, że może on wejść w związek z innym mężczyzną. Szamankami mogą być także kobiety, spotyka się je na przykład wśród Mongołów, Koreańczyków i w najwcześniejszych formach religii japońskich.

Dzięki intensywnemu, twardemu i bolesnemu treningowi ciała i umysłu, szaman wchodzi w posiadanie pewnych zdolności, za pomocą których może, na zawołanie, wejść w stan ekstazy. Zazwyczaj jest to osoba psychicznie niestabilna, niemniej zdolna w jakiś sposób do kontrolowania, a nawet wykorzystywania pozytywnie własnej labilności neuro-wegetatywnej. Mistyczne "podróże" odbywa w odmiennym stanie świadomości, w transie, używając do tego celu substancji halucynogennych, wykonuje ekstatyczne tańce, pogrąża się w szczególnej medytacji itp. Trans ten składa się zazwyczaj z dwóch typowych części:

1. Nawiedzenie i opętanie przez siły zewnętrzne (duch, zwierzę), podobne do tego, co Platon nazywał "entuzjazmem".

2. Lot duszy, która jest w stanie opuścić ciało i "podróżować" w świecie duchów, realizując w ten sposób zdolność przebywania w kilku miejscach na raz (zobacz też: OOBE).

Moc, jaką okazuje szaman w stanie, który można nazwać raptus (porwanie), odnosi się także do kontroli nad ciałem, wyjątkowej wytrzymałości na ból i brakiem wrażliwości na zdawane mu rany. Te wszystkie cechy, w społeczeństwie plemiennym, robią z niego depozytariusza wiedzy wyższej, obdarzonego zdolnością wróżenia, leczenia, ochraniania własnej społeczności w magiczny sposób, tworzenia poezji, pośredniczenia między światem ludzi i światem duchów. To od niego zależy decyzja, kiedy ma się rozpocząć okres polowań czy uprawy roślin. To on prowadzi dusze zmarłych w zaświaty, pełni też funkcję kapłańską. Często szaman był nazywany także "człowiek-medycyna", w sensie, że był jednocześnie lekarstwem i lekarzem.

Światopogląd szamański jest wynikiem nałożenia się na siebie dwóch oglądów świata: uzyskanego w stanie zwykłej świadomości oraz pochodzącego z wizji halucynacyjnych. Zgodnie z nim, świat zbudowany jest z trzech warstw: górnego (siedziby bóstw niebiańskich i duchów), średniego (ziemi z ludźmi, przyrodą i zamieszkującymi je duchami) oraz dolnego (siedziby duchów podziemnych i dusz zmarłych).

Częstym wyobrażeniem w szamanizmie jest Drzewo Kosmiczne lub Góra Kosmiczna, podzielone na trzy sfery - szaman jest uznany za tego, kto między nimi magicznie podróżuje.

Według psychologicznej interpretacji Stanislava Grofa, szaman dzięki swemu treningowi jest zdolny do opanowania podświadomości. Mircea Eliade twierdzi, że jedyna różnica między psychotykiem a szamanem znajduje się w zdolności osiągania stanów dysocjacji mentalnej na zawołanie.

Przypuszcza się, że w czasach prehistorycznych szamanizm był rozpowszechniony wszędzie, także w Europie i w basenie Morze Śródziemnego. Pozostałością po nim byli celtyccy druidzi, a w Grecji jeszcze między VI a V wiekiem p.n.e. Empedokles i Pitagoras uważani byli za ostatnich czarowników-uzdrawiaczy.

Podstawą funkcji szamana jest jego wielofunkcyjność, jest on jednocześnie czarownikiem i naturalistą, poetą i filozofem, uzdrowicielem i publicznym doradcą.

Nie tylko szaman czy czarownik może zostać nawiedzony przez duchy. Mogą one wejść w kontakt z każdym człowiekiem, zwłaszcza w czasie snu. W przypadku szczególnie wyrazistych, zaskakujących, trudnych do zrozumienia wizji sennych, ludzie szukają u kapłana pomocy w zrozumieniu ostrzeżeń, zaleceń lub pochwał, jakich we śnie chciały im udzielić duchy.

Wbrew potocznej opinii o bliskim zmierzchu religii pierwotnych, przeżywają one dziś prawdziwy renesans. Do niedawna wyszydzane, dyskryminowane, zakazywane, spontanicznie zostają wskrzeszane przez ludzi rozczarowanych religiami zinstytucjonalizowanymi, szukających własnych, pradawnych korzeni. Odradzają się religie od dawna zapomniane, uważane za martwe w świecie cywilizowanym. Dużym zainteresowaniem cieszą się wszystkie formy szamanimu i te praktykowane na Syberii, i te w lasach Amazonki. Szczególnym powodzeniem cieszą się też wszystkie tradycje indoeuropejskie - współczesne ruchy rodzimowiercze (potocznie określane jako neopogańskie i ekopogańskie) odtwarzają wierzenia dawnych Słowian, Bałtów, Prusów, Germanów i Celtów.

Dzieje się tak nie tylko w Europie. Podobnie jest na Hawajach, w rezerwatach Indian Ameryki Północnej i w niektórych krajach Afryki, gdzie reanimuje się stare wierzenia, przywraca im godność, rehabilitując tysiącletnie tradycje.

Wielu socjologów twierdzi, że jest to moda przejściowa, podobna do mody na religie Wschodu w drugiej połowie XX wieku.

KLASYFIKACJA MAŁŻEŃSTWA ZE WZGLĘDU NA MIEJSCE ZAMIESZKANIA

Matrylokalizm

Patrylokalizm

Neolokalizm

Bilokalizm

Ambilokalizm

ZDERZENIE KULTUR

Zderzenie kultur - stosunki kulturowe, które zawiązują się między dwiema kulturami na skutek ich zetknięcia się w sposób bezpośredni lub pośredni. Do takich interakcji dochodzi w obszarach stykowych pogranicza dwóch kultur bądź na skutek migracji przedstawicieli danej kultury. Zderzenie dwóch odmiennych kultur może wywołać tzw. szok kulturowy. Sprzeczności wartości reprezentowanych przez obie grupy może doprowadzić do konfliktu między nimi.

RELATYWIZM KULTUROWY

Relatywizm kulturowy - pogląd głoszący, iż żadna praktyka kulturowa nie jest dobra ani zła sama w sobie, ale musi być oceniona w kontekście w jakim funkcjonuje. Takie spojrzenie doprowadziło obserwatorów do powstrzymania się od ocen oraz sądów wartościujących obce praktyki z punktu widzenia własnej kultury. Relatywizm kulturowy odrzuca więc możliwość wartościowania obcej kultury przez pryzmat własnych wartości, prowadząc do większego obiektywizmu w postrzeganiu "swojej" i "obcej" kultury.

Z punktu widzenia metodologicznego przyjęcie relatywizmu kulturowego przez badacza kultury oznacza odrzucenie wartości własnej kultury jako miernika kultury obcej. Badacz powinien wyjść poza kulturę, aby móc obiektywnie porównać dwa różne systemy kulturowe. Całkowite odrzucenie własnych wartości, przyjętych w toku socjalizacji w obrębie własnego kręgu kulturowego nie jest jednak możliwe, a wobec tego co nie jest też możliwe całkowicie obiektywne podejście przy ocenianiu dwóch różnych kultur, w szczególności wówczas, gdy jedna z nich jest kulturą oceniającego.

Z moralnego punktu widzenia relatywizm kulturowy oznacza relatywizm wartości, a więc brak silnego wiązania się jednostek z jakimiś wartościami kulturowymi. W środowiskach konserwatywnych jest on piętnowany, gdyż przyczynia się do zrywania więzów z własną kulturą. Jest on jednak w chwili obecnej powszechnie przyjętym założeniem wśród antropologów kulturowych.

Relatywizm kulturowy bywa mylony z relatywizmem moralnym, który głosi że moralność może być jednakowa tylko wewnątrz grupy mającej ten sam zestaw norm i kod moralny, a także podejmującej wspólne działania (jaskrawym przykładem rozmijania się norm dwóch kultur bywają zachowania członków mniejszości etnicznej znajdującej się w niesprzyjających warunkach).

FUNKCJE JĘZYKA

Funkcje języka - relacje języka do szeroko rozumianego środowiska. Przez środowisko rozumiemy tu świat, rzeczywistość, przyrodę, społeczeństwo, ludzi, struktury społeczne, kulturę, procesy psychiczne, emocje, sytuacje komunikacyjne.

Językowi przypisywane są 3 podstawowe funkcje:

1. Kognitywna - poznawcza, racjonalna. Polega ona na wyrażaniu myśli, sądów, idei, pojęć, ale także na realizowaniu ich. Funkcja ta polega na zdobywaniu wiedzy o świecie. Badają ją: logika, psychologia, filozofia.

2. Społeczna - odzwierciedla miejsce i rolę języka w relacjach społecznych. Język jest narzędziem tworzenia i regulowania relacji społecznych. Jest też najważniejszym narzędziem podziału kompetencji i układu ról społecznych w różnych sytuacjach. Badają ją: socjologia, psychologia społeczna, medioznawstwo.

3. Afektywna - emotywna, ekspresywna. Jest związana z przekazywaniem emocji. Badają ją: poetyka, literaturoznawstwo, psychologia twórczości.

Językoznawstwo przez 2000 lat nie zajmowało się funkcjami języka. Dopiero w XX wieku, kiedy pojawia się językoznawstwo kulturalne, pojawiają się lingwistyczne teorie funkcjonowania języka. I tak, w 1925 roku austriacki psycholog K. Buhler wydał książkę Teoria języka. W Teorii została omówiona teoria języka jako narzędzia psychologicznego, jako narzędzia oddziaływań na innych ludzi. Przedmiotem zainteresowania autora są w niej ludzkie zachowania, opis psychiki człowieka. Uważał on, że w systemie współdziałań międzyludzkich język jest narzędziem w tym samym stopniu, co gestykulacja i inne znaki pozawerbalne. Rozpatrywał język w kategoriach funkcjonowania. Funkcja języka według Buhlera to bezpośrednie oddziaływanie języka na uczestników aktu mowy. Wyróżnił 3 podstawowe funkcje języka:

1. Funkcja znaku, przedstawiania, opisywania stanu rzeczy i przedmiotów. Funkcję tę uważa się za najważniejszą dlatego, że tylko języki naturalne pełnią tę funkcję.

2. Funkcja wyrażania siebie, ekspresywne wyrażanie psychologicznych i fizjologicznych cech nadawcy. Znaki występują tu jak symptomy pewnych stanów i cech nadawcy.

3. Funkcja apelacyjna, impresywna, funkcja oddziaływania na odbiorcę za pośrednictwem mówienia. Znak jest tu sygnałem dla odbiorcy np.: stój, chodź.

Te trzy wymienione funkcje opierają się na następujących relacjach: relacji do podmiotu mówienia, relacji do mówiącego, relacji do słuchającego. Klasyfikacja Buhlera ma charakter aksjomatyczny (deterministyczny). U jej podstaw leżą logiczne założenia system podstaw i idei.

W latach 60. Roman Jakobson napisał artykuł Lingwistyka a poetyka, bazując na teorii C. Shannona i pracach Bronisława Malinowskiego. Jakobson proponuje teorię aksjomatyczną (teorię strukturę aktu mowy). Funkcje języka są według niego przyporządkowane elementom sytuacji komunikacyjnej, a przede wszystkim są przyporządkowane różnym orientacjom na różne elementy tej sytuacji. Możliwa jest przy tym orientacja na:

• nadawcę - funkcja ekspresywna, w której celem komunikatu jest nadawca;

• odbiorcę - funkcja konatywna, impresywna, której istotą jest wpływ na partnera;

• kontekst - funkcja przedstawieniowa (referencyjna, symboliczna), czyli reprezentacja przedmiotów i faktów;

• kod - funkcja metajęzykowa, która koncentruje się na samym kodzie (opisuje język);

• kontakt - funkcja fatyczna, czyli nawiązanie i podtrzymywanie kontaktów w społeczeństwie;

• komunikat - funkcja poetycka, czyli operacje ze znakami, z formą językową tekstu, koncentracja uwagi na sposobie mówienia.

M. Halliday, twórca londyńskiej szkoły funkcjonalnej, autorytet w zakresie lingwistyki funkcjonalnej, doszedł do wniosku, że język dzieci ma o wiele więcej funkcji. Są to:

• funkcja interaktywna czyli interpersonalna, np. zabierz!, polegająca na używaniu języka jako narzędzia komunikacji społecznej; w zakresie tej funkcji Halliday rozróżnił funkcję regulacyjną sprowadzającą się do regulowania stosunków społecznych za pomocą formy przekazywania komunikatów, oraz funkcję indeksową (manifestacyjną), która występuje, gdy mówiąc o czymś nadawca wyraża przynależność do pewnej grupy społecznej;

• funkcja reprezentacyjna czyli reprezentacja jakichś stanów rzeczy, np. ba!; obejmuje nazywanie, przedstawianie komunikacji w formie znaków językowych, stanów racjonalnych, a także stany nieracjonalne, emocjonalne

• funkcja tekstowa, polega na organizacji aktów mowy, tekstu, za pomocą wyrazów językowych, a także uporządkowanie w tekście wyrazów funkcyjnych, np. oraz.

Można także wyróżnić funkcje języka, uwzględniając jego wpływ na środowisko:

1. Funkcja nominatywna (przedstawieniowa, metajęzykowa, nazywająca) polega na tym, że jednostki języka, wyrazy, zdania występują jako znaki przedmiotów i stanów rzeczy. W pewnym stopniu struktura semantyczna znaczeniowo odzwierciedla strukturę świata. Według hipotezy relatywizmu lub determinizmu lingwistycznego, sformułowanej przez E. Sapira, rozwiniętej później przez B. Whorfa, język określa sposób i formy poznania świata przez człowieka. Autorzy ci twierdzili, że na naszą kulturę wpływa język. Stali się twórcami psycholingwistyki - chcieli udowodnić że gramatyka wpływa na nasze procesy poznawcze. Dziś tym zagadnieniem zajmuje się lingwistyka kognitywna.

2. Funkcja kognitywna (poznawcza, funkcjonalna, encyklopedyczna) to rola języka w procesach poznania świata przez człowieka. Każdy język jest źródłem informacji o świecie. Opanowanie języka jest zawsze przyswojeniem wiedzy o świecie. Źródłem informacji są przede wszystkim znaki, wyrazy, idiomy. Poznawcza funkcja języka jest najbardziej oczywista w przypadku przyswajania języków obcych. Funkcja kognitywna to fragment wiedzy człowieka o świecie (czyli koncept). Każdemu znakowi, wyrazowi języka, nie tylko przyporządkowane jest znaczenie leksykalne, ale także określa on kategorie kognitywne, które są bogatsze, szersze niż znaczenie leksykalne. Każde wyrażenie językowe, każdy tekst interpretowany jest w świetle jakiejś określonej kategorii kognitywnej.

3. Funkcja perceptywna (dekodująca) to rola języka jako środka rozumienia tekstów. W wielu sytuacjach komunikacji wirtualnej język ma jedynie funkcje odbiorczą.

4. Funkcja komunikacyjna (społeczna, pierwotna) umożliwia relacje społeczne, realizowanie wspólnej działalności, podział ról w społeczeństwie. Występuje w kilku rodzajach:
   a) Funkcja interaktywna (interpersonalna), w której język jest najważniejszym narzędziem przekazywania informacji i oddziaływania na partnerów za pomocą informacji. W latach 60. XX w pojawiła się pragmalingwistyka, która bada użycie języka w społeczeństwie, w aktach mowy. Jej twórcą był angielski filozof John Austin. Wydał książkę O aktach mowy. Przedmiotem tej teorii nie są tylko zdania językowe, ale też czynności, które realizujemy artykułując zdania. Austin rozróżnił 3 aspekty wyrażeń językowych: lokucja - samo wypowiedzenie jakiejś treści, samo zdanie, np. Dzień dobry!, illokucja - intencja, zamiar, plan, który realizuje człowiek za pomocą wyrażenia językowego (mówiąc Dzień dobry! realizuję akt przywitania się), perlokucja - zaplanowane następstwo, a więc to, co nadawca zakłada w czynnościach, w zachowaniu odbiorcy.
   b) Funkcja manifestacyjna (indeksowa) polega na tym, że za pomocą języka człowiek wyraża, manifestuje swoją przynależność lub nieprzynależność do pewnych grup społecznych. Zwykle w tym celu używa się socjolektów, np. ktoś, kto mówi w żargonie przestępczym, ujawnia, że należy do grona przestępczego.
   c) Funkcja fatyczna - pojęcie to wprowadził Bronisław Malinowski. Polega na tym, że za pomocą języka, w formie mówienia, stwarzamy i podtrzymujemy stosunki społeczne. Jest to czynność niedynamiczna, w pewnym sensie zachowanie fatyczne jest bezsensowne (np. puste rozmowy toczone tylko po to, by podtrzymać kontakt). Sam fakt rozmowy jest ważniejszy niż to, co się mówi.

5. Funkcja aktywna polega na użyciu języka w celu realizacji psychicznej, intelektualnej lub emocjonalnej aktywności człowieka. Najczęściej realizuje się jako funkcja emotywna: a) funkcja myślowa - realizacja myślenia przez mówienie, b) mówienie wewnętrzne (mówienie bez słów, L. Wygocki), c) mówienie egocentryczne czyli echologia (J. Piaget) - w mówieniu dzieci ponad 80% tekstów nie ma adresata, zwykle jest to mówienie w celu echologii, czyli w celu przyswojenia języka, d) funkcja tekstowa - wykorzystanie języka w celu pisania tekstów. W przypadku tekstów pisanych odbiorca jest wirtualny, a czasami nie istnieje.

6. Funkcja magiczna (kreacyjna) - polega na wierze człowieka w to, że znaki językowe, przede wszystkim wyrazy, to naturalne części nazywanych przedmiotów, rzeczy, a więc używając ich możemy oddziaływać na rzeczy, na świat. Człowiek wierzy, że mówiąc może oddziaływać na przedmioty materialne np. dzień dobry oddziałuje magicznie, sprawia, że ktoś będzie miał dobry dzień, że będzie zdrów.

RELIGIE MONOTEISTYYCZNE

Judaizm - mozaizm, najstarsza monoteistyczna religia, prekursor chrześcijaństwa i islamu, narodowa religia Żydów. Wyznawcą jej może być tylko ten, kto urodził się z matki Żydówki. Bardzo rzadko dopuszcza się przyjmowanie wyznawców innego pochodzenia etnicznego. Równocześnie judaizm jest zespołem wartości, norm i postaw etycznych wynikających z tradycji, obyczaju i religii Żydów. Za założyciela religii judaistycznej, uznającej za jedynego Boga Jahwe (przy czym imienia Jahwe Żydzi nie wymawiają), uchodzi Mojżesz (Mose). Od jego imienia judaizm jest także nazywany "mozaizmem".
Mojżesz żył ok. 1250 p.n.e., był synem Amrama i Jakebed z plemienia Lewi, urodzonym w Egipcie. Jest uznawany za założyciela religii, twórcę przymierza między Bogiem i ludem izraelskim, odbiorcę objawień Bożych, wyzwoliciela ludu izraelskiego z niewoli egipskiej, twórcę życia narodowego. Mojżesz dał ludowi Torę, obejmującą pięć ksiąg Mojżeszowych (Pięcioksiąg) Będąc założycielem religii był równocześnie prawodawcą, kapłanem i przywódcą swojego ludu. Został uznany za nosiciela Objawienia przez chrześcijaństwo i islam .
Symbolami judaizmu są:
1) Magen David - gwiazda Dawida, zwana także Tarczą Dawida. Jest to sześcioramienna gwiazda utworzona przez dwa przeplatające się trójkąty (heksametr);
2) menora - świecznik siedmioramienny wykonany z jednej bryły metalu, który już w pierwotnej chacie służył do oświetlania świętego miejsca (współcześnie również podstawowy element herbu państwa Izrael).
Miejscem kultu Żydów jest synagoga (bożnica).
Judaizmu doktryna
Podstawę religii Żydów stanowi:
1) wiara w jednego i jedynego Boga, będącego bytem rzeczywistym;
2) ufność i wiara w posłannictwo religijne Żydów, jako naród wybrany przez Boga.
Zasady religii żydowskiej, będące jednocześnie surowo przestrzeganym prawem, zapisane są w Talmudzie, który jest uzupełnieniem Starego Testamentu.

Doktryna judaizmu określa następujące przymioty Boga:
1) najwyższy byt i stwórca świata, któremu ludzie muszą oddawać cześć;
2) sprawujący opatrzność nad światem;
3) sprawiedliwy i miłosierny;
4) wszechmocny;
5) wszechobecny;
6) zewnętrzny wobec świata (Ojciec na niebie);
7) bezcielesny (czysty duch), co pociąga za sobą zakaz wyobrażania Boga za pośrednictwem materii - Boga można jedynie przedstawić za pomocą słowa.

Judaizm przyjmuje zasadę harmonii pomiędzy Bogiem i światem, podstawą której jest posłuszeństwo Prawu ogłoszonemu człowiekowi przez Boga oraz przymierze zawarte za pośrednictwem Mojżesza na Synaju. Z narodu żydowskiego, jako narodu wybranego, wyjdzie Mesjasz, który ustanowi królestwo Boże na ziemi, będące przygotowaniem do ostatecznego królestwa w przyszłym świecie, w którym nastąpi zmartwychwstanie zmarłych i sąd ostateczny oraz powszechny dopełniający dzieło boże.
Koncepcja człowieka zakłada jedność ciała i duszy, co pozwala człowiekowi spełniać powinności wobec Boga i świata (realizację zadań wyznaczonych przez Boga). W doktrynie judaizmu Bóg jest jeden i jedyny. Człowiek chcący wypełnić zadania wyznaczone przez Boga musi się powstrzymać od:
1) bałwochwalstwa;
2) bluźnierstwa;
3) kazirodztwa;
4) zabójstwa;
5) kradzieży;
6) jedzenia mięsa wyrwanego z żywych zwierząt;
7) przestrzegać sprawiedliwości.

Etyka judaizmu
Metafizyczną podstawą etyki są przykazania, które ludziom dał Bóg. Kwintesencja etyki judaizmu zawiera się w dwóch sentencjach biblijnych: Będziesz miłował twojego Boga Jahwe z całego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił oraz bliźniego swego jak siebie samego. Ponadto Żydów obowiązuje 613 nakazów i zakazów sformułowanych w Biblii (Pismo Święte) i Talmudzie, szczegółowo regulujących życie Żydów zgodnie z nakazami wiary. Dotyczą one m.in. obrzezania (dowodu przymierza), szabatu, modlitwy, przepisów pokarmowych, świąt, postu, zawierania małżeństwa itd. (w chrześcijaństwie, w przeciwieństwie do islamu, usunięto drugie przykazanie, zabraniające czci posągów lub jakichkolwiek zmaterializowanych wyobrażeń Boga. Wokół tego przykazania w Kościele toczył się długi spór znany pod nazwą problemu "obrazoburstwa").

Islam - mahometanizm, jedna z największych religii współczesnego świata obok chrześcijaństwa, hinduizmu, buddyzmu i taoizmu, posiadająca charakter monoteistyczny. Liczbę wyznawców islamu szacuje się na ok. 900 mln, co daje mu drugie miejsce po chrześcijaństwie, we wszystkich jego odmianach. Sama nazwa "islam" pochodzi od arabskiego rdzenia "salama" i oznacza pogodzenie się z wolą Bożą, przystanie na Boga, poddanie się Bogu. Nazywana też jest od imienia jej założyciela mahometanizmem.
Powstanie islamu poprzedzał islam pierwotny, czyli religie koczowniczych ludów Arabii środkowej, okresu "dżahilija" (ciemnoty lub ignorancji). Założycielem islamu jest Muhammad, wysłannik Allaha - Boga jedynego. Narodziny islamu są związane nierozerwalnie z powstaniem Koranu spisanego po 633, tj. po śmierci Muhammada. Doktryna religijna i prawna islamu opiera się na tradycji judaistycznej, elementach religii Starożytnego Wschodu, głównie islamu pierwotnego, filozofii hellenistycznej, chrześcijaństwa oraz neoplatonizmu.
Główne założenia islamu zawarte są w Koranie oraz tradycji ("sunna", "hadisy"). Brak w niej dogmatów i tajemnic wiary. Początkowo islam był religią narodową Arabów. Z czasem przeszedł ewolucję i zaczął być wchłaniany przez społeczności perskie i tureckie, dotarł do Hiszpanii, Indii i Chin. W okresie od VIII do X w. powstały klasyczne systemy i szkoły etyczno-prawne islamu, a od IX w. zaczęła rozwijać się muzułmańska myśl filozoficzno-religijna, filozofia arabska średniowiecza, która wywarła wpływ nie tylko na kształt islamu ale także na gnozę i patrystykę chrześcijańską.
W ramach islamu wyodrębniły się odłamy islamu. Mimo jednak pozornego rozbicia współczesny islam wykazuje jedność szczególnie w dziedzinie prawa. Islam wykształcił własną kulturę, jej przejawem są między innymi ogrody islamu.

Doktryna islamu
Podstawą doktryny islamu jest wiara w jedynego Boga Allaha, zaufanie do Koranu oraz do tradycji. Człowiek jest stworzeniem i sługą Allaha. Jest obdarzony wolną wolą, zasługuje swym postępowaniem na zbawienie i pobyt w raju lub na wieczne potępienie. Wyznawcą islamu można stać się przez wygłoszenie ze szczerą intencją formuły: "Nie ma Boga prócz Allaha, a Mahomet jest jego prorokiem" (są to równocześnie słowa, które jako pierwsze wpadają w ucho każdemu nowonarodzonemu niemowlęciu muzułmańskiemu i które są wymawiane nad grobem) i przyjęcie na siebie obowiązków wynikających z Koranu, tradycji i prawa.

Moralność islamu
Moralność muzułmanów jest oparta na naukach zawartych w Koranie i sunnie proroka, na islamu prawie, które ma charakter totalitarny, rządzący każdą czynnością człowieka należącego do społeczności muzułmańskiej. Praktyczne zasady etyki muzułmańskiej są zawarte w każdym dziale prawnym (fikh) i stosownie do nich czyny są dzielone na klasy w zależności od następujących kategorii: 1) istotne obowiązki, których wypełnianie jest wynagradzane, a zaniedbanie karane (fard, wadżib), 2) obowiązki zalecane, lecz nieistotne, których wypełnienie jest nagradzane, ale zaniedbanie nie jest karane (mandub), 3) czynności prawnie i moralnie obojętne (dża'iz, mubah), 4) czyny ganione, lecz nie zakazane (makruh), 5) czyny zabronione i karalne (haram).
Największą zbrodnią w islamie jest odstępstwo od wiary (kufr), a następnie: morderstwo, nierząd, sodomia, picie wina, kradzież, fałszywe świadectwo, oszczerstwo, odmowa jałmużny. Do zasad moralnych islamu należy przestrzeganie obowiązków islamu.

Obowiązki islamu
Każdego muzułmanina, czyli wyznawcę islamu obowiązują: 1) szahada (wyznanie wiary), 2) salat (modlitwa), 3) zaka (jałmużna), 4) saum (post), 5) hadżdż (pielgrzymka do Ka'by). Obowiązki te nazywają się w teologii muzułmańskiej pięcioma filarami islamu. Szerzenie ich, zalecane przez Koran za pomocą oręża, czyli przez świętą wojnę, nazywa się dżihad.
Modlitwa jest odmawiana przez wyznawców islamu: o świcie, po południu, o zachodzie słońca i gdy zapadnie noc. Podczas modlitwy muzułmanin winien być w stanie nakazanej czystości, tj. umyć ręce, twarz i nogi. Stać w miejscu czystym (najczęściej na specjalnym dywaniku), być odwróconym w kierunku Mekki, modlić powinien się tylko w języku proroka, tj. arabskim. Trzonem modlitwy jest pierwsza sura Koranu (fatiha).
Szczególnie ważna jest modlitwa piątkowa, ma charakter publiczny i jest obowiązkowa dla wszystkich dorosłych mężczyzn, odbywa się w południe. W czasie tego nabożeństwa jest wygłaszane kazanie (hutba) przez prowadzącego modły imama. Zaka (jałmużna) początkowo miała charakter dobrowolnej daniny, z czasem stała się obowiązkową daniną od majątku. Saum (post) obowiązuje raz w roku w miesiącu ramadan i polega na powstrzymaniu się od spożywania wszelkich pokarmów i picia od świtu do zachodu słońca. Hadżdż, pielgrzymka, którą raz w życiu musi odbyć do Mekki każdy muzułmanin i muzułmanka.

Odłamy islamu
Skutkiem działania islamskich szkół prawa stało się wyodrębnienie sekt religijnych islamu: 1) szyizmu - "partii Alego" (szi'at Ali) od 661, uznającej dwunastu imamów ("dwunastowcy"), zwanej imamitami, 2) ismalitów ("siedmiowców"), stanowiących mniejszość odłamu szyickiego, 3) sunnitów, stojących na gruncie tradycji - sunny, 4) zaidytów, ograniczających manifestację Boga w osobie imama do "dobrego kierownictwa, dobrej drogi" (huda).

Prawo islamu
Prawo w islamie jest fundamentem religii, filozofii, etyki i estetyki. Każdy czyn ludzki, każde zachowanie jest w nim przewidziane, sklasyfikowane i ocenione. Jest w nim ustanowione, co jest sprawiedliwe i niesprawiedliwe, słuszne i niesłuszne, dobre i moralnie piękne, co złe i moralnie brzydkie.
Wielka klasyka prawa muzułmańskiego z IX w., Abu Hanifa, definiuje prawo, jako rodzaj wiedzy (ma'rifa). W ostatecznej analizie jest ono "słowem Bożym". Żyć zgodnie z nim znaczy żyć doskonale. Zdaniem teoretyków substancja tego prawa istniała jako część objawienia w oryginalnej "praksiędze" (“Umm al-Kitab”), tj. naturze (również stworzonej przez Boga). Prawo zostało przekazane prorokowi Muhammadowi w oddzielnych objawieniach i zebrane przez niego w jedną księgę "ziemską" zwaną Koranem. Drugą jego część stanowi tradycja (sunna, "hadith").

Chrześcijaństwo - jedna z wielkich religii monoteistycznych, wyznawana ob. przez ok. 30% ludności świata. Spośród blisko 1,8 mld chrześcijan ok. 970 mln stanowią katolicy, 300-450 mln protestanci, ok. 150 wyznawcy prawosławia, ok. 60 mln anglikanie, ok. 30 mln członków starożytnych Kościołów wschodnich; ok. 150 mln należy do różnego rodzaju sekt. Chrześcijanie przeważają w strukturze religijnej Europy, obu Ameryk i Australii, w Afryce stanowią ok. 33% ludności, w Azji - nieznaczną mniejszość.
Powstała na Bliskim Wschodzie, w ówczesnej prowincji rzymskiej Judei, zwanej później Palestyną, w wyniku nauczycielskiej i eklezjotwórczej działalności Jezusa Chrystusa oraz Jego odkupicielskiej śmierci na krzyżu i zmartwychwstania. Pierwsza wspólnota chrześcijańska ukształtowała się w Jerozolimie wokół apostołów. Tworzyli ją Żydzi nawróceni bądź jeszcze za życia Jezusa, bądź w wyniku pierwszej katechezy św. Piotra, wygłoszonej w związku z zesłaniem Ducha Św. (ok. 30 n.e.); zachowywali przepisy Tory, np. dotyczące obrzezania ( judeochrześcijanie), ale też praktykowali chrzest i Eucharystię. Podobne gminy powstawały też w diasporze. W stosunku do członków jednej z takich gmin, działającej w Antiochii Syryjskiej, użyto po raz pierwszy ok. poł. I w. określenia chrześcijanie. Uważano ich początkowo za odłam judaizmu. O ich ostatecznym rozdziale zadecydowała z jednej strony różnica postaw wobec wojny żydowskiej, z drugiej zaś rosnąca liczba wyznawców wywodzących się spoza kręgów żydowskich, co pociągnęło za sobą konieczność uniwersalizacji nowej religii, m.in. poprzez rezygnację z większości przepisów Prawa Mojżeszowego (usankcjonował ją tzw.Sobór Jerozolimski). Znaczącą rolę odegrał w tym procesie św. Paweł z Tarsu. W wyniku jego działalności, a także w wyniku misyjnych podróży św. Piotra, św. Jana Ewangelisty i in. chrześcijaństwo znajdywało wyznawców daleko poza Palestyną - w Egipcie, Azji Mniejszej, Syrii, Grecji, Italii, także w Rzymie. Członkowie rozproszonych gmin chrześcijańskich mieli świadomość przynależności do jednej wspólnoty religijnej.
W 2. poł. I w. spisano księgi NowegoTestamentu, które wraz ze Starym Testamentem (w wersji bliskiej Septuagincie) stworzyły chrześcijański kanon Biblii. Przewodnictwo w gminach było 1-osobowe. Kształtowała się hierarchia, na przeł. I i II w. tworzyli ją biskupi, prezbiterzy i diakoni. W II-III w. powstały patriarchaty w Rzymie, Aleksandrii i Antiochii, nieco później w Konstantynopolu (381) i Jerozolimie (451), a także - poza granicami cesarstwa - katolikaty: w Persji i Armenii (IV w.) oraz w Gruzji (V w.). Miejsce szczególne zajmował biskup Rzymu jako następca św. Piotra, który zginął w tym mieście śmiercią męczeńską. W początkowym okresie, zwłaszcza za panowania Nerona, Domicjana, Trajana, Marka Aureliusza, Decjusza i Dioklecjana, chrześcijanie byli obiektem prześladowań. Dopiero edykt mediolański, wyd. 313 przez Konstantyna Wielkiego i Licyniusza, położył temu kres. 380 ces. Teodozjusz I Wielki uznał ch. za religię panującą, co przyczyniło się do jej rozwoju i ekspansji na całe terytorium cesarstwa. Już wcześniej, od II-III w. zaczęła kształtować się teologia i filozofia chrześcijańska, której wyrazem były pisma Ojców Apostolskich, apologetyka, następnie cała patrystyka (Ojcowie Kościoła i inni pisarze chrześcijańscy).
Dość wcześnie pojawiły się różnice dogmatyczne w rozumieniu prawd wiary, prowadzące do powstawania herezji - znacznymi wpływami na Zachodzie, zwłaszcza wśród plemion gockich, cieszył się arianizm, na Wschodzie z kolei sporo zwolenników zdobywał monofizytyzm i nestorianizm. Ustaleniu dogmatów poświęcone były pierwsze sobory powszechne: Nicejski, Konstantynopolitański I, II i III, Efeski, Chalcedoński - przyjęta wówczas wykładnia, streszczona w tzw. symbolach wiary, obowiązuje do dziś w głównych Kościołach chrześcijańskich, m.in.: katolickim, prawosławnym, protestanckim, anglikańskim. W VIII-IX w. miał miejsce poważny kryzys ideowy spowodowany ikonoklazmem. Od III w. duchowość chrześcijańska znajdowała wyraz w rozwoju najpierw anachoretyzmu, później cenobityzmu i wielkich wspólnot zakonnych. Kształtowała się sztuka, architektura i poezja chrześcijańska.

Postępująca od VII w. ekspansja muzułmanów spowodowała islamizację obszarów dotąd chrześcijańskich na Wschodzie, w Afryce Północnej i Hiszpanii (tę ostatnią odzyskano w wyniku wielowiekowej rekonkwisty). Procesowi chrystianizacji podlegały z kolei coraz rozleglejsze obszary Europy - po Słowiańszczyznę i Skandynawię w IX-XI w. W wyniku tzw. schizmy wschodniej, 1054 chrześcijaństwo podzieliło się ostatecznie na wschodnie (prawosławie) i zachodnie (katolicyzm, Kościół katolicki) - ich dzieje biegły odtąd odrębnymi drogami. Na Zachodzie wzrost autorytetu papieży następował na przemian z jego upadkiem i próbami uzależnienia od władców świeckich lokalnych organizacji kościelnych lub Kościoła jako całości (awiniońska niewola papieży, schizma zachodnia); źródłem tych ostatnich był cezaropapizm, stanowiący szczególną bolączkę Kościoła wschodniego. Podejmowano krucjaty w celu odzyskania ziem będących kolebką chrześcijaństwa lub walki z szerzącymi się ruchami heretyckimi (albigensi), zwalczanymi też przez inkwizycję. Równocześnie kwitło życie umysłowe, rozwijała się sztuka chrześc. najpierw romańska, następnie gotycka. Zawiązały się zakony żebrzące: dominikanów i franciszkanów. W efekcie ruchów reformatorskich, jakie występowały w Kościele katol. w XVI w., powstało szereg odłamów religii chrześc.: luteranizm, kalwinizm, anglikanizm itp., określanych wspólną nazwą protestantyzmu; tworzenie nowych Kościołów mających swe źródło w ch. miało miejsce także w latach późniejszych. Reformacja wywołała też wewętrzną reformę katolicyzmu, m.in. na Soborze Trydenckim. Wielkie odkrycia geograficzne pociągnęły za sobą chrystianizację Afryki, obu Ameryk oraz Australii i Oceanii, prowadzoną zarówno przez misjonarzy katolickich, jak i protestanckich. Trudna i stosunkowo mało owocna była akcja misyjna w Azji ze względu na mocno ugruntowane tam tradycje rel. hinduizmu, buddyzmu i islamu. Sobór Watykański I , przyjąwszy uchwałę o nieomylności papieża, przyczynił się do pogłębienia rozdźwięku między różnymi Kościołami chrześcijańskimi. Równocześnie od poł. XIX w. rozwijał się w chrześcijański ruch ekumeniczny, dążący do zjednoczenia wszystkich wyznawców Chrystusa na drodze wzajemnego dialogu i eliminacji powstałych w ciągu wieków różnic konfesyjnych. Obecnie towarzyszy mu dialog z wyznawcami religii niechrześcijańskich. Na przełomie XIX i XX w. w łonie katolicyzmu zarysował się kryzys związany z modernizmem, później na sytuację Kościoła katolickiego i innych Kościołów chrześcijańskich wpływały znacząco wyzwania o charakterze społecznym i politycznym, zwłaszcza nazizm i komunizm oraz liberalizacja i ateizacja życia.

Podstawą religii chrześcijańskiej jest uznanie Biblii (Pisma Św.), składającej się ze Starego Testamentu i Nowego Testamentu, za objawienie Boże, a Jezusa Chrystusa za Syna Bożego, zapowiedzianego odkupiciela ludzkości. Główne punkty wiary chrześcijańskiej zawiera Nicejsko-konstantynopolitański symbol wiary, zwany też Credo. Jako religia monoteistyczna chrześcijaństwo przyjmuje istnienie jednego Boga w 3 Osobach, które stanowią Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Św. (Trójca Św.). Człowiek, stworzony jako mężczyzna i kobieta oraz jako istota wolna, powołany został do życia w szczęściu i do obcowania z Bogiem, który darzy go miłością i który winien być przezeń kochany. Miłości tej człowiek sprzeniewierzył się poprzez grzech, którego skutkiem są doczesne cierpienia i śmierć. Bóg pragnie wyzwolić człowieka, dlatego objawia się w historii, początkowo narodowi Izraela, potem wszystkim pozostałym. Pełnię objawienia przyniósł Jezus Chrystus, który poprzez swą śmierć na krzyżu odkupił też grzech człowieka wobec Boga, zmartwychwstając następnie i wstępując do nieba. Stał się on założycielem Kościoła jako wspólnoty wierzących, w której działa nieustannie Duch Św. Dalszy los każdego z ludzi zależy od niego samego. Prowadząc życie zgodne z Bożymi nakazami, człowiek wierzący spodziewa się po śmierci zbawienia ( niebo); zatwardziałym grzesznikom grozi natomiast wieczne potępienie ( piekło). Chrześcijanie oczekują tryumfalnego powrotu Chrystusa, czyli paruzji, powszechnego zmartwychwstania i sądu ostatecznego, który rozstrzygnie kwestie nagrody i kary (niektórzy ufają, iż nastąpi powszechne zbawienie, tj. apokatastaza); po nim nastąpić ma odnowa stworzenia i wieczne życie w Bogu. W myśl doktryny chrześcijańskiej człowiek winien starać się nawiązać osobistą więź z Bogiem, przyjmując Słowo Boże mocą wiary i udzielonej sobie łaski, wspieranych zarówno modlitwą i kontemplacją, jak uczestnictwem w życiu Kościoła (liturgia, przyjmowanie Eucharystii i innych sakramentów). Nakazy Boże zobowiązują go m.in. do miłości bliźniego i poszanowania życia - stąd zaangażowanie chrześcijan w życie społeczne, działalność charytatywna, upominanie się o prawa dla prześladowanych itp. są świadectwem ich wiary. Wpływ chrześcijaństwa na cywilizację i kulturę, zwłaszcza europejską, jest od czasów starożytnych olbrzymi. Wyrosło z zespolenia surowych zasad judaizmu z tradycjami grecką i rzymską, które przechowało po upadku cesarstwa rzymskiego. Zasady etyczne chrześcijaństwa przyjmowane są w znacznej mierze nawet przez ludzi niewierzących, traktujących je jako uniwersalne prawdy humanizmu. Chrześcijaństwo sprzyjało też rozwojowi wszelkich gałęzi sztuki - zarówno w sferze duchowej, inspirując ich treści, jak materialnej, poprzez mecenat nad artystami.

Dualizm - pogląd reprezentowany przez wiele religii, doktryn religijnych i herezji, dotyczący natury i pochodzenia dobra i zła istniejacego w świecie. Radykalny dualizm zakłada istnienie dwu równorzednych sił "Dobra" i "Zła", "Światła" i "Ciemności", "Dobrego Boga" i "Złego Boga", równorzędnych i współodwiecznych. Widzialny świat miałby być efektem ścierania się tych dwu sił. Doktryny dualistyczne wiążą materię z pierwiastkiem "złym", zaś element duchowy - z "dobrym". Świat materialny miałby być stworzony przez "Złego Boga", utożsamianego, w doktyrynach dualistycznych związanych z chrześcijaństwem, z Bogiem Starego Testamentu (stąd odrzucają one Stary Testament). Człowiek miał powstać w wyniku "uwięzienia" elementu duchowego w materialnym ciele. Bierze się z tego niechęć wyznawców dualistycznych poglądów do materii i do prokreacji, jako przedłużajacej "uwięzienie" pierwiastka duchowego w materii.

DUALIZM

Jest dwóch przedstawicieli dualizmu:

Św. Augustyn

Kartezjusz

Poza bardzo wyraźnymi zwolennikami dualizmu, istnieje wielu takich z niewyraźną mieszaną koncepcją. Nawet hylemorfizm Arystotelesowy Św. Tomasza z Akwinu balansuje między monizmem, a dualizmem.

DUALIZM głosi, że istnieją zarówno substancje duchowe, jak i substancje cielesne, do siebie nawzajem niesprowadzalne. Filozof nie szuka prawd empirycznych. Filozof stara się zrozumieć rzeczywistośćpoprzez zasady bytu. W filozofii najważniejsze są zasady bytu. Przy czym zasada bytu może być czymś samodzielnym, bądź niesamodzielnym, może istnieć, bądź nieistnieć, ponieważ zasada jest aspektem, a dokładniej wszystkim, co pod danym aspektem w danej rzeczy jest. Zasada to istota i istnienie. Byt to istota istniejąca. Ani istota sama przez się nie egzystuje w oderwaniu od istnienia, ani istnienie nie egzystuje samo, bez istoty. Czyli są to dwa aspektytego co rzeczywiście jest. Bo jest tylko istota istniejąca, nie ma istoty z osobna, ani istnienia z osobna. Tzn, że te dwie zasady samodzielnie nie istnieją, tylko łącznie. Ale istnieją też zasady samodzielne. Właśnie takimi wg. dualizmu są dwie substancje: materia i duch. Te dwie zasady bytu miałyby istnieć samodzielnie., tzn., że ani duch nie potrzebuje do istnienia materii, ani materia do swego istnienia nie potrzebuje ducha. To dwie oddzielne substancje. W monizmie to było niedopuszczalne. Tam była zawsze tylko jedna natura samodzielna i mogła mieć dwa aspekty, np.. w hylemorfizmie jest tylko jeden byt, ale ma on swoją stronę materię i drugą - formę. Tu natomiast w dualizmie obie zasady traktuje się samodzielnie. Wg. Kartezjusza człowiek jest złożeniem dwóch takich samodzielnych substancji; ciała i duszy. Wedle Kartezjusz substancja duchowa jest nierozciągła, tzn. nie zajmuje miejsca w przestrzeni. Tą substancją duchową jest to co myśli. Otóż to co myśli nie jest ciałem. Jaźń jest czymś jednym i prostym, czymś co nie składa się z części. Ciało natomiast składa się z części. To jest istotne dla dualizmu, że przeciwstawia materię duchowi na zasadzie, że materia jest traktowana jak byt korpuskularny, tj. coś cząstkowego, przeciwstawieniem do niego jest duch, który nie ma natury cząsteczkowej; nie jest ani sam częścią niczego, ani sam nie ma żadnych części. Stąd powiedzenie Kartezjusz „Cogito ergo sum”- „Myślę, więc jestem”, a na pytanie „kim jestem?” odpowiadał: „Tym który myśli”. Umiejscowienie „ja” nie ma sensu. Nie można powiedzieć, że „ja” jestem w głowie. Ponieważ to ja nie jest żadną cząsteczką niczego. Ani też nie ma żadnych części. Wg. niego dusza jest poza polem relacji części do całości. W całej materii obowiązuje stosunek części do całości. Wszystko co materialne jest zawsze w polu, w stosunku części do całości. Wszystko co nie jest materialne jest poza tym polem, nie przysługuje chrakterystyka korpuskularna temu co nie jest materialne. To coś co ma niekorpuskularną naturę ma pewien istotny atrybut, jest podmiotem atrybutu., myślenia i chcenia. Dwa atrybuty; myśli i chce, traktuje się jako osobę. W dualizmie trzeba odróżnić osobę od osobowości. Osobowość jest jakby buforem w stosunku do ciała i całej reszty. Osobowość się wytwarza, zmienia, może marnieć, polepszać się. Osoba jest niezmienna. Osoba jest jedna, ta sama, osoba to jest to, co się nazywa „ja”, co jest niewymierne, nie podlega kwalifikacjom. Jest najważniejszym elementem, że ja to ja, oraz równocześnie jest nieokreślone poza tym, że jest podmiotem tych dwóch atrybutów: „myśli” i „chce”. Najbliższym otoczeniem osoby jest jej ciało. I dlatego pierwsze najważniejsze relacje powstają między osobą a jej ciałem, potem całą resztą, a bufor zwie się osobowością. Dualizm jest krytykowany. Jest nawet logikalna krytyka dualizmu, ale wydaje się być krytyką prymitywną. Mówi się, że dualizm jest niemożliwy, bo dwie całkiem różne natury nie mogą na siebie oddziaływać.

DYNAMIKA ZJAWISK KULTUROWYCH:

1. AKULTURACJA- jedna z form dyfuzji kulturowej. Zachodzi ona wówczas gdy w bliski kontakt wchodzą 2 odmienne społeczeństwa, które dzieli najczęściej znaczny dystans kulturowy, społeczny i gospodarczy. Proces ten polega na gwałtownym przeobrażeniu się jednej kultury pod wpływem innej kultury. Zmianom podlegają zasadnicze części kultury. Akulturacja jest procesem szybkim, zazwyczaj zachodzi w czasie jednego pokolenia. W latach trzydziestych naszego stulecia pojawił się w antropologii zwłaszcza amerykańskiej stały nurt badań nad tym procesem. Procesom akulturacji towarzyszą: społeczna dezorganizacja, anomia, pustka kulturowa.

2. EWOLUCJA- zmiana obyczajów, przekonań, sposobów postępowania, gustów. Wg Szackiego cechami XIX koncepcji ewolucji są: jedność świata, prawidłowość, genetyczne wywodzenie się jednych form z drugich, jednolitość natury ludzkiej, zmienność zjawisk kulturowych, charakter powszechny, globalny, progresywny.

3. DYFUZJA- przestrzenne rozchodzenie się lub przenoszenie się elementów kultury w drodze zapożyczenia. Pojęcie dyfuzji może się też odnosić do procesu przenikania treści kulturowych z jednej warstwy czy klasy społecznej do drugiej. Wtedy mamy do czynienia z dyfuzją nie przestrzenną, lecz strukturalną. Wokół pojęcia dyfuzji powstał kierunek- dyfuzjonizm. Tłumaczył on wszelkie odmienności i zmiany procesem dyfuzji. Zazwyczaj twierdzi się, że najtrudniej ulegają dyfuzji elementy struktury i organizacji społecznej, a zwłaszcza struktur podstawowych takich jak rodzina, ród, klan. W procesie dyfuzji wyróżnia się dwie fazy i elementy: dawców i twórców.

4. SYNKRETYZM KULTUROWY- następstwo dyfuzji, a zwłaszcza procesu akulturacji. Polega na wiązaniu w jednorodne całości elementów pochodzących z różnych, genetycznie i historycznie odrębnych kultur. Kultury są synkretyczne gdy zdradzają obecność elementów pochodzących z innych tradycji. Można wyróżnić dwie formy synkretyzmu: o pierwszym mówimy gdy zapożyczeniu ulega powierzchowna forma obcego elementu kulturowego, tradycyjna pozostaje jednak treść. Na przykład w społeczeństwach nowo nawróconych przypisywanie świętym chrześcijańskim cech bóstw pogańskich. Drugi typ jest odwrotnością pierwszego i ma miejsce wówczas gdy dyfuzji ulega idea, forma pozostaje tradycyjna. Na przykład gdy czci się tradycyjnego boga przypisując mu cechy Boga chrześcijańskiego. Można mówić o trzecim typie gdy dochodzi do przemieszania obydwu poprzednich sytuacji.

ANTROPOCHORIA- przypadkowe rozsiewanie nasion dzikich roślin wokół obozowiska.

KULTURA GÓRNEGO PALEOLITU

Za jej początek uznaje się poznanie współczesnej formy człowieka, jej schyłek natomiast przypada na koniec epoki lodowcowej. W górnym paleolicie powstała większość instytucji społecznych i form organizacji życia zbiorowego cechą wspólną na tego okresu jest specyficzny typ gospodarki- zaawansowane zbieractwo i myślistwo. Wszystkie ludy tego okresu prowadziły rozwinięto gospodarkę łowiecką. Do polowanie używano dzid, oszczepów, harpunów i ostrzy, później także łuku. Nowym typem narzędzia były rylce. Do wykonania narzędzi stosowano kości, żebra, zęby, muszle, skorupy. Pojawiły się nowe metody obróbki. Człowiek zamieszkiwał wszystkie typy sfer klimatycznych ale rozkwit jego kultury dokonał się w klimacie chłodnym. Zmarłym robiono już pogrzeby. Często ciała posypywano ochrą, czerwonym proszkiem. Szczególnie interesująca jest sztuka tego okresu. Noszono paciorki, naszyjniki, bransolety, szpile. Innym wyrazem sztuki były figurki zwierząt(niedźwiedzi, mamutów, koni, nosorożców).

REWOLUCJA NEOLITYCZNA- dokonała się ona za sprawą immanentnyych sił kulturowych. Rewolucja neolityczna wyznacza przejście od gospodarki nieproduktywnej do produktywnej. Myśliwska gospodarka przedneolityczna polegała na współdziałaniu człowieka z przyrodą i wykorzystywaniu jej zasobów i możliwości, gospodarka neolityczna prowadziła do podporządkowania przyrody człowiekowi. Uprawa roślin i hodowli wiązała się z osiadłym trybem życia. Powstało garncarstwo, tkactwo, plecionkartwo, a także metalurgia. Rozwinęła się umiejętność przędzenia, tkania a także wyplatania. Obok skór do ubrań zaczęto wykorzystywać przetworzoną sierść zwierząt. Pojawiło się myślenie perspektywiczne, wynikające z konieczności planowania i działania z wyprzedzeniem. Zwiększenie migracji, osuszenie klimatu, gleby. Malała liczba zwierzyny łownej. Uprawa roślin- ręczna czyli kopieniactwo.

ROZUMIENIE KULTURY:

ATRYBUTYWNE- kultura jako cecha stałą, czyli atrybut życia ludzkiego. W tym znaczeniu kultura jest znamieniem ludzkości jako całości, termin kultura może występować jedynie w liczbie pojedynczej DYSTRYBUTYWNE- kultura jako zbiór cech i zjawisk występujących w określonej zbiorowości. Termin kultura może być używane w liczbie pojedynczej jak i mnogiej

CZAROWNICYWO- czarownikiem może być każdy kto odprawia magię. Są ludzie uważani za czarowników, którzy to są odpowiedzialni za to że sprowadzają nieszczęście. U Indian Hopi byli to ludzie o tak zwanym podwójnym sercu. Czarownictwo jest dziedziczone lecz by zostać czarownikiem należy zabić środkami magicznymi najbliższą osobę czyli siostrę lub brata. Według Alfreda Radclif-Browna sądził, że magia nie redukuje niepokojów i napięć, lecz je tworzy. Malinowski twierdził odwrotnie.

STRUKTURA U LEVI STRAUSSA- dla niego jedynym istotnym aspektem struktury społecznej jest aspekt intelektualny. Przejawy struktury społecznej na poziomie na przykład struktur pokrewieństwa uważał on za manifestacje ukrytych struktur myślowych, zazwyczaj niedostępnych świadomości badanych i odkrywanych przez badacza na podstawie analiz instytucji, norm i reguł życia.

METODY BADAWCZE W ANTROPOLOGII-

1. analiza faktów- wypowiedzi mogą być źródłem informacji i zdarzeniach, zachowaniach, wzorach postępowania. Na przykład o przebiegu obrzędu, sposobie zawierania małżeństw.

2. Metoda porównawcza- polega ona na porównaniu materiałów pochodzących z różnych odmiennych kulturowo społeczeństw.

3. Metoda terenowa- polega ona na długotrwałym i bezpośrednim kontakcie badacza z przedmiotem badań

4. Badanie kultury poprzez jednostki-

5. Wywiad

6. Autobiografia

Kultura ludowa to pojęcie często utożsamiane z folklorem. Mianem kultury ludowej określa się ogół wytworów społeczności lokalnej, związanych głównie ze sztuką, językiem. Elementem spajającym daną kulturę ludową jest wspólnota dziejowa (wspólna historia) i podobieństwo warunków życia.

Badania kultury ludowej znajdują się w gestii etnografii i służą poznaniu warunków życia społeczności lokalnych. Wytwory kultury ludowej wykonane zgodnie z tradycją danej społeczności stają się dorobkiem sztuki ludowej. Zdarza się, że autorzy niemający wykształcenia artystycznego odnajdują osobisty język wypowiedzi twórczej i wtedy ich wytwory zalicza się do sztuki.

Dla kultury ludowej charakterystyczne są takie elementy, jak:

• typowy dla danej społeczności strój

• specyficzna architektura i zdobienie wnętrz

• działalność artystyczna oparta o tradycję i związane z nią wzornictwo

Amalgamacja - jeden z czynników asymilacji kulturowej polegający na mieszaniu się grup etnicznych, rasowych czy wyznaniowych w wyniku zawierania małżeństw międzygrupowych

---