ŚRODKI DYDAKTYCZNE
Środki dydaktyczne – to wszelkiego rodzaju przedmioty oddziałujące na zmysły uczących się, których zadaniem jest ułatwienie poznawania rzeczywistości. Skracają i urozmaicają proces nauczania – uczenia się, wywołując wrażenia i spostrzeżenia, pozwalając w krótszym czasie przekazać więcej wiadomości.
Środki dydaktyczne wg. C. Kupisiewicza pełnią w procesach dydaktycznych następujące funkcje:
poznawczą; ułatwiają uczniom poznawanie określonych rzeczy, zjawisk i procesów poprzez ich reprezentowanie lub pośredniczenie między tymi rzeczami, zjawiskami i procesami a uczniami. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z tzw. środkami pomocniczymi, w drugim - ze środkami pośredniczącymi;
wspomagająca myślenie; środki dydaktyczne ułatwiają analizę, syntezę i porównywanie poznawanych rzeczy i zjawisk oraz formułowanie określonych uogólnień, w tym pojęć będących podstawowym składnikiem naszej wiedzy o rzeczywistości;
uzupełniającą; środki dydaktyczne w wielu sytuacjach zastępują lub uzupełniają czynności nauczyciela np. w postaci zaprogramowanych tekstów, nagrań audio i video itp.
Niezależnie od klasyfikacji funkcji, które pełnią, służą one:
zapoznawaniu uczniów z nowym materiałem,
jego utrwalaniu oraz kontroli i ocenie stopnia opanowania,
stosowaniu zdobytych wiadomości i umiejętności w praktyce,
rozwijaniu zdolności poznawczych oraz uczuć i woli dzieci i młodzieży.
Podział środków dydaktycznych wg. E. Fleminga i J. Jacoby’ego:
Środki naturalne, które bezpośrednio przedstawiają rzeczywistość (naturalne okazy, modele).
Środki techniczne, ukazujące rzeczywistość w sposób pośredni (wzrokowe, słuchowe, wzrokowo-słuchowe, manipulacyjne itd.).
Środki symboliczne, które przedstawiają rzeczywistość za pomocą znaków, rysunków technicznych.
Znany jest także podział oparty na zasadzie "od prostego i konkretnego do złożonego i abstrakcyjnego", według którego wyróżnia się takie środki dydaktyczne, jak:
przedmioty oryginalne eksponowane w warunkach naturalnych
przedmioty oryginalne umieszczone w warunkach sztucznych
modelowe zastępniki przedmiotów oryginalnych
symbole
podręczniki programowane i maszyny dydaktyczne
Istnieje także podział środków dydaktycznych wg. W. Okonia zależnie od stopnia ich złożoności i tak wyróżnia on:
Środki proste
Środki słowne - przede wszystkim podręczniki i inne teksty
Proste środki wzrokowe - przedmioty, modele, wykresy, mapy
Środki złożone
Mechaniczne środki wzrokowe - umożliwiają przekazywanie obrazów za pomocą np. aparatu fotograficznego, teleskopu, mikroskopu
Środki słuchowe – pozwalające przekazywać dźwięki za pomocą magnetofonu itp.
Środki słuchowo –wzrokowe (audiowizualne) –np. film
Środki automatyzujące proces uczenia się – gabinety językowe, komputery.
Biorąc pod uwagę kryterium aktywizowanego przez nie narządu:
Środki wzrokowe obejmujące naturalne przedmioty, maszyny, narzędzia, preparaty oraz modele, obrazy, wykresy, mapy, diagramy, podręczniki i teksty przedmiotowo- metodyczne
Środki słuchowe pozwalające przekazywać dźwięk: magnetofon, gramofon, radio, instrumenty muzyczne i nagrania telewizyjne.
Środki wzrokowo- słuchowe (audiowizualne) łączące obraz z dźwiękiem: film dźwiękowy i nagrania telewizyjne wraz z projektorami i aparatami do odtwarzania filmów i nagrań telewizyjnych.
Środki częściowo automatyzujące proces nauczania i uczenia się: maszyny dydaktyczne, laboratoria językowe, dydaktyczne układy sygnalizacyjne, urządzenia interkomunikacyjne oraz komputery.
Dobór środków dydaktycznych zależy nie tylko od materialnego wyposażenia szkoły w pomoce naukowe, lecz również od:
Założonych celów lekcji (inaczej będzie to wyglądało, gdy zaznajamia się uczniów z nowym materiałem, a inaczej, gdy już się go utrwala),
Metody pracy dydaktycznej
Wieku uczniów (warunkuje rodzaj zastosowanych środków oraz sposób ich wykorzystania)
Charakterystycznych właściwości poszczególnych przedmiotów nauczania
Skuteczność procesu nauczania – uczenia się można zwiększyć, stosując środki, które:
Wymagają od uczniów samodzielnego myślenia i działania, stałego posługiwania się zdobytą wiedzą dla zdobycia nowej,
Zapewniają uczniom możliwie pełny obraz poznawanych rzeczy, zjawisk, procesów i wydarzeń,
W sprzyjających okolicznościach mogą być przez uczniów samodzielnie wykonane w ramach pracy domowej, w warsztacie szkolnym itp.
Środki dydaktyczne a system kształcenia
Wielość stosowanych środków dydaktycznych w szkole jeszcze nie gwarantuje wzrostu efektywności jej pracy. Dlatego, że o wynikach nie decyduje sam środek, ale proces dydaktyczny, obejmujący działalność nauczycieli i uczniów, który nastawiony jest na dokonanie w uczniach pożądanych zmian.
Do najważniejszych, aczkolwiek nie jedynych funkcji procesu kształcenia, należy umożliwienie uczącym się poznania otaczającej ich rzeczywistości, poznania wiedzy o tej rzeczywistości, ukształtowania ich postaw i uczuć wobec rzeczywistości oraz wdrożenie ich do działalności przetwarzającej rzeczywistość. W związku z rolą, jaką spełniają środki dydaktyczne wzmacniając te funkcje procesu kształcenia, można mówić o czterech funkcjach samych środków. Środki ułatwiają więc i pogłębiają:
poznawanie rzeczywistości,
poznawanie wiedzy o rzeczywistości,
kształtowanie postaw i emocjonalnego stosunku do rzeczywistości,
rozwijanie działalności przekształcającej rzeczywistość.