ROZWÓJ ZAWODOWY NAUCZYCIELA I JEGO UWARUNKOWANIA
Rozwój zawodowy jest procesem przebiegającym w czasie w ramach ogólnego rozwoju człowieka. Wynika z naturalnego popędu do rozwoju (wzrostu, osiągnięcia swojej pełni) przez jednostkę ludzką. Od właściwie przebiegającego rozwoju zawodowego zależą efekty pracy nauczyciela, rozwój ten jest uwarunkowany w dużej mierze od sposobu kształcenia kandydatów do zawodu nauczyciela. Teorie rozwoju zawodowego podkreślają, że proces ten zaczyna się w dzieciństwie i trwa do wieku dojrzałego. Jest to ciąg decyzji, które są uwarunkowane czynnikami osobowościowymi, biologicznymi, psychologicznymi, ekonomicznymi i społecznymi.
Według koncepcji europejskich wyróżniamy 4, ściśle ze sobą powiązane, fazy rozwoju zawodowego pedagoga:
Faza wzorców metodycznych – w tej fazie nauczyciel oczekuje na gotowe wzorce metodyczne. Zjawisko to występuje zazwyczaj na początku rozwoju drogi zawodowej u początkującego pedagoga. Każdy nauczyciel chcąc dobrze pracować poszukuje i stosuje w swojej pracy gotowe i w miarę wypróbowane rozwiązania metodyczne, dydaktyczne i wychowawcze. Korzysta w tym zakresie z gotowych programów, planów. Posługuje się przykładowymi konspektami zajęć, narzędziami kontroli i oceniania ucznia oraz innymi materiałami metodycznymi, opracowanymi przez instytucje lub osoby zajmujące się kształceniem i doskonaleniem zawodowym. W tej fazie rozwoju zawodowego znajdują się tylko nauczyciele bez kwalifikacji pedagogicznych i specjalistycznych a także młodzi ludzie, którzy rozpoczęli pracę po ukończeniu studiów. Według założeń faza ta nie powinna trwać zbyt długo, ale w rzeczywistości występuje zjawisko przedłużania tej fazy, a nawet trwania jej przez cały okres aktywności zawodowej. Wynika to głównie z bierności intelektualnej nauczyciela, braku pozytywnej motywacji do pracy i braku identyfikacji z zawodem. Może to prowadzić do schematyzmu w pracy pedagoga, do ugruntowania w mentalności nauczyciela przeświadczenia, że opracowane przez innych materiały są jedynymi wzorcami rozwiązań dydaktycznych i wychowawczych. W rezultacie zanika samodzielność poznawcza, skłonność do refleksji, potrzeba krytycznego i kreatywnego myślenia i poszukiwań.
Stałe korzystanie, naśladownictwo gotowych wzorców, schematów nie jest wskazane, ponieważ w codziennej rzeczywistości pedagogicznej mamy do czynienia z dynamiczną sytuacją wychowawczą, z ciągle zmieniającymi się warunkami pracy i potrzebami wychowanków. Działalność pedagogiczna nauczyciela to interakcje między nim a uczniami, to rozwiązywanie bieżących problemów, stwarza to konieczność myślenia w biegu, szybkiego reagowania na ciągle zmieniające się i nieprzewidywalne wydarzenia w klasie i szkole. Nauczyciel nie jest w stanie wyreżyserować wszystkiego, co może się zdarzyć i dlatego nie powinien być z góry nastawiony na stosowanie określonych procedur. Przyjmowanie gotowych wzorów i bezkrytyczne ich stosowanie we własnej praktyce pedagogicznej może okazać się nieefektywne. Klucz do pomyślnych efektów w pracy zawodowej leży nie tylko w wiedzy praktycznej, ale też w kompetencjach intelektualno-teoretycznych, w zdolności do refleksji nad własną pracą oraz kreatywnym myśleniu i działaniu.
Faza krytycznej refleksji – w tej fazie zaczyna pojawiać się krytyczna refleksja nad własną pracą. Po okresie poszukiwania wzorców i bezkrytycznego przenoszenia ich do własnej działalności w rozwoju nauczyciela z wolna zaczyna pojawiać się krytyczna refleksja nad przebiegiem własnego działania i jego efektami, stosowanymi metodami pracy i ich adekwatnością do efektów zawodowych. Wykorzystując zdobytą wiedzę i doświadczenia oraz uwagi, spostrzeżenia kolegów nauczycieli, doradców metodycznych, nauczyciel zaczyna dostrzegać w swym działaniu pewne błędy i niedociągnięcia. Zastanawia się nad ich przyczynami i uświadamia sobie luki wiedzy merytorycznej. Zaczyna zastanawiać się nad celowością działań i zabiegów organizacyjno-metodycznych, przyjętych bezkrytycznie od innych nauczycieli lub przyswojonych w trakcie kształcenia z gotowych wzorów itp. Zaczyna dostrzegać związki przyczynowo-skutkowe między efektami, a metodami pracy. Dużą rolę w procesie pogłębiania samowiedzy nauczyciela, może odegrać oprócz nabywania doświadczenia wspartego radami kolegów o dłuższym stażu pracy, także fachowa literatura pedagogiczna, psychologiczna i inne dziedziny wiedzy (organizacja pracy, prakseologia).
Faza samokontroli nauczyciela – jest to okres, w którym pogłębia się samowiedza nauczyciela i zaczyna u niego rozwijać się umiejętność samokontroli i oceny własnych działań pedagogicznych. Wytworzenie u nauczyciela umiejętności dokonywania samoanalizy i samooceny swych działań umożliwia mu wczesne wykrywanie niedociągnięć dydaktycznych oraz bieżącą ocenę efektów swej pracy, skutkuje to świadomym podejmowaniem wysiłków nad kształtowaniem swojej osobowości zawodowej, indywidualizacją stylu pracy oraz umiejętności modyfikacyjnej.
Faza twórcza – okres, w którym pojawiają się u nauczyciela nowatorskie działania. Punktem wyjścia do kształtowania kreatywnej postawy jest rzetelna wiedza oraz systematyczna, wnikliwa i krytyczna samoanaliza i samoocena własnego działania pedagogicznego. Większa wiedza przekłada się na dwie istotne rzeczy:
a) Większe zrozumienie istoty różnych zjawisk i zdarzeń pedagogicznych.
b) Większa możliwość krytycznego wartościowania własnych i cudzych działań. Umożliwia podejmowanie prób nowych rozwiązań dydaktyczno-wychowawczych. Stwarza możliwość sprawdzania różnych teorii pedagogicznych i ich słuszności w konkretnym działaniu dydaktycznym.
Wiedza, kreatywność, wsparta pozytywnymi ocenami przełożonych wyzwala u nauczyciela co raz większą potrzebę poszukiwania nowych, doskonalszych i skuteczniejszych sposobów działania oraz ich modyfikowania w zależności od potrzeb uczniów i ciągle zmieniającej się sytuacji pedagogicznej. Nauczyciel będący w zaawansowanej fazie rozwoju, oprócz działań twórczych, zaczyna przejawiać zainteresowania naukowe, wiele czyta, wykazuje postawy krytyczne i samodzielność myślenia. Cechuje go silna motywacja do pracy i identyfikacja z zawodem.
Rozwój zawodowy wymaga oddziaływania na nauczycieli, pedagogów, poprzez zróżnicowane formy, treści i metody pracy. Bogactwo i plastyczność form kształcenia daje gwarancję trafienia do potrzeb każdego nauczyciela będącego na różnym poziomie rozwoju zawodowego.
Współczesna edukacja wymaga rozwijania u kandydatów do zawodu pedagoga na poziomie studiów wyższych, podyplomowych, określonych umiejętności do krytycznej refleksji nad własną pracą.
Główne założenia koncepcji kształcenia, doskonalenia zawodu nauczycieli w Unii Europejskiej. Współczesnemu nauczycielowi potrzebna jest głęboka wiedza teoretyczna, refleksja filozoficzna wsparta wiedzą praktyczną w postaci kreatywnych metod działania:
Kształcenie nauczycieli w UE jest otwarte na różne orientacje teoretyczne, poglądy i rozwiązania praktyczne.
W kształceniu nauczycieli odchodzi się od standaryzacji. Dąży się do personalizacji osobowości nauczycielskiej, do wykształcenia takich nauczycieli, którzy będą się wykazywać zdolnością i odwagą w samodzielnym podejmowaniu decyzji oraz kreatywnością w działaniu. Jest to nauczyciel, który potrafi samodzielnie zaprogramować swą pracę i ją odpowiednio realizować.
W kształceniu pedagogów odchodzi się od przygotowania ich według jednolitych wzorców osobowych, identycznych programów i organizacji studiów.
Nauczyciel powinien być zorientowany na wielokierunkowe komunikowanie się z uczniem, narzuca to potrzebę posługiwania się w kształceniu metodami aktywizującymi. Odchodzi się od szkoły powszechnej, od transmisji wiedzy tylko w jednym kierunku.
W kształceniu nauczycieli przekazuje się im wysoką wiedzę teoretyczną. Przygotowuje się ich intelektualnie do kształcenia, by wszelkie rozwiązania dydaktyczno-wychowawcze pochodziły od nich. Stawia się na edukację preferującą wysokie kompetencje intelektualne.