SPIS TREŚCI:

SYLLABUS: Koncepcje państwa i prawa u wybranych myślicieli starożytności. Powstanie państwa wg sofistów; Platon – klasyfikacja ustrojów, państwo idealne.

1. Idee demokracji ateńskiej:

2. Sofiści:

3. Protagoras (sofista):

4. Trazymach (sofista):

5. Kelikles (sofista):

6. Stoicy:

7. Cycero (stoik):

8. Cynicy:

9. Stan natury a prawo natury:

10. Sokrates:

11. Platon:

12. Starożytne chrześcijaństwo:

SYLLABUS: Arystoteles – koncepcja człowieka, powstanie państwa, klasyfikacja ustrojów państwowych. Myśl polityczna św. Augustyna.

13. Arystoteles:

14. Św. Augustyn:

SYLLABUS: Państwo, prawo, moralność – wzajemne relacje na przykładzie poglądów wybranych myślicieli średniowiecza i odrodzenia. Społeczeństwo, prawo i państwo w poglądach św.Tomasza z Akwinu. Polityka, moralność oraz najlepszy ustrój w poglądach Machiavellego.

15. Św. Tomasz z Akwinu:

16. Bizancjum:

17. Dante:

18. Marsyliusz z Padwy:

19. Machiavelli:

20. Jean Bodin:

21. Monarchomachowie:

22. Marcin Luter:

23. Jan Kalwin:

24. Andrzej Frycz Modrzewski:

SYLLABUS: Grocjusz (teoria prawa natury). Umowa społeczna (Spinoza, Hobbes, Locke).

25. Grocjusz:

26. Spinoza:

27. Hobbes:

28. Locke:

SYLLABUS: Myśl polityczna i prawna Oświecenia. Monteskiusz – podział władz, pojecie wolności politycznej. Rousseau – geneza państwa, umowa społeczna, suwerenność ludu.

29. Myśl polityczna i prawna Oświecenia:

30. Monteskiusz:

31. Jean Jacques Rousseau:

SYLLABUS: Narodziny nowoczesnego konserwatyzmu, (Burke) Niemiecka szkoła historyczna.

32. Burke:

33. Szkoła historyczna:

SYLLABUS: Liberalizm klasyczny – Constant, Bentham, Mill.

34. Liberalizm klasyczny:

35. Constant:

36. Bentham:

37. Mill:

SYLLABUS: Socjalizm: utopijny – Saint-Simon, Owen, Fourier; marksizm.

38. Socjalizm utopijny:

39. Socjalizm naukowy:

40. Marksizm:

SYLLABUS

„Koncepcje państwa i prawa u wybranych myślicieli starożytności. Powstanie państwa wg sofistów; Platon – klasyfikacja ustrojów, państwo idealne”

1. Idee demokracji ateńskiej:

- Symbol wolności, a jej mekką były Ateny.

a) Podstawowe pojęcia:

- Wolność słowa – Istota wolności, każdemu przysługuje prawo do zabierania głosu.

- równość praw – równość w traktowaniu obywateli, głosu i udziału we władzy, równy dostęp do urzędów.

- Zasada praworządności – Podporządkowanie się prawu stworzonemu przez obywateli.

2. Sofiści:

a) Powstanie państwa:

- Ludzie po czasie izolacji zaczęli łączyć się w grupy. Państwo powstało z woli ludzi i jego zadania są doczesne. Nie udzielali odpowiedzi na pytanie która forma rządów jest dobra. Ludzie podlegają prawu natury i prawu państwowemu, ale należy przestrzegać prawa natury, gdyż prawo państwowe tyranizuje ludzi i łamie prawa natury; z natury wszyscy jesteśmy równi.

3 . Protagoras (sofista):

- Uznawał istnienie stanu natury i prawa natury.

a) Powstanie państwa:

- Ludzie żyli w stanie natury, w izolacji. Człowiek jest istotą aspołeczną. Siły natury zmusiły ludzi do gromadzenia się, jednak powstałe państwa szybko się rozpadały. Trwałość państwa zapewnił Zeus, wszczepiając ludziom instynkt społeczny.

b) Zasada homo menzura i civitas menzura:

- homo menzura: „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że istnieją i nieistniejących, że nie istnieją” – wszystko zależy od punktu widzenia człowieka, jest względne i nie ma prawd uniwersalnych.

- civitas menzura – „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy” – prawo ustanowione przez człowieka mówi nam, co jest dobre a co złe.

c) Cel prawa i krytyka prawa:

- Celem prawa jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania państwa.

- Dualizm prawa – istnieje prawo natury i prawo państwowe.

- Prawa państwa są kruche, zmienne i nie zawsze sprawiedliwe, dlatego lepiej przestrzegać prawa natury.

- Przestrzeganie prawa państwowego jest cnotą, naruszenie prawa natury godzi w prawdę.

4. Trazymach (sofista):

a) Powstanie państwa:

- Państwo i prawo pozytywne stworzyli ludzie silni dążąc do większego podporządkowania słabszych, samym pozostając poza prawem.

5. Kelikles (sofista):

a) Powstanie państwa:

- Państwo i prawo pozytywne stworzyli ludzie słabi chcąc zapewnić sobie bezpieczeństwo.

6. Stoicy:

a) Wizja świata i jej wpływ na ocenę państwa:

- Świat jest rozumnym ładem i harmonią, rozum przenika każdą jego część. Kosmos jest ojczyzną bogów i ludzi, a łączy ich ze sobą rozum. Utożsamiali wolność z mądrością (tylko człowiek mądry jest wolny). Pochwalali prawo natury jako zgodne z człowiekiem i światem. Byli kosmopolitami. Państwo ma być tworem rozumnym, tylko wtedy mogą z nim współpracować.

7. Cycero (stoik):

a) Prawo natury:

- Prawo natury jest ważniejsze od wszystkich innych praw. Prawo natury rządzi kosmosem, jest wieczne i jednakowe dla wszystkich. Jest zgodne z naturą świata i człowieka. Prawo natury to prawo rozumu. Prawo stanowione musi być zgodne z prawem natury.

8. Cynicy:

a) Pogląd na państwo:

- Byli przeciwnikami państwa. Państwo jest złem, bo jest tworem nienaturalnym, mającym porządek w działalności ludzkiej. Odwrócili się od polityki w skrajny indywidualizm i anarchię.

- Uważali, iż należy żyć własnym życiem, kształtować swą osobowość bez oglądania się na formy proponowane przez państwo. Największą wartością jest szczęście polegające na cnocie, a ta zaś na życiu zgodnym z naturą. Głosili minimalizm życiowy, kult prostoty i ascezy. Cechowała ich swoboda obyczajów.

9. Stan natury a prawo natury:

- Istnienie stanu natury nie oznacza istnienia prawa natury.

a) Stan natury:

- Okres przed powstaniem państw, przesycony agresją, bez organizacji życia społecznego ani prawa pozytywnego.

10. Sokrates:

a) Intelektualizm etyczny:

- Złe postępowanie wynika z braku wiedzy (dobro = wiedza). Wiedza ma charakter immanentny i jest największą z cnót.

b) Najlepszy ustrój:

- Arystokracja jako rządy najlepszych, posiadających wiedzę filozofów. To ustrój dobry i sprawiedliwy, gdyż zgodnie z intelektualizmem etycznym mędrcy nie mogą czynić źle.

c) Umowny stosunek państwa/prawa do obywateli:

- „do et des” czyli „daję byś dał”. Państwo/prawo daje bezpieczeństwo, ale wymaga podporządkowania. Obywatel godzi się na obowiązujący porządek prawny.

d) Dlaczego Sokrates poddał się wyrokowi śmierci?

- Ze względu na poszanowanie prawa i wiarę w słuszność swoich poglądów.

11. Platon:

- Konserwatysta. Uważał, że demokracja to ustrój najbardziej chwiejny cechujący się brakiem dyscypliny społecznej, respektu dla władzy, demoralizacją wśród narodu i braku kompetencji rządzących.

a) Idealizm obiektywny:

- Świat to jedynie odbicie idealnego bytu, jedynie filozofowie są w stanie go poznać.

- Trzy rodzaje duszy ludzkiej: Rozumna, popędliwa i pożądliwa. Rozumna dominuje nad pozostałymi.

- Trzy stany społeczeństwa: Duszy rozumnej odpowiada klasa filozofów – kasta rządząca (cnota mądrości). Dusza popędliwa to wojownicy - zapewniają bezpieczeństwo (cnota męstwa). Dusza pożądliwa to chłopi – utrzymują całe społeczeństwo (cnota wstrzemięźliwości). Chłopi stanowią grupę najliczniejszą. Współżycie wszystkich kast społecznych tworzy główną cnotę idealnego państwa – sprawiedliwość.

b) Dlaczego w państwie idealnym powinni rządzić filozofowie?

- Pogląd ten wiąże się bezpośrednio z idealizmem obiektywnym i intelektualizmem etycznym. Filozofowie są dobrzy i sprawiedliwi, co jest gwarantem dobrych rządów w państwie.

c) Ograniczenie wolności człowieka w doskonałym państwie.

- Wynikały z pełnionych funkcji w społeczeństwie. Filozofowie i wojownicy nie mogli zakładać rodzin, mieć wolności prywatnych. Ich życie ograniczało się jedynie do sfery publicznej, dzięki czemu nic nie kolidowało z interesem państwa i sprawowaniem funkcji. Chłopi posiadali pewną sferę prywatną, jednak o łączeniu się w pary i wychowywaniu dzieci decydowali filozofowie. Stosowano również cenzurę jako gwarancję spokoju społecznego.

d) Cztery rodzaje cnót:

- Mądrość, męstwo, wstrzemięźliwość i sprawiedliwość.

e) Prawo w państwie idealnym:

- Pierwotnie twierdził, iż prawo pozytywne jest zbędne, generalne i abstrakcyjne normy prawa pozytywnego nie mogą być sprawiedliwe w rozwiązywaniu dylematów życia codziennego. Spory powinni rozstrzygać filozofowie. Dodatkowo zabezpieczeniem miało być odbieranie rodzicom dzieci zaraz po urodzeniu. Potencjalnie każdy mógł być ze sobą spokrewniony.

- Pod koniec życia Platon zmienił swój pogląd na prawo pozytywne. Jest ono niezbędne, ponieważ natura człowieka jest dzika, zwierzęca, zachłanna i egoistyczna. Tylko prawo pozytywne może ją poskromić. Projekty ustaw powinni przygotowywać mędrcy, a uchwalać zgromadzenie obywateli.

12. Starożytne chrześcijaństwo:

a) Stosunek do państwa rzymskiego:

- Początkowo chrześcijanie wierzyli w rychły koniec świata i uważali, że nie warto reformować marnego świata. Uznawali państwo rzymskie, jednocześnie separując się od niego.

- Posłuszni władzy świeckiej, o ile jest zgodna z prawem boskim. Jeśli nie jest to mają prawo do biernego oporu, dążąc do zachowania pokoju. Walczyli modlitwą.

- Występuje podział na prawo ludzkie i boskie, które stanowi prymat.

SYLLABUS

„Arystoteles – koncepcja człowieka, powstanie państwa, klasyfikacja ustrojów państwowych. Myśl polityczna św. Augustyna.”

13. Arystoteles:

a) Koncepcja człowieka jako istoty społecznej:

- Człowiek to tzw. „politicon zoon” czyli istota od zawsze społeczna. Nie jest w stanie zaspokoić samodzielnie wszystkich swoich potrzeb, jest zależny od innych. Dlatego ludzie łączą się w rodziny i większe społeczności. Państwo czyli struktura zależności jednych od drugich. Poza społeczeństwem mogą żyć jedynie nędznicy albo istoty nadludzkie.

b) Powstanie państwa:

- Wiąże się bezpośrednio z naturą człowieka „politicon zoon”. Jedynie państwo jest wspólnotą doskonałą – samowystarczalną. Państwo daje szczęście i bezpieczeństwo. Człowiek ma naturę państwową.

c) Dwa kryteria podziału ustrojów państwowych na dobre i złe ustroje:

- Ze względu na cel sprawowania władzy - dobro jednostki, dobro ogółu.

- Ze względu na liczbę osób sprawujących władzę – jednostka, grupa, ogół.

- Dobre ustroje: Monarchia, Arystokracja, Politea.

- Złe ustroje: Tyrania, Oligarchia, Demokracja.

- Aby państwo było stabilne musi dominować klasa średnia – Politea.

d) Państwo idealne:

- To takie, w którym dominuje klasa średnia. Zapobiega to możliwościom wystąpienia przewrotów i niepokoi społecznych. Do powstania idealnego państwa wymagane są pewne warunki.

- Warunki geograficzno – klimatyczne: klimat umiarkowany, państwo nie może być zbyt duże, oddzielone górami od nieprzyjaciół, nad morzem aby rozwijał się handel.

- Warunki ekonomiczne: Własność prywatna, każdy obywatel powinien mieć działkę w centrum i na obrzeżach państwa.

- Warunki wychowawcze: Równe nauczanie dla wszystkich.

e) Pogląd na cnotę:

- Cnota to stan najwyższej harmonii. Podział na cnoty:

- Poznawcze/intelektualne (skutek doświadczenia) – rozsądek i mądrość (najwyższa z cnót).

- Cnoty etyczne (skutek przyzwyczajenia) – „Złoty środek” - cnoty pomiędzy skrajnościami. Odwaga (pomiędzy brawurą a tchórzostwem), hojność (pomiędzy rozrzutnością a skąpstwem).

f) Teoria prawa natury:

- „Dobro czynić, zła unikać”. Prawo natury istniało od zawsze, odrzucił istnienie stanu natury. Prawo natury na charakter ponadczasowy i niezmienny. Wskazuje wartości uniwersalne, zawsze porządane. Prawo powszechnie obowiązujące, które niema prawodawcy.

g) Prawo natury a prawo stanowione:

- Prawo natury wskazuje dobra zawsze pożądane, niezmienne, wywodzące się z natury rzeczy. Prawo stanowione wskazuje dobra pierwotnie obojętne. Normy prawa stanowionego są zmienne, nietrwale, sztuczne, narzucone przez prawodawcę. Prawo natury nie posiada prawodawcy. Prawo stanowione obowiązuje jedynie tych ludzi, którzy znaleźli się w sytuacji prawnej zawartej w hipotezie normy. Prawu natury podlegają wszyscy ludzie niezależnie od sytuacji.

14. Św. Augustyn:

- Filozofia skrajnie pesymistyczna.

a) Państwo ziemskie i państwo Boże:

- Przekształcenie platońskiego dualizmu na teorię dwóch państw – bożego i ziemskiego.

- Państwo ziemskie – powstało w wyniku grzechu pierworodnego. Cechuje się nienawiścią, chciwością i złem. Panuje w nim szatan.

- Państwo Boże – cechuje się dobrocią, przebaczeniem, miłosierdziem i miłością. Panuje w nim Stwórca.

- Istnieje ciągła walka pomiędzy dobrem a złem. Teoretycznie można przypisać ludzi dobrych do państwa Bożego, ludzi złych do ziemskiego.

- Podstawa dzisiejszej doktryny chrześcijaństwa – istnienie nieba i piekła.

b) Zasada predestynacji:

- na zbawienie i bliskość z Bogiem mogą liczyć jedynie wybrani przez Boga.

c) Pojęcia „civitas Dei” i „civitas terrena”:

- “Civitas Dei” – Państwo Boże. Dostąpią łaski zbawienia

- “Civitas terrena” – Państwo ziemskie. Nie dostąpią zbawienia. Żyją w większości, dlatego świat jest taki, a nie inny.

SYLLABUS

„Państwo, prawo, moralność – wzajemne relacje na przykładzie poglądów wybranych myślicieli średniowiecza i odrodzenia. Społeczeństwo, prawo i państwo w poglądach św. Tomasza z Akwinu. Polityka, moralność oraz najlepszy ustrój w poglądach Machiavellego.”

15. Św. Tomasz z Akwinu:

a) Teoria prawa natury:

- Utożsamiał je z najwyższą mądrością Boga jako odwieczne reguły, które rządzą światem. Człowiek postępując zgodnie z nimi zmierza ku dobru. Jest niezmienne. Zapożyczył od Arystotelesa zdanie: „dobro czynić, zła unikać”. Prawo natury można poznać poprzez rozum(racjonalnie) i obserwację przyrody (empirycznie).

16. Bizancjum:

a) Cezaropapizm:

- Bizancjum staje się nowym Rzymem. Główną ideologią staje się Cezaropapizm – doktryna imperialna, mająca zapewnić jedność i potęgę państwa. Cesarz był władcą absolutnym, źródłem prawa i najwyższym sędzią, dowódcą i bożym namiestnikiem, władcą chrześcijańskim, zastępcą boga na ziemi do spraw doczesnych. Jest naśladowcą Boga i jego ziemskim obrazem. Koronowany przez Boga w świątyni, święty dla ludu. Był wszechobecny, jego władza obejmowała cały świat, był władcą świeckim i duchownym jednocześnie. Działał dla dobra poddanych, zapewniając sprawiedliwość. Zgodnie z wolą Bożą i trwogą wobec boga.

b) Uniwersalne dążenia papiestwa i ich doktrynalne uzasadnienia:

- Na czele kościoła stoi papież, władca uniwersalny, głowa wszystkich panujących. Może usuwać władców z tronu, ludność poddaną złym panom zwalniać z obowiązku posłuszeństwa na podstawie następujących teorii:

- Teoria jedności świata – Zbudowany na wzór organizmu człowieka i nie może mieć dwóch głów (świeckiej i duchownej).

- Teoria kościoła (duszy) i władzy świeckiej (ciała) – hierarchia bytów.

- Teoria wyższych zadań papiestwa i niższych celów państwa – cele ziemskie są tylko cząstką celów ostatecznych.

- Teoria kościoła (instytucji doskonałej) i państwa (obarczonego grzechem) – papież ma kontrolę nad cesarzami, aby nie rządzili grzesznie.

- Teoria wikariatu – po śmierci cesarza władza wraca do papieża.

- Teoria dwóch mieczy – symbolizujących władzę duchowną i świecką, papież dysponuje oboma.

- Teoria darowizny Konstantyna – Kreująca papieża jako głowę kościoła i cesarza na terytoriach byłego imperium zachodniego.

- Teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego – tylko papież jest godny cesarstwa.

17. Dante:

a) Monarchia światowa:

- Idea utopijna. Świat pokoju. Cesarz – władca ucywilizowanego świata, utrzymujący pokój między ludźmi i podległymi monarchami. Celem jest doczesna szczęśliwość rodzaju ludzkiego (pełne zaspokojenie fizycznych i duchowych potrzeb). Hegemonem miał być cesarz rzymski, a włosi mieli odgrywać rolę przodującą w światowym państwie (ogród cesarstwa). Monarchia światowa współpracująca z kościołem, ale nie podporządkowana. Kościół nie może mieszać się do polityki i filozofii.

18. Marsyliusz z Padwy:

a) Suwerenność ludu:

- Prawo ma pochodzić od ludu, cały lud jest prawodawcą. Ludzie chętniej słuchają praw, które sami ustanowili, wolą nawet gorsze prawo, jeśli tylko pochodzi od nich. Lud lepiej niż jednostka rozpoznaje swoje dobro i bardziej go pragnie.

- Zasada suwerenności ludu doprowadziła do odkrycia, że prawo boskie (natury) będzie normą dopiero w niebie, a na ziemi obowiązuje prawo ludzkie. Prawo ma pochodzić od ludu i być wyegzekwowane przez aparat państwowy.

19. Machiavelli:

a) Polityka a moralność:

- Oddziela moralność od polityki. Moralność kieruje się kryteriami dobra lub zła, a polityka kryteriami skuteczności i celu. Polityka nie jest ani moralna, ani niemoralna. Politykowi przyświecać ma racja stanu, która usprawiedliwia nawet zachowania niemoralne, takie jak podstęp, zdrada, terror i kłamstwo. Cel uświęca środki. Władca powinien prowadzić politykę silnej ręki, zachowując przy tym pozory łagodności. Władza powinna uciekać się do niemoralnych zachowań w imię racji stanu.

- Władca ma utrzymywać równowagę sił społecznych, zmierzać do tego, by tylko on posiadał władzę w państwie.

b) Pogląd na naturę ludzką:

- Człowiek jest z natury zły, chciwy, próżny, zawistny i pełen pychy. Człowiek „łatwiej przebaczy stratę ojca niż ojcowizny”.

c) Najlepszy ustrój:

- Słabe i rozbite Włochy – Silny monarcha absolutny, uciekający się do kłamstw, przebiegłości w imię racji stanu. Człowiek jest z natury niegodny, gdyby władca był uczciwy, moralny i nie stosowałbym podstępów nie rządziłby długo.

- Abstrahując od Włoch – Republika jako stabilny i bezpieczny ustrój. Najlepiej gdyby łączyła w sobie elementy monarchii, arystokracji i Politei. W stabilnym ustroju upatrywał silną armię i prawo pozytywne.

- Jako ateista twierdził, że religia narodowa jest zjawiskiem pozytywnym, stabilizuje państwo.

d) O roli jednostki w historii:

- Wierzył w wybitną rolę jednostki, jej wielkość. Oprócz Fortuny także człowiek ma wpływ na historię, świat i siebie samego.

- Człowiek musi być przedsiębiorczy, posiadać zdolność rozumowania i przewidywania, ma być aktywny i śmiały, choć człowiek z natury jest skłonny do zła. Dzięki tym zdolnościom ma wpływ na tworzenie historii.

20. Jean Bodin:

a) Teoria suwerenności władzy państwowej:

- Państwo to sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne. Na jego czele powinien stać suwerenny władca.

- Suwerenność jest niepodzielna, zapewnia niezależność władzy państwowej od kogokolwiek zewnątrz i niezawisłość od poddanych.

- Głównym przejawem suwerenności jest wyłączność prawodawcza, jeżeli władza jest suwerenna to tylko do niej należy moc tworzenia i znoszenia prawa.

21. Monarchomachowie:

a) Przedstawiciele:

- Hotman – krytykował absolutyzm, gloryfikował czasy Franków. Szanse przywrócenia pomyślności upatrywał w restauracji potęgi Stanów Generalnych.

- Beza, Boucher, de la Boetie – byli bardziej radykalni. Podstawową tezą była idea suwerenności narodu. Monarcha jest związany porozumieniem z ludem, gdy go nie przestrzega może stracić królestwo.

22. Marcin Luter:

a) Poglądy polityczne:

- Wyraźnie zbliżył swój kościół do państwa, uznał pełną suwerenność władzy państwowej. Twierdził, że konieczne jest pełne prawo władcy do nieskrępowanego działania, aby państwo mogło przykładnie karać występnych poddanych. Państwo musi być surowe, rządzone przez władcę absolutnego. Natura ludzka źle znosi demokrację, władca powinien uciskać krnąbrnych poddanych, a przeciwko niemu nie może przysługiwać prawo oporu.

b) Wpływ teologii na poglądy polityczne:

- Nawiązywał do augustianizmu przejmując tezę o upadku natury ludzkiej. Człowiek może zbliżyć się do boga jedynie przez wiarę. Potępiał celibat, głosił nawrót do korzeni chrześcijaństwa wolnych od tradycji i nauk ojców kościoła. Uznawał tylko chrzest i komunię. Łacinę zastępował językami narodowymi.

23. Jan Kalwin:

a) O państwie:

- Absolutyzm władcy jest absolutyzmem boga. Boskie jest państwo i władza należy do stwórcy. Nie można występować przeciwko władcy, skoro rządzi to trzeba go słuchać bez zastrzeżeń. Stawiając opór władcy stawia się opór bogu.

- Najlepszym ustrojem jest republika arystokratyczna, rządzić powinni najlepsi. Podporządkował władzę świecką kościołowi.

b) Wpływ teologii na poglądy polityczne:

- Przejął tezę od Lutra, że człowiek jest z natury zły, wprowadził do niej teorię predestynacji, wg. której bóg przeznaczył z góry ludzi na zbawienie i potępienie.

24. Andrzej Frycz Modrzewski:

a) Poglądy polityczne:

- Wziął w obronę chłopa. Protestował przeciwko nadmiernej pańszczyźnie. Kwestionował celowość poddaństwa. Domagał się ochrony prawnej dla chłopa i opieki państwowej.

- Bronił mieszczan. Domagał się równouprawnienia wyznaniowego i miejsc w sejmie.

- Proponował wzmocnienie władzy króla. Miał być arbitrem w sporach między stanami, strażnikiem politycznej równowagi.

- Domagał się kodyfikacji praw. Podstawą prawa polskiego miało być prawo rzymskie.

SYLLABUS

„Grocjusz (teoria prawa natury). Umowa społeczna (Spinoza, Hobbes, Locke)”

25. Grocjusz:

a) Teoria prawa natury:

- Twórca nowożytnej szkoły prawa natury.

- Prawo natury jest niezmienne w przeciwieństwie do prawa pozytywnego. Źródłem jest natura człowieka. Poznanie prawa poprzez rozumowe spojrzenie na społeczną naturę człowieka, która cechuje się popędem do łączenia się w pary w celu wspólnego, zgodnego życia.

- Cztery zasady prawa natury: Poszanowanie cudzej własności, obowiązek wynagrodzenia szkody, umów należy dotrzymywać (pacta sunt servanda), nieuchronność kary.

- Postulował powszechne prawo do swobodnej żeglugi, humanitarne zasady prowadzenia wojen.

26. Spinoza:

a) Podstawowe prawo natury:

- Wolność myśli: Myśli są niezależne od nikogo, nie można pozbawić ich człowieka. Można głosić wszystkie poglądy oprócz nietolerancyjnych.

b) Umowa społeczna:

- Ludzie pierwotnie żyli w stanie natury – ciągłe wojny i niepowodzenia. Ludzka natura jest egoistyczna. Ludzie mieli tego dość i postanowili zawrzeć umowę społeczną. Umowę pomiędzy jednostką a społeczeństwem w skład którego jednostka wchodziła. Powstało państwo będące gwarantem wolności i bezpieczeństwa jednostki. Suwerenem jest całe społeczeństwo.

27. Hobbes:

a) Teoria stanu natury:

- Istniał stan natury. Odwieczna „wojna wszystkich ze wszystkimi”. Każdy dążył do osiągnięcia jak największych korzyści kosztem innych. Ludzie postanowili opuścić stan natury i zawarli umowę społeczną.

b) Treść umowy społecznej:

- Umowa „każdego z każdym” w celu scedowania wszelkich praw i wolności na suwerena. Suweren zyskiwał władzę absolutną, ponieważ nie był stroną umowy. Człowiek zyskał bezpieczeństwo i spokój, utracił nieograniczoną niezależność. Posiada tyle praw ile udzieli mu suweren. Suweren „pożera” wolności jednostek. Poddani nie mogą cofnąć tej cesji praw i wolności. Mogą rozwiązać umowę, jeżeli suweren nie zapewnia im bezpieczeństwa. Wtedy następuje powrót do stanu natury.

c) Najlepszy ustrój państwa:

- Absolutyzm. Człowiek jest istotą niedoskonałą, egoizm i emocje dominują nad rozumem. Silna i nieskrępowana władza może to poskromić. Władza ma podstawę w umowie społecznej. Suweren nie jest stroną umowy.

d) Prawo oporu przeciwko władzy państwowej:

- Suweren nie jest stroną umowy, ludzie nie mogą wypowiedzieć mu posłuszeństwa. Jest jednak odstępstwo. Gdy suweren nie jest w stanie zapewnić bezpieczeństwa umowa ustaje, następuje powrót do stanu natury.

28. Locke:

a) Teoria stanu natury:

- Człowiek jest dobry z natury. Stan natury był okresem wolności i równości. Nie istniało państwo ani prawo pozytywne. Podstawową zasadą prawa natury była wolność, utożsamiana z własnością. Stan natury to stan spokoju. Czasami jednak dochodziło do konfliktów, dla rozstrzygania sporów powołano państwo.

b) Treść umowy społecznej:

- Zawarcie umowy społecznej wynikło z potrzeby powołania niezależnej instytucji rozstrzygającej spory. Umowa powszechna „każdy z każdym”.

- Dwa etapy: powstanie społeczeństwa i powołanie władzy państwowej do arbitralnego rozstrzygania sporów. Ludzie pozostawili wolność zyskując dodatkowo większe bezpieczeństwo. Państwo ogranicza się do roli „nocnego stróża” – zapewnia bezpieczeństwo i nie ingeruje w życie prywatne. Umowa ma charakter dobrowolny. Władza jest stroną umowy w drugim etapie.

c) Prawo oporu przeciwko władzy państwowej:

- Jeśli władza narusza dwustronną umowę obywatele mogą legalnie ją obalić. Następuje cofnięcie do pierwszego etapu umowy społecznej. Społeczeństwo może ponownie wybrać władzę, jest to niezbędne do jej kontrolowania.

SYLLABUS

„Myśl polityczna i prawna Oświecenia. Monteskiusz – podział władz, pojecie wolności politycznej. Rousseau – geneza państwa, umowa społeczna, suwerenność ludu.”

29. Myśl polityczna i prawna Oświecenia:

a) Charakterystyka:

- Oświecenie to przede wszystkim panowanie rozumu. Racjonalizm łączył się z empiryzmem i sensualizmem. Kult utylitaryzmu, który zakładał, że dobre jest to i tylko to, co jest użyteczne. Nie ufali autorytetom starożytności, odrzucali to co stare. Wychodząc z założenia, że „prawdziwa cnota krytyk się nie boi” drwili z przesądów kleru. Kpili z pasożytnictwa arystokracji. Ośmieszali szlachectwo, honorowe urzędy i religię.

- Ideologie oświecenia wyrażały przede wszystkim interesy mieszczaństwa, umocnienie form kapitalistycznych.

30. Monteskiusz:

a) O podziale władzy:

- W każdym państwie istnieją trzy pola aktywności, które mają być i rozdzielone i stopione ze sobą. Wszystkie władze miały realizować ten sam cel: wolność polityczną. Trzy władze miały się uzupełniać, kontrolować i hamować w taki sposób, aby żadna z nich nie wzrosła ponad pozostałe. Podział władzy miał zapobiec despotyzmowi i zapewnić wolność polityczną obywateli;

- Najlepszym ustrojem jest monarchia- najpewniejsza gwarancja odporności na despotyzm. Hamulce miały być wewnątrz poszczególnych władz i pomiędzy nimi.

- władza prawodawcza: powinna być powierzona parlamentowi. Niemożliwe jest to, aby lud sprawował władzę osobiście, dlatego parlament ma wyręczać lud w stanowieniu prawa. Wewnętrzny hamulec (zapobiegający wzniesieniu się ponad inne władze) - dwuizbowy parlament. Zewnętrzny hamulec - przyznano monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu; król mógł również odmówić zatwierdzenia ustawy, która godziłaby we władzę wykonawczą.

- władza wykonawcza: ma należeć do monarchy, który stosuje prawo przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów. Hamulcem dla króla było to, iż był praktycznie odsunięty od prawodawstwa i inicjatywy ustawodawczej; miał jedynie prawo weta.

- władza sądowa: powinny sprawować wybierane na krótkie kadencje trybunały. Hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymóg rotacji kadr w wymiarze sprawiedliwości; hamulcem było również to, że egzekucje wyroków przekazano wł. wykonawczej. „Sądy to tylko usta, które wygłaszają brzmienie ustaw”.

b) O wolności politycznej i jej podstawach:

- Wolność polityczna obywateli: jest istotą państwa, ale nie polega ona na tym, że robi się, co się chce, ale na tym, co się powinno chcieć. Jest możliwa tylko w państwie praworządnym, w którym prawa są przestrzegane.

- Wolność to prawo czynienia tego, na co ustawy pozwalają.

- Wolnym jest ten, którego chroni prawo, lub ten, kto jest o swym bezpieczeństwie przeświadczony. Taką wartość posiadają tylko dobre prawa, czyli te uwzględniające ustrój polityczny kraju, jego wielkość, obyczaje mieszkańców, realia gospodarki i układ sił społecznych. Prawo ma być wypełnione duchem umiarkowania (złoty środek). Niepotrzebny jest system totalnie obejmujący wszystkie sfery życia, czasem więcej można osiągnąć poprzez obyczaje.

- Niewskazany jest nadmiar formalizmu, bo to gubi sens prawa. Liczne prawa obniżają autorytet normy. Równe prawa bywają niezgodne z zasadami prawidłowej polityki prawa, dlatego powinno się tego wystrzegać. Wolność polityczna najlepiej rozwija się pod rządem umiarkowanym - precyzyjny układ hamulców i sił równowagi, to zapobiega nadużywania władzy.

c) Metoda badawcza i relatywizm:

- Metoda badawcza: podejście historyczne jest nieodzownym zabiegiem do zbadania całości życia ludzi i zdobycia danych o duchu ich praw. Występuje historyczna zmienność zjawisk, ich współzależność, prawa, które tymi zjawiskami rządzą. To nie jednostki są twórcami historii, ponieważ dziejowy proces to wypadkowa czynników natury fizycznej.

- Relatywizm: życie społeczne powinien przenikać duch praw, polegający na różnych stosunkach, jakie prawda mogą mieć z różnymi rzeczami. Duch praw jest różny, zależy od położenia geograficznego kraju. Nie można określić jednego, najlepszego dla wszystkich państw modelu prawa, dlatego prawo każdego kraju powinno być dostosowane do warunków życia. Rozumność praw to ich relatywność, dlatego trzeba je ujmować w związku z ogółem warunków; relatywność zjawisk wyklucza ustroje idealne; relatywizm sprzyjał refleksji historycznej i kultowi racjonalizmu.

31. Jean Jacques Rousseau:

a) Geneza państwa:

- Badał człowieka niespaczonego przez cywilizacje. Pragnął uchwycić ogólny kierunek rozwoju ludzkości. Stan natury był stanem pokoju i harmonii, nie było w nim pychy, przez którą człowiek wikłał siew konflikty i wojny. Klęski żywiołowe zmusiły człowieka do łączenia się z innymi dla ochrony przed złem. Potem powstała rodzina, która poszerzyła krąg ludzkich namiętności i skomplikowała je, co doprowadziło do zaniknięcia niewinności i szczęścia. Dalszy rozwój cywilizacji gwarantował bezpieczną egzystencję, ale zarazem był zapowiedzią przyszłych nieszczęść. Człowiek stawał się amatorem wygody, wyzbywał się hartu ducha, opanowała go żądza mnożenia własności, która dała początek epoce nierówności, czyli podziałów na bogatych i biednych. Otworzyła się droga ku konfliktom i wojnie.

b) Treść umowy społecznej i konsekwencje tej umowy:

- Państwo jest rezultatem paktu, zawartego z inicjatywy bogatych.

- Pierwszym etapem było zawarcie paktu poddania, w wyniku którego powstała społeczność polityczna. Drugi etap powołał do życia władze wykonawczą, której działanie skierowane było na umocnienie nierówności między ludźmi. Efektem tych paktów (zawartych w wyniku manipulacji bogatych) był upadek ludzkości, która ostatecznie osiągnęła najwyższy stopień nierówności – niewolnictwo i najbardziej niesprawiedliwy ustrój – despocje.

- Aby uniknąć negatywnych skutków cywilizacji należało zawrzeć umowę społeczna. Nadano umowie charakter konstrukcji idealnego wzorca, który miał być podstawą prawidłowo zorganizowanego społeczeństwa i państwa. Treścią umowy społecznej jest zupełne oddanie się człowieka ze wszystkimi jego uprawnieniami całej społeczności. Kiedy bowiem każdy oddaje się całkowicie, to wszyscy mają równą sytuację, a kiedy sytuacja jest równa, nikt nie ma interesu, aby uczynić ja uciążliwą dla innych. Istotą umowy jest zatem wolność wszystkich ludzi. Umowa przetworzyła naturalną wolność wszystkich w wolność cywilizowaną. Człowiek oddał wszystkie swe przywileje i dobra, ale otrzymał wolność z powrotem w postaci chronionej przez prawo. Państwo nie jest wiec instytucja złą, a jednostka może w nim zachować swa wolność. Umowa społeczna dała początek zasadzie suwerenności ludu.

c) Suwerenność ludu i jej atrybuty:

- Zwierzchnictwo ludu to wykonywanie woli powszechnej i nieodzowny warunek jej faktycznej realizacji. Wolność jest niezbywalna. Suwerenności nie można oddać królowi, ani posłom w parlamencie. Suwerenność jest niepodzielna. Odrzucał zasadę podziału władz. Głosił, że wszystkie rodzaje władzy są synonimem jednolitego i niepodzielnego zwierzchnictwa ludu. Każda ustawa powinna traktować wszystkich obywateli jako członków całości - to gwarancja realizowania woli powszechnej. Rozdział funkcji to nie to samo, co podział władzy. Wola powszechna jako forma stanowienia prawa symbolizowała interes powszechny, ogólny kierunek aktywności suwerennego ludu.

- Lud może się jednak mylić. Rousseau zgadzał się, że wolę powszechną niekoniecznie musi wyrażać jednomyślność. Jej wyrazicielem może być mniejszość albo nawet jednostka. Wola powszechna jest tym, czego ludzie, dla własnego dobra, powinni chcieć.

- Istotna cechą suwerenności ludu jest jego wyłączność prawodawcza. Lud poddany prawom powinien być ich twórcą. Ustawy wyrażają wole powszechną i tracą moc gdy nie ustanowił ich lud. Lud zachowuje swoja wolność jedynie kiedy słucha samego siebie.

- Inną istotna cechą jest kontrolowanie rządu.Najlepszy i najnaturalniejszy jest ustrój arystokratyczny, gdzie mądrzy rządzą pospólstwem. Myśląc arystokratyczny nie miał na myśli dziedzicznej grupy arystokracji krwi, a mądre rządzenie najlepszych, pochodzących z wyboru suwerennego ludu. Rządy mądrych łączy z nadzieja na umiarkowanie bogatych i zadowolenie biednych.

SYLLABUS

„Narodziny nowoczesnego konserwatyzmu, (Burke) Niemiecka szkoła historyczna.”

32. Burke:

a) Pojęcie narodu:

- Twórca konserwatyzmu. Poglądy wywodził z negatywnych doświadczeń rewolucji francuskiej. Naród tworzą pokolenia przeszłe, teraźniejsze i przyszłe a rewolucje neguje dokonania przeszłych pokoleń. Naród to drzewo a rewolucja odcina korzenie. Taki naród jest słaby, bez korzeni umrze. Jeśli my odrzucimy dorobek pokoleń to nie dziwmy się, że nasi następcy, przyszłe pokolenia postąpią z nami tak samo.

b) Argumenty przeciw rewolucji francuskiej:

- Wykluczone jest ingerowanie w ustrój wspólnoty na mocy jakiś abstrakcyjnych koncepcji, jedyną droga do ich poprawienia są powolne i ostrożne reformy, nie zakłócające organicznego rozwoju. Naród czyli organiczny związek przeszłych, przyszłych i obecnych pokoleń, trwający w czasie, zaś czas określony został jako narzędzie w rekach Boga. Wspólnota jest źródłem jednocześnie gwarantem praw człowieka. Głoszone we francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela prawa są abstrakcyjne, nie przystają do rzeczywistych sytuacji, nie dadzą się dostosować do konkretnych okoliczności życiowych. Rewolucja niszczy organiczną tkankę narodu, dopuszcza do władzy ludzi, którzy nie są do tego przygotowani, są kompletnymi ignorantami w swej dziedzinie.

c) Konserwatyzm:

- Burke podważył optymistyczna kategorię postępu, która miał wyznaczać cel ludzkich starań. Był przeciwny pozbawieniu człowieka zakorzenienia w historii i zanegowaniu jej wpływu na kształtowanie jednostki. Przeciwny pozbawianiu społeczności naturalnego spoiwa jakim była religia. Absolutyzacja racjonalnych rozstrzygnięć i tworzenie w oparciu o nie wspólnot politycznych jest błędna. Człowiek jest kształtowany przez środowisko, w którym żyje. Pierwotna umowa człowieka z Bogiem stoi u podstaw powstania pierwszych społeczności, opartych na prawie naturalnym. Następnie losy każdej społeczności odmiennie kształtowała historia, tworząc całość posiadającą własną tradycję, zróżnicowana pod względem obyczajów prawa, instytucji politycznych.. w trakcie historii kształtuje się prawo, zaś sama władza jedynie nadaje mu obowiązujący kształt, sama podlegając nakazom owego prawa. Praktycznie ustawodawca powinien odwoływać się do preskrypcji czyli odwiecznej zbiorowej mądrości, poczucia słuszności.

33. Szkoła historyczna:

a) Charakterystyka:

- Twórcą szkoły historycznej był Gustaw von Hugo natomiast najsłynniejszym przedstawicielem Savigny. Kontynuacja konserwatyzmu Burke’a na gruncie prawa.

b) Stosunek do prawa natury:

- Odrzucała klasyczną koncepcję prawa natury wynikającą z jednakowej natury człowieka. Nie ma jednej natury człowieka, także nie ma prawa natury. Istnieje „Duch narodu” rozwijający się w drodze ewolucji a nie rewolucji. Podobnie rozwija się prawo. Prawo jest owocem historii. Na początku jest zwyczaj, z czasem przekształca się w prawo zwyczajowe. Jest to najdoskonalszy rodzaj prawa, ponieważ ma swoje źródło w „Duchu narodu”. Zadaniem prawodawców nie jest tworzenie prawa tylko odkrywanie tego prawa w „Duchu narodu”. Prawo tworzy się jak język lub mentalność ludzka, nie powinno być narzucane.

SYLLABUS

„Liberalizm klasyczny – Constant, Bentham, Mill.”

34. Liberalizm klasyczny:

a) Podstawowe założenia:

- Podstawowe założenia przedstawiali John Locke, Monteskiusz i Adam Smith. Wszyscy niechętni byli absolutyzmowi i feudalizmowi. Później liberalizm stał się ideologią mieszczaństwa. Znaczenie dla jego powstania miały wielkie rewolucje: francuska, angielska i amerykańska. Wyrastał z liberalizmu gospodarczego.

b) Typ integralny doktryny liberalnej:

- Wiara w postęp – liberalizm jest nurtem optymistycznym, przyjmuje możliwość doskonalenia się warunków, w których żyją ludzie. Stosunek liberalizmu do zastanej rzeczywistości jest empiryczny i pragmatyczny, opiera się na doświadczeniu. Uwidacznia się w skłonności do eksperymentowania i poszukiwania coraz to nowych rozwiązań w nadziei, że każde następne może się okazać lepszym. Liberałowie mają aprobujący stosunek do zmian (w przeciwieństwie do konserwatystów).

- Idea indywidualizmu – prymat jednostki nad społeczeństwem. Zajmuje ona miejsce pierwszoplanowe, jest autonomiczna, sama potrafi określić kierunek swojego postępowania. Jej pomyślność stanowi najwyższą wartość społeczną. Wszystkie inne struktury (łącznie z państwem) mają charakter pomocniczy, ich zadaniem jest zwielokrotnienie możliwości jednostki by uczynić jej życie łatwiejszym. Jednostka jest autonomiczna wobec wielkich struktur społecznych, takich jak państwo i kościół. Jest z natury dobra i rozumna i dlatego zasługuje na zaufanie. Gdy zostanie wyzwolona spod nadmiernej kontroli społecznych autorytetów potrafi z pomocą innych jednostek zorganizować sobie harmonijne, szczęśliwe życie. Człowiek nie jest już postrzegany egoistycznie, lecz jako istota społeczna (homo socjus), która posiada skłonność do łączenia się z innymi ludźmi w celu rozumnego, godnego pożycia i wspólnego działania. Rozwój jednostki odbywa się zatem w obrębie wspólnoty.

- Preferencja liberałów dla wolności – serce doktryny. Samorealizacja jednostki uwarunkowana jest uwolnieniem się od więzów krępujących jej inicjatywę. Liberalizm klasyczny zwrócił się przeciwko feudalizmowi, który swą strukturą krępował pomysły ówczesnych myślicieli na rozwój społeczny, organizację społeczeństwa i produkcji. W tym sensie był on nurtem wolnościowym. Berlin wyróżnił dwa rodzaje wolności: negatywną i pozytywną.

- Wolność negatywna - wolność od przymusu ze strony państwa, kościoła i grup społecznych. Kierując się nią człowiek broni się przed ich „wścibstwem”. Postulat „wolności od” uzasadniał zerwanie ze skrępowaniami systemu feudalnego.

- Wolność pozytywna - postulaty wolności do. Wolność do godnego i bezpiecznego życia wyrażająca się w prawie do opieki zdrowotnej, do życia powyżej progu bezpieczeństwa socjalnego, prawie do elementarnej edukacji, wypoczynku itd. Na państwo nałożono obowiązek by dopomogło jednostce osiągnąć taką właśnie wolność. Taka wolność zmusza nas do przedsiębiorczości i zapobiegliwości.

- Postulat ograniczenia funkcji państwa – zagwarantowanie koncepcji państwa minimum. Jego celem jest dążenie do powstrzymywania wybujałego interwencjonizmu państwa w gospodarce i życiu społecznym. Stało się to dogmatem myśli liberalnej. W okresie klasycznym opowiadano się za koncepcją „państwa – nocnego stróża”. Zgodnie z nią państwo działa tylko wówczas, gdy obywatele wyczerpią swoje możliwości i idą spać. Wtedy zachodzi potrzeba, żeby ktoś czuwał nad ich mieniem, pracowicie zdobytym przez cały dzień. W dzień obywatele mogą radzić sobie bez pomocy państwa. Ewentualna interwencja musi spełniać trzy warunki: powinna być stosowana ostrożnie, w najmniejszym z możliwych wymiarów i następować najpóźniej jak to tylko możliwe.

- Postulat ograniczenia aparatu państwowego – koncepcja rządu ograniczonego. Postulat ma na celu pohamowanie arbitralności władzy państwowej. Aparat państwowy musi być skrępowany i poddany kontroli w taki sposób, by wykluczyć arbitralność aktów władzy.

35. Constant:

a) Liberalizm klasyczny:

- Punktem wyjścia jego doktryny były założenia Karty Konstytucyjnej 1814r. Karta wracała do urządzeń przedrewolucyjnych (m.in. przywracała instytucje szlachectwa, odrzucała ideę zwierzchnictwa ludu, ustanawiała ponownie dziedziczność tronu), ale akceptowała kapitalistyczną wolność prywatną.

- Wolność prywatna to podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa. Legitymacją udziału władzy są własność i wykształcenie. To signum specificum nowoczesnego społeczeństwa, w którym „klasami średnimi” przeważającymi są burżuazja i inteligencja. Największą zdobyczą rewolucji było stworzenie nowego ładu stosunków własnościowych (ochrona interesów burżuazji).

b) Pojęcia „wolności negatywnej” i wolności pozytywnej”:

- Wolność nie jest identyczna z zasadą zwierzchnictwa. Wolność to wyzwolenie od przymusu i bezprawia oraz prawo do wrażania opinii, wyboru zawodu i wykonywania go, wolność dysponowania swoim majątkiem, prawo do nietykalności osobistej, prawo do publikowania swych poglądów, do zrzeszania się. Nowożytna wolność to zwycięstwo jednostki-indywiduum nad władzą państwową oraz zwycięstwo jednostki nad społeczeństwem, nad miastami, które chciałyby sprawować zwierzchność nad mniejszością. Wolność jest uprawnieniem indywidualnym, podlegającym jedynie ustawie.

c) Ustrój państwa:

- Odrzucał zasadę suwerenności ludu i teorię umowy społecznej. Suwerenność istnieje więc jako coś ograniczonego i względnego. Ustrój państwa miał opierać się na podziale władz.

- Sześć władz: reprezentacyjna trwała, reprezentacyjna opinii, królewska, wykonawcza, sądowa, municypalna.

- Władzę reprezentacyjną sprawowały obie izby parlamentu. Władza wykonawcza ma być kontrolowana przez ministrów i ograny samorządowe i nie może mieszać się do spraw samorządu. Król miał być zwierzchnością neutralną i pośredniczącą; miał zachowywać pierwszeństwo między władzami, miał być reprezentantem jednostki moralnej społeczeństwa. Przywrócono dziedziczność tronu i uwolniono króla od odpowiedzialności przed parlamentem. Król miał: „panować, a nie rządzić”.

36. Bentham:

a) Zasada utylitaryzmu :

- Ludzie kierują się zasadą „dążenia do szczęścia i unikania przykrości”.

- Kwintesencja utylitaryzmu: „Te działanie jest pożądane, które daje jak najwięcej szczęścia jak największej liczbie osób”. Dzięki temu człowiek może stać się naprawdę szczęsliwy. Takie działanie jest użyteczne i pożądane społecznie. Człowiek nie może być egoistyczny. Zasada utylitaryzmu/użyteczności nazywana zasadą największego szczęścia.

- Odnosi się też do sfery politycznej i państwowej. Prawo stanowione przez państwo musi przynosić jak najwięcej szczęścia jak największej liczbie obywateli. Wtedy jest prawem dobrym i moralnym. Liczy się interes publiczne a nie prywatny. Niektórzy ludzie nie kierują się zasadą „dążenia do szczęścia i unikania przykrości”, lecz zasadą ascetyzmu. Unikają szczęścia. Są to albo moraliści albo religianci.

37. Mill:

a) Wolność:

- Jeden z najbardziej znanych liberałów. Głosił wolność jednostki ponad wolnością ogółu. Ustrój liberalny to najlepsza ochrona interesów (wolności) jednostki.- Dwa rodzaje wolności: „wolność od …” (negatywna) i „wolność do …” (pozytywna).

- „Wolność od” władzy publicznej, od jej nakazów, zakazów, obowiązków. Przez setki lat była podstawową wolnością, do której dążyli ludzie.

- „Wolność do” to wolność do własnych poglądów, indywidualności, swobody działania, niepodawania się presji otocznia. Granicą wolności jednej osoby jest wolność innych osób.

Największym zagrożeniem wolności jednostki jest dyktatura tłumu. „Tłum nie zawsze ma rację”. „Tłum ma takie samo prawo do ograniczania wolności jednostki jak jednostka tłumu”.

- Gwarancje indywidualności i wolności człowieka: wolność zewnętrzna (swoboda działania), wolność wewnętrzna (swoboda myśli), wolność stowarzyszeń.

b) Realizacja zasady użyteczności:

- Mill nawiązywał do Bentham’a. Uznał zasadę użyteczności, ale dokonał jej modyfikacji. Wg Bentham’a „ludzie powinni dążyć do szczęścia a unikać przykrości”. Ich „działanie powinno przynosić jak najwięcej przyjemności jak największej liczbie osób”. Bentham nie konkretyzuje pojęcia szczęścia. Mówi jedynie o szczęściu abstrakcyjnym. Mill neguje ten pogląd.

- Dzieli szczęście/przyjemności na dwa rodzaje: fizyczne i duchowe. Duchowe uważa za bardziej godne dla człowieka. „Lepiej być nieszczęśliwym Sokratesem niż zadowoloną z siebie świnią”. Człowiek, aby być szczęśliwym musi się rozwijać. Wyznaczać sobie „cele same w sobie” a potem je realizować. W ten sposób człowiek staje się szczęśliwy. Dochodzi do szczęścia pomijająca cierpienie i wdraża w życie tym samym zasadę utylitaryzmu.

c) O rządzie reprezentatywnym:

- Państwo i jego rząd reprezentatywny, czyli ustrój liberalny to najlepsza ochrona interesów większości klas i większości jednostek. Człowiek wolny powinien ograniczać swą wolność tylko w takim stopniu, w jakim ona przeszkadza innym. Władza może ingerować tylko tam gdzie dzieje się krzywda innych. Pomoc socjalna sprzyja demoralizacji ludzi i nadmiernej populacji. Państwo musi być organizacja potężną i silną, a także bardziej niż dotąd aktywną w stosunku do obywateli. Domagał się od władzy państwowej przestrzegania, aby żaden człowiek nie krzywdził drugiego w jego interesach.

SYLLABUS

„Socjalizm: utopijny – Saint-Simon, Owen, Fourier; marksizm.”

38. Socjalizm utopijny:

a) Definicja:

- idealistyczna koncepcja społeczeństwa, w którym nie ma podziału na klasy i które powstało w drodze ewolucji, bez nagłej zmiany ustroju.

b) Twórcy i założenia:

- Robert Owen, Henri Saint Simon, Charles Fourier.

- Chcieli, żeby stopniowo banki, fabryki i ziemia zostały własnością wspólną. Pragnęli zastąpić kapitalizm ustrojem, który będzie wszystkim obywatelom gwarantował równość społeczną. Niestety zmiana ustroju drogą pokojową w tym okresie była niemożliwa, nierealna, dlatego też nazwano ich poglądy socjalizmem utopijnym.

39. Socjalizm naukowy:

a) Twórcy i założenia:

– twórcami byli Fryderyk Engels i Karol Marks. Według ich teorii zachodzi nieuchronna konieczność likwidacji własności prywatnej i powstania ustroju komunistycznego. Ich postulaty opierali na historycznych badaniach naukowych. Podkreślali, że twierdzenia swoje opierają na analizie zjawisk zachodzących w gospodarce, że nie są to tylko marzenia o idealnym ustroju.

40. Marksizm:

a) Informacje ogólne:

- System poglądów filozoficznych, ekonomicznych i polityczno-społecznych, stworzony przez K. Marksa i F. Engelsa w połowie XIX w. Stał się ideologiczną i polityczną podstawą ruchów robotniczych końca XIX i początku XX w. w Europie, w tym także rewolucji socjalistycznej w Rosji (1917). W byłym Związku Radzieckim, a także państwach bloku socjalistycznego, był jedyną obowiązującą doktryną ekonomiczną i polityczno-społeczną.
- Klasycy marksizmu przyjęli założenie, że świat jest materialny i rządzi się prawami dialektyki. Celem marksizmu jest zbudowanie  "społeczeństwa bezklasowego". Warunkiem tego jest obalenie politycznej władzy kapitalistów przez proletariat (dyktatura proletariatu). Drogą zaś osiągnięcia go jest rewolucja, która powinna objąć cały świat.

b) Ekonomia:

- Fundamentem ekonomii marksistowskiej była przeprowadzona przez K. Marksa dogłębna krytyka rynkowej gospodarki kapitalistycznej (gospodarka rynkowa), zawarta w wielu jego pracach, przede wszystkim w Kapitale. Wykorzystując przejętą z ekonomii klasycznej teorię wartości opartej na pracy, Marks sformułował teorię wartości dodatkowej, wykazując, że źródłem zysku kapitalistów jest wyzysk (nieopłacony czas pracy) robotników, możliwy dzięki posiadaniu przez nich monopolu własności środków produkcji.
- Konkurencja między przedsiębiorcami powoduje, że muszą oni płacić robotnikom coraz więcej lub zastępować ich pracę coraz nowocześniejszymi maszynami, co według Marksa wywołuje spadkową tendencję stopy zysku (ogólny kryzys kapitalizmu), a to wcześniej lub później musi doprowadzić do upadku tego ustroju gospodarczego.
- Zasady nowego ustroju gospodarczego, powstałego po upadku kapitalizmu, określili już kontynuatorzy Marksa (on sam na ten temat nie zabierał głosu): miał to być komunizm – ustrój oparty na społecznej własności środków produkcji (państwowej lub spółdzielczej), z centralnym planowaniem i zarządzaniem, zastępującymi mechanizm rynkowy w regulacji procesów gospodarczych, dążący do pełnego zaspokojenia potrzeb społecznych na drodze rozdawnictwa dóbr i usług, przy zastosowaniu zasady "każdemu według potrzeb" (całkowita eliminacja wymiany i pieniądza).
- Etapem przejściowym do komunizmu miała być gospodarka socjalistyczna (socjalizm).
- W marksistowskim kierunku poglądów ekonomicznych już w XIX w. wyodrębniły się dwa nurty: rewolucyjny, reprezentowany przez R. Luksemburg, W.I. Lenina i innych ekonomistów radzieckich, który później przekształcił się w ekonomię polityczną socjalizmu (ze znaczącym wkładem ekonomistów polskich, m.in. M. Kaleckiego i O. Langego), oraz reformatorski, poddający rewizji, w ostrzejszej (E. Bernstein) lub słabszej (K. Kautsky, R. Hilferding) formie, poglądy Marksa, w tym zwłaszcza teorię wartości i tezę o nieuchronności upadku kapitalizmu.