Janusz Justyński - „Historia doktryn polityczno-prawnych” - streszczenie
CZĘŚĆ I
CZĘŚĆ I - STAROŻYTNOŚĆ
U ŹRÓDEŁ CYWILIZACJI I REFLEKSJI POLITYCZNEJ
Najstarsze ogniska cywilizacji
Dzieje ludzkości zaczęły się przed 2 milionami lat, a „anatomicznie współczesne istoty ludzkie” pojawiły się przed 40 tys. Lat
Starożytne cywilizacje wyrastały w dolinach wielkich rzek
Proces kształtowania się społeczeństw starożytnych trwał kilkanaście tysięcy lat
Teokratyczny charakter władzy
Wierzono w potęgę sił nadprzyrodzonych oraz dążono do ich pozyskania dla realizacji celów ziemskich
Wynoszono władzę państwową ponad poziom życia rodowego i konstruowano przeświadczenie o jej filiacjach ze światem bogów - teokratyczne uzasadnienie uprawnień władzy
Przekonanie o boskim charakterze władzy wiązało się z geograficznym usytuowaniem kraju
Egipt - oddzielony od świata - trwało długo
Mezopotamia - władca musiał walczyć z najeźdźcą i bronić wizerunku
Eudajmonizm
Oznaczał troskę o dobro poddanych, kreowanie wyobrażenia o władzy opiekuńczej było jej stałą cechą
Stanowienie prawa fundamentalnym uprawnieniem teokratycznego władcy (Hammurabi łączył z ideą porządku i dobrych rządów) oraz idea trwałości państwa
Majestat władzy
Podkreślany przez tytuły, skomplikowany rytuał dworski, szczególną rolę stanu kapłańskiego
Pojawiła się idea tolerancji religijnej (Asioka)
Rozdział 1 - REFLEKSJA POLITYCZNA W MYŚLI STAROŻYTNEGO EGIPTU
Zarys dziejów
Państwo trwało nie krócej niż 30 wieków, upadło 641r. n.e. - podbój arabski
Państwo i jego ideologia
Rzeka wymuszała organizowanie się ludności, 2850 - Menes - scentralizowane państwo z absolutną władzą faraona, opartą na stanie kapłańskim, aparacie urzędniczym oraz armii
Kapłaństwo tworzyło wyobrażenia, które określały światopogląd oraz koncepcję władzy państwowej
Politeizm - panteon bóstw rozbudowany, ważne miejsce w nim miał faraon - bóg lub syn boży
Warstwa kapłańska kustoszem boskiego charakteru władzy państwowej
Teoria organiczna
Egipska koncepcja władzy
Faraon - uosobienie państwa oraz ziemska inkarnacja bóstwa, izolacja od społeczeństwa
Miał utrzymywać ład i sprawiedliwość - co wymagało od niego pobożności, łagodności oraz opanowania
Wyobrażenie piramidy
Ideały społeczne
Stare Państwo - polityka zagraniczna oparta na idei pokoju
Ammenemhat I - ideał troski o dobro poddanych ale „lud szanuje tego, co go trzyma w trwodze”
Ze źródeł ukazuje się ciężka praca i ideał życia pozagrobowego
Bunty ludu kończyły się na obaleniu starego systemu
Teokracja kapłańska
Przejęcie władzy przez Herhora - koncepcja bezpośrednich rządów Ammona-Re, krótko
Stabilność teokratycznego poglądu na władzę państwową
Rozdział 2 - REFLEKSJA POLITYCZNA LUDÓW MEZOPOTAMII
Wprowadzenie
Od końca 5 tys. p.n.e. organizacje protopaństwowe - patesjaty
Wcześnie powstają ośrodki miejskie
Idee polityczne Babilonii
Boski kult władcy nie był stałą doktryną państwową, zależał od osiągnięć władcy
Państwo babilońskie - potęga polityczna, siedlisko wielkiej kultury i cywilizacji
Hammurabi skodyfikował prawo - miał świadomość że sprawny system to gwarant pomyślności kraju - w kodeksie także zakres jego władzy, jej żródła, charakter i cel, a także rozwinięcie idei trwałości prawa
Troska o dobro poddanych zasadniczym składnikiem koncepcji władzy
„Enuma elisz” - dominacja Babilonu nad światem
„Gilgamesz” - przesłaniem dążenie do prawego i sprawiedliwego życia
Idee polityczne Asyrii
Państwo zaborcze, despotyczne, kult brutalnych polowań oraz idea podbojów
Państwo policyjne, duża rola tajnej policji, wywiadu wojskowego, brutalnej dyplomacji; przesiedlanie całych ludów oraz ultimatum
Idee polityczne Persji
Zoroastryzm ukształtowany przez Zaraustrę (Awesta) - walka dobra (Ahura Mazda) za złem (Aryman); dualizm świata bogów a także na ziemi; dobro ma zatriumfować
Koncepcja dobrego ładu - aszy -podstawy boskiego porządku a także ziemskie pojęcie sprawiedliwości
Państwo perskie poprzez podboje realizuje koncepcje uniwersalnego królestwa dobra; drugwani; władca perski opiekunem wszystkich poddanych
Rozdział 3 - REFLEKSJA POLITYCZNA CHIN STAROŻYTNYCH
Rys historyczny
2205 p.n.e. najstarsze państwo Sia, 1211 n.e. Chiny ulegają ekspansji Czyngis-Chana
Konfucjanizm
Podstawą „Pięcioksiąg”, którego autorstwo wiązane jest z osobą Konfucjusza - zasadniczym motywem nakaz przywrócenia dawnych stosunków: dawnych instytucji politycznych i społecznych, tradycyjnych więzi społecznych, hierarchii społecznej
Ważne wykonywanie obowiązków, przestrzeganie norm współżycia społecznego oraz posłuszeństwo wobec władzy
Kun-tsy - dobry obywatel: ludzki stosunek do innych, sprawiedliwość oraz znajomość etykiety
Meng-tsy - kontynuator - intronizacja władcy reprezentującego nową dynastię oznacza, że niebiosa udzieliły mu wsparcia; znaczenie ceremoniału
Sun-tsy - właściwe rządzenie krajem polega na przestrzeganiu rytuału oraz stosowaniu nazw adekwatnych do różnych zjawisk (teoria poprawnych nazw)
Taoizm
Twórcą Lao-tsy - „Tao-te-king” - świat jest wieczny i nie ma w nim istot nadprzyrodzonych
Idee rytmu życia, jedności świata i zjawisk życia ludzkiego, konieczności zachowania pierwotnej prostoty natury ludzkiej
Pochwała skromności, spokoju, harmonii z naturą (tao); odrzucenie przemocy, dumy i zbytniej pewności siebie
Rozdział 4 - MYŚL POLITYCZNA INDII STAROŻYTNYCH
Wprowadzenie
Zasadniczy wpływ na formowanie się państwowości tego regionu miała ekspansja Ariów
Ariowie wprowadzili podział społeczeństwa na warny (barwy) oraz kasty
Religia i kultura
„Wedy”, „Rygweda”- 4 stany, reinkarnacja
Braminizm przechodzi ewolucją przybierając postać dżinizmu oraz buddyzmu
Buddyzm - 6w. p.n.e. - proces ewolucji dokonuje się według starych praw przyczynowości, którym podlegają także bogowie; obraz idealnego społeczeństwa: bezklasowego, rządy sprawowane przez zgromadzenie ludowe, bez własności prywatnej
Rodzaj kontynuacji braminizmu - hinduizm - „Mahabharata” i „Ramajana” - podkreśla rolę braminów, naczelny nakaz - izolacja od warstw niższych
Idee polityczne Asioki (3w. p.n.e.)
Asioka zakończył proces jednoczenia Indii Północnych i Środkowych
Dhamma - sprawiedliwość, uzupełniana przez prawo pisane i zwyczaj, orędzia Asioki - zaniechanie przemocy, tolerancja religijna; dharma
Troska o dobro poddanych
Po upadku imperium idea jedności Dekanu przetrwała
Rozdział 5 - GŁÓWNE WĄTKI REFLEKSJI POLITYCZNEJ DAWNEGO IZRAELA
Wprowadzenie
Dzieje dawnego Izraela od w 19 p.n.e. do roku 70 n.e.
Wyróżniała ich wiara w jednego boga
Teza o szczególnym posłannictwie ludu Izraela, przymierzu i opiece boga nad ludem wybranym
Stary Testament - Miszna - Gemara - Talmud
Dzieje dawnego Izraela
1280-1159 p.n.e. - dotarcie na Synaj, objawienie Dekalogu
Ukształtowanie się monarchii
Okres podzielonego królestwa - prorocy - obdarzeni darem wieszczenie słowa bożego; mesjanizm
Judaizm - wcześniejsze tendencje uniwersalistyczne Jahwe ustępują myśli o wyjątkowym uprzywilejowaniu Izraela
Struktury organizacyjne
Na czele poszczególnych pokoleń stali naczelnicy, a od osiedlenia się w Kanaan sędziowie
W okresach zagrożenia władza składana w ręce jednego
Ukształtowanie się monarchii - namaszczenie - król sprawuje władzę w imieniu Jahwe - teokratyzm
Źródła
Księga Praw Starego Testamentu (Dekalog)
Z Dekalogu wyprowadzono nakaz miłości bliźniego oraz przestrzegania sprawiedliwości
Z dawnych wierzeń usunięto kanon dziedziczenia przez dzieci win ich rodziców oraz potępiano przyjmowanie przez sędziów prezentów od stron procesu
Prorocy
Znaczny wpływ na postawy społeczne, także władców
Przeciwstawiali się tendencjom politeistycznym - w ich nauce Jahwe ponownie uniwersalny, opiekuńczy
Mesjanizm
Zjawisko połączone z wystąpieniem proroków
Mesjasz-Odkupiciel przyjdzie po to, aby swą męką odkupić cały świat
Bóg domaga się spełnienie powinności moralnych, nie ofiar, jest bogiem sprawiedliwości, prawdy i praworządności
Końcowe stulecia starej ery - judaizm - mesjanizm interpretowany w duchu nacjonalistycznym, Mesjasz to raczej potężny władca niż duchowy przywódca
Podziały religijno-społeczne
Saduceusze - wyższe warstwy kapłańskie oraz arystokracja
Faryzeusze - warstwy średnie
Sadokici i esseńczycy - równość społeczna, odrzucenie niewolnictwa, Mesjasz ma byś nauczycielem Sprawiedliwości, który odbędzie sprawiedliwy sąd nad wszystkimi ludami
Zeloci (gorliwi) - rodzaj ludowej partii patriotycznej, uważali się za jedynych obrońców prawa i egzystencji Żydów, odrzucali obce panowanie
Rozdział 6 - MYŚL GRECKA
Pojęcia polityczne okresu przedklasycznego
Poematy homerowe - Iliada i Odeseja
Świat ludzi i bogów tworzy jedną, przenikająca się wzajemnie całość, bogów odróżnia większa moc i nieśmiertelność
Jest to świat wyobrażeń arystokracji greckiej, Homer odcina się od dołów społecznych
Bliski Homerowi świat patrymonialnych władców, szlachty i herosów (basileus, rada starszych-bule, w stanie zalążkowym agora-zgromadzenie ludowe); nie ma jeszcze pogardy do pracy
Nie ma prawa w znaczeniu pr. Stanowionego (nomos); Themis - wyraża boską wolę; uosobieniem Temida, która wspomaga Dike
Sąd polubowny, brak przestępstwa ściganego z urzędu ale myśl o porządku prawnym wynikającym z woli boskiej
Hezjod z Askry
Proces ponownego przechodzenia prerogatyw królewskich do rąk szlachty - centralny element tła jego twórczości
„Prace i dni”, „Teogonia” - obraz trudu chłopskiego, chciwość i sprzedajność możnych, godność pracy ludzkiej, błędne łączenie szlachectwa z bogactwem, potępił sprzedajne sądy
Prawa Zeusa winny być wzorcem dla innych norm; Dike wspomagana przez 3 bóstwa
Teognis z Megary
Obraz przejęcia przez lud władzy sprawowanej dotąd przez arystokrację (rzecznik jej supremacji)
Godzi w lud gminu - podły, występny, zły
Tworzy swego rodzaju terminologię demagogiczno-partyjną
Główne wątki myśli politycznej tzw. filozofów przyrody
Tales z Miletu
Pierwszy krok na drodze wyjaśniania wszystkich zjawisk zachodzących w świecie, sprowadził je do jednego pierwiastka - wody
Poznanie samego siebie; 1szy monopol
Rzecznik idei panhelleńskiej, najlepszy ustrój taki, w którym nie ma zbyt dużych różnic majątkowych
Rozwój poprzez walkę przeciwieństw występujących we wszystkich zjawiskach
Pitagoras z Samos
Pierwszy użył poj. Filozofia, czynnik kształtujący i kształtowany, dwoistość duszy i ciała, celem życia oczyszczenie z grzechów
Ład kosmiczny - zjawiska przebiegają z matematyczną dokładnością
Zwolennik opcji arystokratycznej (rządy ludzi najlepszych)
Hippodamos z Miletu - model państwa idealnego- 3 stany, 3 działy ziemi, 3 rodzaje przestępstw
Heraklit z Efezu
Pods. pierwiastek - ogień - żywa, myśląca materia; jego przekształcanie kierowane jest przez boski rozum - logos
Nierówność w społeczeństwie zupełnie naturalna, a dążenie do równości występne
Pojęcie normy prawa stanowionego - nomos; o prawo należy walczyć, stanowi ono podstawę i oparcie państwa
Heraklityzm (wariabilizm) - zjawisko powszechnej zmienności, odnoszone także do stosunków społecznych
Eleaci
Podstawa stosunków wyst. w przyrodzie - zasada niezmienności
Przyrodą włada utożsamiany z kosmosem Bóg
Tendencje demokratyczne, ale mądrości podstawą systemu prawnego i politycznego
Atomiści i Demokryt z Abdery
Wszystkie zjawiska przyrody mają strukturę materialną - materializm
Atomizm - materia składa się z drobnych, niepodzielnych cząsteczek - atomów
Rozum i umiar „zarówno w pożądaniach, jak i w stanie posiadania dóbr”
Etyka i prawo podstawami funkcjonowania społeczeństwa
Sprawiedliwość to wykonywanie obowiązków, a jej wzgardzenie rodzi potrzebę wydawania norm prawnych - jedna z podstaw życia społecznego
Władza to nie przywilej ale sztuka, starał się łączyć kompetencję z rządami demokratycznymi
U progu oświecenia
Forma organizacyjna - polis - obszar niewielkiej wyspy bądź otoczonego murem miasta z przyległymi terenami
Powst. ustroju demokratycznego w Atenach: prawo Drakona (po raz pierwszy stwarzające poczucie pewności prawa), reformy Solona, tyrania Pizystrata, reformy Kleistenesa
wzmocnienie znaczenie głównych instytucji demokratycznych- zgr. Ludowego, rady 500 i sądu przysięgłych
Doktryna polityczna demokracji
Demokracja - forma ustrojowa, w której władzę sprawuje lud, podkreślano że można czynić i mówić to co się uważa za stosowne
Wolność wypowiedzi, podkreślano hasło zgody i harmonii a także równość praw [jednakowa waga głosu obywatela, dostęp do sprawowania władzy, równe traktowanie, tendencja do eliminowania różnic majątkowych]
Wystąpienie Peryklesa - dem. szkołą wychowania Hellady, oparta na większości obywateli, jednostkę ceni się ze wzglądu na jej talenty osobiste, osiąganie zaszczytów przez służbę ojczyźnie, w życiu państwowym kierowanie się zasadą wolności
Demostenes - wskazywał ideał miłości ojczyzny, nawoływał do zgody i pojednania wszystkich Greków
Sofiści
„kramarze wiedzy” - nie szukali prawdy ostatecznej, podkreślali względność (relatywizm) wszelkich prawd, wskazywali na indywidualistyczny charakter poznania; silny bodziec dla rozwoju stwarzała demokracja - opanowanie sztuki przemawiania, ważna rola w podnoszeniu techniki argumentacji
Protagoras z Abdery - nurt relatywistyczno-subiektywistyczny, kwestionował możliwość osiągnięcia prawdy ostatecznej; moralność, prawo i państwo są względne i zalezą od umowy między ludźmi
Państwo jest rezultatem zgody jego obywateli, wspólne decyzje ponad stanowiskami jednostek, państwo decyduje co jest sprawiedliwe
Dążenie do pogodzenia interesów jednostki z interesami państwa
Georgiasz z Leontinoj
Rozwijał retorykę i dialektykę
Nihilizm poznawczy i etyczny - każde twierdzenie fałszywe, nic nie istnieje
Zdolność dobierania argumentów decyduje o tym co słuszne a co nie
Nie ma stałych zasad postępowania
Idea zjednoczenia się wszystkich Greków
Kalikles i Trazymach - teorie siły
Rozróżnienie sprawiedliwości opartej na naturze rzeczy i ustanowionej przez ludzi
Wg natury gorsze jest doznawanie krzywdy, wg praw ludzkich jej wyrządzanie
Sprawiedliwe by jednostka lepsza miała więcej; dążenie do zastąpienia ustalonych przez większość norm zasadami sprawiedliwości naturalnej, kult siły, negacja zasad etycznych
Trazymach - państwo i sprawiedliwość to dzieło ludzi silnych, ustanawiających to, co im przynosi korzyść
Teorie prawno-naturalne Antyfona i Hippiasza z Elidy
Antyfon - prawa ustanowione przez ludzi są dowolne, podczas gdy prawa natury są konieczne i obowiązują same przez się, ich naruszenie jest zawsze naganne, tworzą podstawowe standardy postępowania ludzkiego
Hippiasz z Elidy - wszyscy ludzie podobni, współobywatele świata, prawo stanowione zmusza ich do czynienia rzeczy sprzecznych z naturą; prawa natury są powszechne i mają trwałą moc; nie można żądać posłuszeństwa zmiennym zasadom prawa stanowionego
Sokrates i sokratycy
Metoda sokratyczna polegała na uprawianiu dialektyki
Hasłem poznanie samego siebie, celem uszczęśliwienie rodzaju ludzkiego cierpiącego pod brzemieniem niewiedzy
Cnota tożsama z wiedzą - źle czyni się pod wpływem niewiedzy
Prawdziwa wolność - opanowanie namiętności
Sprawiedliwość podwaliną życia; obywatel, który nie akceptuje systemu prawnego państwa, winien je opuścić
4 formy ustrojowe, prawidłowe monarchia i arystokracja (rządy najlepszych) - bo tylko wtedy podstawę rządów tworzy dążenie do dobra ogółu oraz prawo
Przeciwnik demokracji - lekceważy kryterium kompetencji
Ksenofont
Doniosłość postawy etycznej rządzącej elity (bliskie ideały mon.-arystokratyczne)
Troska o przymioty etyczne poddanych zadaniem każdego władcy
Odrzucał demokrację - prawo nie jest w stanie zastąpić edukacji moralnej
Izokrates
Relatywizm filozoficzny
Cenił mieszanką arystokracji z demokracją - władza w ręku najcnotliwszych
Cynicy i cyrenaicy
Państwo schodzi na plan dalszy i ustępuje poglądom kosmopolitycznym
Antystenes z Aten - cnota (wiedza) wystarczającym warunkiem szczęścia, cnotliwe życie zgodne z naturą, zniesienie własności prywatnej oraz granic państwowych
Arystyp z Cyreny - twórca szkoły cyrenaików, rzecznik kosmopolityzmu i utylitaryzmu, ludzie dążą do przyjemności, instytucje publiczne i sprawiedliwość to pojęcia sztuczne i względne
Hegezjasz z Cyreny - prawdziwego szczęścia nie można osiągnąć, zalecał samobójstwo
Filozoficzno-polityczny system Platona
Demokracja to ustrój z gruntu zły
Idealizm obiektywny - świat, w którym żyjemy, postrzegany zmysłami, jest jedynie kopią, wtórnym odbiciem doskonałego świata idei
Kształtując duszę można ożywić obrazy postrzegane przez nią podczas pobytu w świecie idei i tym samym poznać Prawdę i główną z cnót- ideę Dobra; teoria reinkarnacji
Timokracja - oligarchia - demokracja - tyrania -nietrwałe, ale człowiek nie może istnieć poza organizacją państwową
Ludność państwa idealnego dzieli się na rządzących (rządcy i wojownicy) i rządzonych (klasa pracująca) - państwo takie mężne, mądre, umiarkowane i sprawiedliwe
Państwo na korzystnym teryt. (negatywny wpływ cudzoziemców)
Rządcy wyselekcjonowani spośród mędrców; proces wychowawczy - sofokracja
Wojownicy - siła zbrojna a zarazem aparat wykonawczy
„Prawa” - nowy projekt ustrojowy, własność prywatna jako należąca do ogółu obywateli, przywraca rodzinę; ustrój - pośredni między monarchią a arystokracją lub demokracją; prawa miały regulować wszystkie dziedziny życia
Chciał, aby „prawo było panem zwierzchników, a zwierzchnicy sługami praw”
Arystoteles - twórca systemów filozoficzno-politycznych
Synteza czynników empiryczno-racjonalistycznych i idealistycznych
Sądy ogólne winny wynikać ze zgromadzonych uprzednio doświadczeń
Szczęście można osiągnąć przez cnotę, cn. intelektualne i moralne
Wychowawcza rola państwa sprowadza się do wdrażania obywateli do życia cnotliwego; złoty środek
Sprawiedliwość - środek między wyrządzaniem z znoszeniem bezprawia; polityczna oraz w znaczeniu szczególnym
Państwo kategorią bardziej pierwotną niż jednostka - człowiek z natury istotą państwową
Inne rozumowanie - państwo wraz ze stopniowym wzrostem rodzaju ludzkiego
„państwo to naturalna, doskonała oraz zupełnie samowystarczalna wspólnota osad, która powstała za względu na potrzeby życia dla popierania najwyższego dobra”
„ustrój to ujęcie w pewien porządek władz w ogóle”, tam gdzie ubodzy mają liczebną przewagę nad jakością bogatych powstaje demokracja, a gdy przeważają cechy jakościowe bogatych - oligarchia
Ustroje prawidłowe: monarchia, arystokracja, politea, zwyrodniałe: tyrania, oligarchia, demagogia
Ustroje prawidłowe sprawowane są w interesie ogółu, nieprawidłowe - grupy ludzi
Najlepsze ustroje państwowe zajmują środek między krańcowościami, politea, dominacja stanu średniego
Naruszenie równowagi między czynnikiem ilościowym i jakościowym w państwie prowadzi do przewrotu
Państwo najlepsze dąży do zapewnienie szczęścia ogólnego - wychowanie, drobiazgowe uregulowanie życia
Własność prywatna, mały obszar, korzystne położenie, samowystarczalne
Nieodzowność i naturalność niewolnictwa
Doktryny hellenizmu
„ojczyzna tam, gdzie dobrze”
Stoicyzm - interpretowano świat w duchu materialistycznym i monistycznym zarazem
Źródło poznania - wrażenie zmysłowe, byt jeden, jego podstawą pramateria
Świat geocentryczna całość, ograniczona w przestrzeni, przejściowa w czasie, przeniknięta pierwiastkiem boskim, kosmiczna wspólnota bogów i ludzi
Ludzi są równi i dobrzy, najwyższe dobro szczęście człowieka osiągane przez uniezależnienie się od zewnętrznych okoliczności, przyjmowanie wszystkiego ze spokojem
Zenon zalecał aby mędrcy brali czynny udział w życiu publicznym
Wszyscy ludzie obywatelami jednego państwa światowego, gdzie stosunki opierają się na prawie naturalnym
Zenon z Kition - wizja państwa idealnego, odpowiednika wspólnoty ogólnoludzkiej, całkowita równość ludzi, władza w rękach mędrców
Panecjusz i Pozydoniusz - szczęście kreowane przez zespół czynników, ustrój mieszany, odpowiadający urządzeniom republiki rzymskiej (mężowie stanu)
Szacunek do pracy
Epikureizm
Epikur - próba wyjaśnienia świata w sposób naturalny oraz materialistyczny, atomizm +heraklityzm
Zjawiska przyrody przebiegają bez woli boskiej, religia odwołując się do strachu stanowi zgubę ludzkości
Do szczęścia prowadzi brak cierpienia, czwórnian leczniczy
Najlepszymi obywatelami egoiści, jeśli kierują się rozumem - nie krzywdzą się wzajemnie i nie wyzyskują
Szczęście jednostki ponad zbiorowe interesy
Sprawdzianem sprawiedliwości jej użyteczność dla społeczeństwa, prawo zmienne
Mędrcy nie powinni brać udziału w życiu publicznym
Czyli umowny charakter społeczeństwa i państwa oraz użyteczność tych instytucji
Sceptycyzm
Negował możliwość poznania prawdy, droga do szczęścia to obojętność dla życia i cierpienia
Dystans wobec kwestii etycznych - ludzie kierują się tym, do czego skłaniają naturalne popędy i panujące obyczaje oraz tym, na co wspólnie wyrazili zgodę
Probabilizm - rozsądne prawdopodobieństwo
Myśl sceptyków zabarwiona silnie cynizmem, Karneades przedstawił stan wyższej konieczności
Rozdział 7 - IDEOLOGIA POLITYCZNO-PRAWNA RZYMU STAROŻYTNEGO
Wprowadzenie
W dziedzinie teorii państwa i prawa Rzymianie nie dorównywali osiągnięciom Greków, ale przewyższali ich w praktycznej aktywności państwowotwórczej
2w p.n.e. podział elity politycznej na optymatów (reprezentujących interesy arystokracji senatorskiej) oraz popularów (program poprawy położenia warstw średnich)
Greckiej refleksji intelektualnej przeciwstawiał Katon Starszy rzymską koncepcję cnoty, która znajduje oparcie w godności i męstwie obywateli
Doktryna Polibiusza (200-118r. p.n.e.)
Każde państwo przechodzi przez fazę wzrostu, rozkwitu, upadku (monarchia- tyrania- arystokracja- oligarchia-demokracja- anarchia- monarchia)
Najlepszy ustrój mieszany- monarchia+ arystokracja+ demokracja
Idea rzymskiego uniwersalizmu politycznego
Moralność oraz sprawiedliwość wynikają ze zbiorowej akceptacji lub negacji zachowań, które uważane są za korzystne lub szkodliwe dla tejże grupy
Myśl polityczno-prawna M.T. Cycerona
Państwo - z rodzin, które tworzą kolejna szczeble uspołecznienia, ponad nim ludzkość
Państwo - „rzecz ludu (res populi). Lud zaś - to bynajmniej nie każde zbiorowisko ludzi skupionych dowolnym sposobem, lecz wielka ich gromada, zespolona przez uznanie tego samego prawa i przez pożytek wynikający ze wspólnego bytowania
Ideałem ustrojowym państwo rzymskie - cechą dawnej republiki troska o zachowanie obyczajów oraz instytucji ustrojowych wypracowanych przez przodków
Dopuszczał jednoosobowego naczelnika państwa, który byłby wyposażony w specjalne uprawnienia
Przywództwo ludzi zacnych - model zgody czołowych klas społecznych - stanu senatorskiego i ekwitów
Prawo natury to zasady rozumu tkwiące w umysłach wszystkich ludzi; „Nie z edyktu pretora (…) ani z ustawy dwunastu tablic (…), ale ze źródeł najgłębszej filozofii czerpać trzeba naukę prawa”
Podstawowym nakazem obywatela wypełnianie obowiązków wypływających z natury
Uzasadnienie wojen sprawiedliwych (prowadzonych dla obrony kraju) oraz niesprawiedliwych (agresywnych), jak również postulat humanitarnego traktowania niewolników
Idee polityczne pryncypatu
Publiusz Wergiliusz Maro - wzywa Rzymian do rozciągnięcia swojego panowania nad całym światem - łaskawe traktowania poddających się Rzymowi a niszczenie przeciwstawiających się
Podbój i tworzenie państwa uniwersalnego zasadniczą przesłanką rzymskiej racji stanu, jednakże jej celem ostatecznym jest pokój rzymski (pax Romanae)
Ideał obywatelski - bohaterstwo, patriotyzm, wysoka wartość moralna obywateli
Kwintus Horacjusz Flakkus
Gloryfikuje cnoty obywatelskie dawnych Rzymian i wskazuje je jako wzór do naśladowania dla obecnego pokolenia
Ideał patriotyzmu, szacunek dla praw opartych na zasadach moralnych
Publiusz Owidiusz Naso - Cezar i August na nowo odbudowują państwo rzymskie (Wiek Złoty)
Publiusz Korneliusz Tacyt - idealizuje republikę rzymską oraz naturalną wolność ludów germańskich
Gajusz Swetoniusz Trankwillus - głosił chwałę imperium rzymskiego
Stoicyzm rzymski
Lucjusz Anneusz Seneka
Świat stworzony został przez Boga bądź też wyższą inteligencję. W związku z tym ma on swój cel i tworzy harmonijna całość, w której wszystkie zjawiska podporządkowane są prawom Opatrzności
Prawa boskie utożsamiał z prawami natury; cnota jest niczym innym jak doskonałym rozumem i stanowi zarazem miarę dobra; dobro świadczone innym wraca do nas w postaci zwielokrotnionej
Żądza posiadania i panowania sprawiła, że konieczne stało się ustanowienia władzy państwowej, której zadaniem jest powściąganie nazbyt wybujałych pożądań ludzkich
Zadaniem państwa ziemskiego zachowanie praworządności oraz bezpieczeństwa
Prawo natury równoznaczne z mądrością gwarantem szczęścia, istota prawa stanowionego to oddawanie każdemu tego, co mu się należy
Kara - zwrócenie uwagi na sferę wewnętrzną sprawcy, wskazanie na cele kary - poprawa, zapobieżenie, eliminowanie tych, którzy nie rokują
Epiktet
Życie zgodnie z naturą wiedzie do szczęścia, należy odrzucić to, co niezależne od naszej woli
Mędrzec zadowala się jedynie tym, co jest niezbędne do zaspokojenia podstawowych potrzeb, gardząc zarazem próżna pogonią za bogactwami. Mędrzec dystansuje się również wobec polityki. Uwagę swą skupia nie na państwie, z którym związany jest przez urodzenie, ale na wspólnocie znacznie szerszej, obejmującej cały świat
Należy odrzucić podziały na obywateli a także na wolnych i niewolników
Marek Aureliusz
Wespazjan, Tytus, Hadrian, Aureliusz - filozofowie na tronie - do praktyki życia politycznego wnieśli filozoficzne postulaty pokoju i sprawiedliwości, wspierali ponadto rozwój życia intelektualnego
Stoicką koncepcję rozumu świata łączy z pojęciem Opatrzności, która tworzy harmonijny świat i kieruje każdym jego przejawem
Zadaniem człowieka dążenie do doskonałości - samowystarczalności
Wykonując pracę stajemy się członkami organizmu, który obejmuje całą ludzkość; dobro ogółu ponad dobrem jednostek
Uznanie demokracji i monarchii, potępienie despotyzmu
Naczelną zasadą stoicyzmu rzymskiego jest kosmopolityzm oraz dwojakie pojęcie ojczyzny - tej, z którą połączeni jesteśmy przez fakt urodzenia oraz ojczyzny stanowiącej mistyczny związek bogów i ludzi. Doktrynę tę cechuje podkreślenie równości wszystkich ludzi, włączając w to niewolników, szacunek do pracy oraz humanistyczne podejście do prawa
Główne tendencje doktryny prawa rzymskiego
Prawnicy rzymscy wypracowali podział na prawo publiczne i prywatne, wyodrębnili ius civile oraz ius Pentium, wprowadzili w obieg praktyki prawniczej pojęcia: iusticia, aequitas, bonitas, honestos
Zręcznie wprowadzano ujęcia filozoficzne na grunt prawa
Doktryna prawników wpływała na humanizowanie sfery prawa cywilnego i karnego (humanitarne traktowanie niewolników, objęcie ich ochroną prawa); wypracowanie większości argumentów przemawiających za humanizacją i łagodzeniem wymiaru kary
Wyodrębniono kategorię przestępstw obrazy majestatu
Wola władcy jest prawem, ale to lud przelewa na cesarza całą swoją władzę - jedno ze źródeł teorii umowy społecznej
Rozdział 8 - MYŚL SPOŁECZNO-POLITYCZNA WCZESNEGO CHRZEŚCIJAŃSTWA
Wprowadzenie
Chrześcijaństwo wyrosło w okresie wielkiego przełomu w świecie żydowskim oraz grecko-rzymskim; nastroje mistycyzmu i oczekiwanie na Mesjasza
Podział społeczności żydowskiej podział na:
Saduceusze - spadkobiercy gorliwych helleńczyków, spośród wyższego kapłaństwa i arystokracji, uznawali obowiązywanie jedynie litery prawa, odrzucali mesjanizm i zmartwychwstanie
Faryzeusze - największa popularność; wierzyli, że Jahwe przyśle wkrótce Mesjasza, aby ocalił naród żydowski; domagali się przestrzegania przepisów rytualnych i litery Testamentu, spór z saduceuszami
Zeloci - spośród ubogiego ludu wiejskiego, gorący patrioci; Mesjasz stanie na czele niepodległościowego buntu i zostanie „królem żydowskim”
Esseńczycy - nakaz czystości cielesnej, dualizm duszy i ciała, nieśmiertelność duszy, wiara w życie wspólnotowe, żyli skromnie
Nauka Jezusa
„ojczyzną chrześcijanina jest niebo”, „królestwo moje nie jest z tego świata” - wskazanie na przejściowy charakter ziemskiej egzystencji
Chrześcijanin musi współpracować z realnie funkcjonującym państwem - Bogu należy więc oddać bo boskie, a Cesarzowi co cesarskie
Nowa religia adresowana głównie do ubogich, bogaczowi trudno będzie wejść do Królestwa Niebieskiego
Obowiązek miłości Boga i bliźniego, odpuszczania win
Idea wszechobecnego Boga oraz przekonanie o nieskończonej i wiecznej wartości duszy
Rodzina monogamiczna fundamentalną komórką struktury społecznej
Nauki Pawła z Tarsu
Gminom zaleca całkowitą lojalność wobec państwa rzymskiego
Wszelka władza pochodzi od Boga, tym samym zaś opór wobec władzy byłby zarazem oporem wobec Boga, władza winna przede wszystkim dbać o dobro moralne swoich poddanych
Nakaz ludzkiego traktowania niewolników i poddanych, należy akceptować istniejący porządek społeczny
Wątek tolerancji dla różnych narodów i ras
Połaczenie indywidualizmu (nieskończona wartość jednostki) z uniwersalistycznym dążeniem do objęcia nauką Chrystusa całego świata
Dalszy rozwój myśli chrześcijańskiej
Wszyscy są równi wobec Boga oraz wobec Chrystusa, tym samym wszyscy maja jednakowy dostęp do obrzędów chrześcijańskich, bez względu na to, czy są wolni czy nie; każda praca zasługuje na szacunek
Odrzucano kulty pogańskie; wątpliwości co do uprawiania handlu i bankierstwa (lichwa) oraz służby wojskowej
Zbliżenie do stoicyzmu i Arystotelesa
Laktancjusz - człowiek członkiem społeczeństwa nie poprzez umowę z ludźmi, ale ponieważ taka jego natura; konstrukcja obejmowała niewolników
Akcentowanie naturalnej równości wszystkich ludzi oraz równości w podziale dóbr materialnych - własność wynikiem grzechu
Ostatecznie pogodzono się z własnością, ale pod warunkiem że będzie administrowana dla dobra całej społeczności
Apolegetyka
Apologeci - obrońcy wiary
Klemens z Aleksandrii
Problem własności - zbawienie zależy nie od faktu posiadania, ale od czynionego z własności użytku
Ojcowie Kościoła uważali że stworzenie państwa stało się konieczne gdy człowiek stał się człowiekowi wrogiem; państwo wywodzi się z woli Boga lub z boskiego przyzwolenia, także zła władza pochodzi od Boga
Orygenes -podstawową rolę przypisywał logosowi - boskiemu prawu, które stanowi podstawę stworzonego przez Boga świata i znajduje wyraz w zasadach prawa natury - chrześcijanie tylko nimi związani
Tertulian
Najsilniejsza opozycja wobec państwa
Źródłem poznania wiara, człowiek z natury zły, szansa na zbawienie musi być wsparta przez odpowiednie działania społeczne
Idea państwa chrześcijanom obca, „świat jest dziełem Boga ale instytucje doczesne dziełem diabła”
Prawo boskie (najważniejsze), natury i ludzkie
Tertulian - prawo ziemskie dobre lub złe, należy kierować się wyłącznie prawem bożym
Chrześcijaństwo po edykcie mediolańskim
Euzebiusz - do obowiązków cesarza należy troska o jedność Kościoła, tym samym eliminowanie przeciwników doktryny uznanej za oficjalną. Zakłada to ingerencję w sferę dogmatyczną i konstruuje cezaropapistyczny model władzy państwowej
Św. Ambroży - chrześcijanin, w którego władaniu pozostają dobra ziemskie, podlega tym samym ziemskiej władzy cesarza; teza o odrębnej sferze zadań państwa oraz Kościoła
Bazyli oraz Grzegorz z Nazjanzu - ojcowie kapadoccy - przeciwni niewolnictwu i lichwie; podkreślali godność wszelkiej pracy, zwracając uwagę, że jeśli ktoś nie chce pracować, niech też nie je
Coraz częściej przeciwstawiano prawo boże ustanowionemu przez ludzi, kapadocczycy wyodrębnili prawo natury
Św. Jan Chryzostom, św. Ambroży i św. Hieronim - natura tworzy wszystkie rzeczy dla wspólnego pożytku; kto ma bogactwa niech wspiera ubogich
Wobec państwa należy okazywać posłuszeństwo
Rozdział 9 - MYŚL SPOŁECZNO-POLITYCZNA ŚW. AUGUSTYNA
Aureliusz Augustyn
De civitate Dei - określa pozycję Kościoła oraz tworzy syntezę myśli społecznej i politycznej Starożytności
Założenia poznawcze i ontologiczne
Celem poznania Bóg i własna dusza - zarówna przy pomocy zmysłów jak i na drodze racjonalnej
Bóg bytem absolutnym i przyczyną wszechrzeczy
Etyka Augustyna
Stanowisko woluntarystyczne, w opozycji wobec greckiego intelektualizmu - wolność
Formalna - zdolność wyboru między dobrem a złem
Moralna - ukształtowanie stałego nawyku unikania zła
Tylko dzięki łasce bożej wola ludzka ewoluuje od stanu niemożności niegrzeszenia do stanu niemożności grzeszenia
Historiozoficzny obraz walki dwóch światów: civitas Dei - państwa bożego oraz civitas terrena - państwa szatana; prowadzi do ostatecznego triumfu dobra
Poglądy społeczne
Pochwala wspólną własność - rzeczy znajdujące się we wspólnym władaniu nie rodzą sporów, naturalna równość wszystkich ludzi oraz równouprawnienie kobiet
Własność wspólna ponad indywidualną, która zniknie na końcowym etapie ewolucji
Szacunek do pracy, korzystne łączenie umysłowej z fizyczną, wskazane aby była wykonywana przez wszystkich
Same niewolnictwo jest przejawem niesprawiedliwości, ale prawdziwa niewola to niewola grzechu, człowiek szlachetny zawsze jest wolny; niewolnictwo sprzeczne z prawem bożym i naturą
Państwo i prawo
Podstawą struktury społecznej małżeństwo oraz rodzina; także towarzyska natura ludzi
Państwo to wielka, rozumna gromada, zespolona zgodną łącznością w umiłowanych przez się rzeczach; Bóg tworzy władzę poprzez prawo pozytywne i ludzkie stanowione toteż posłuch także dla despoty
Dwie odmiany ludzkiej społeczności - chcący żyć podług ciała i podług ducha
Państwo troszczy się o fizyczne i duchowe dobra obywateli, szczególną jego powinnością zachowanie pokoju; pokój jest znamieniem państwa bożego, ale winien być także celem państwa ziemskiego
Wojny sprawiedliwe - obronne i dla odzyskania dobra oraz niesprawiedliwe
Podstawowym zadaniem państwa ziemskiego ustanowienie odpowiedniego porządku prawnego - nakaz oddawania każdemu, co mu się należy
Prawo boże (wola boża), naturalne (zasady wypisane przez Boga w duszy każdego człowieka) i prawo doczesne (zmienne i niedoskonałe); prawo boskie usytuowane ponad państwem
Państwo i Kościół autonomiczne; Kościół - troska o poziom moralny społeczeństwa, państwo - zaspokajanie potrzeb doczesnych, bicz boży dla gwałcicieli prawa
Augustynizm polityczny - mylna interpretacja doktryny jakoby podporządkowanie państwa ziemskiego Kościołowi było uprawnione
Idea postępu, którym kieruje Opatrzność
CZĘŚĆ II - MYŚL POLITYCZNA WIEKÓW ŚREDNICH
Rozdział 1 - CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA
Periodyzacja Średniowiecza
Okres wstępny, gdy gromadzono pojęcia i określano główne problemy, trwający do XII w
Okres systemów średniowiecznych, XII w
Okres krytyki średniowiecznej, XIV i XV w
Stosunki społeczno-ekonomiczne
Zrezygnowano z niewolnictwa jako podstawy stosunków produkcyjnych, kształtują się stosunki feudalne, które początkowo łączą się z patrymonialną koncepcją własności i państwa; dominującym stosunkiem władzy do sprawowanych czynności jest dominium
Tworzy się drabina lenna
Stanowa struktura społeczeństwa
W części Europy istotnym elementem kształtującym sytuację społeczną była ideologia mieszczańska
Życie intelektualne
Naukę tego okresu określano scholastyką
Tendencją przewodnią myśli filozoficznej i politycznej spojrzenie na problemy życia społecznego z perspektywy religijnej; ale nie można sprowadzać istoty scholastyki do pedantyzmu i jałowych dociekań religijnych
Życie intelektualne skupia się w 3 ośrodkach: bizantyjskim, arabsko-islamistycznym oraz chrześcijańskim państwie Franków
Przez kilka początkowych stuleci kultywowane głównie w ramach klasztorów i związanych z nimi szkół
Dominuje przekonanie, że cały świat chrześcijański stanowi wspólnotę, której politycznym reprezentantem jest papież bądź cesarz
Czynnikiem politycznym spajającym Europę wojny krzyżowe; krzyżowców postrzegano jako rycerzy Boga, podejmujących walkę z sztanem
Przekazy literackie - O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu, Pieśń o Beowulfie, Testament króla Alfreda Wielkiego, Pieśń o Niebelungach, Pieśń o Gudranie, Pieśń o Rolandzie
Rozdział 2 - MYŚL POLITYCZNA BIZANCJUM
Podstawy potęgi
Korzystne położenie i dynamiczna ekonomika zapewniły trwanie 1000 lat dłuższe niż cesarstwa zachodniego
Sprawny aparat władzy
Wielonarodowy charakter - ciągłe wysiłki integracyjne
Justynian i cezaropapizm
Kodyfikacja justyniańska jednoczy społeczeństwo, jednocześnie szeroko zakreśla granice uprawnień cesarza - twórca prawa, najwyższy sędzia, zwierzchnik administracji i wojska
Cezaropapizm - zwierzchnie uprawnienia cesarza wobec Kościoła wsparte były przez podkreślenie jego religijnej misji i podtrzymywanie tradycji wywodzącej się z czasów Konstantyna Wielkiego, iż jest on równy apostołom. Zarówno w propagandzie politycznej, jak i dziełach sztuki podkreślano boski charakter władzy cesarza, jak również to, iż jest on pośrednikiem miedzy Bogiem a ludem
Doktryna cesarska wykreowała konstrukcję, według której wszyscy niezależni władcy, więksi i mniejsi, są członkami rodziny, na czele której stoi cesarz bizantyjski, występujący w roli ojca monarchów
Reformy okresu schyłkowego
Dynastia Izauryjska - liczne reformy mające na celu przywrócenie dawnego blasku
1453 Mahomed II zdobywa Konstantynopol i kładzie kres aspiracjom imperialnym
Rozdział 3 - IDEOLOGIA POLITYCZNA I PRAWNA ARABÓW ŚREDNIOWIECZNYCH
Rys historyczny
W XVII w głównym ośrodkiem miejskim Arabii Centralnej była Mekka, dysponująca ogólnoarabskim sanktuarium Ka'ba
Wystąpienie Proroka
Muhammad ibn Abd Allah
Wiara w jednego Boga oraz misję Proroka, przekonanie o nieuniknionej godzinie Sądu Ostatecznego i zmartwychwstaniu, o odpowiedzialności człowieka za swoje czyny, konieczności odrzucenia bałwochwalstwa, obowiązek prowadzenie „świętej wojny” z niewiernymi, nakaz oddawania obowiązkowej jałmużny
Kompromis z Kurajszytami, pierwszą stolicą państwa Medyna, ukształtowano władzę prawodawczą i sądową, rodziło się prawo islamu - szaria, odwołujące się do Koranu
Muhammad zjednoczył lud arabski, państwo oparte na wolności, równości, braterstwie i sprawiedliwości społecznej
Koran i tradycja
Koran - święta księga islamu, zbiór prawd religijnych, nakazów i zakazów moralnych oraz przepisów prawa
Religia, którą głosił Muhammad, jest tą samą, którą głosił Abraham i Mojżesz, a także Jezus z Nazaretu. Należało ją jednak odnowić i przywrócić pamięć o Abrahamie, założycielu mekkeńskiego sanktuarium Ka'by
Religia islamu zamyka się w 4 podstawowych zasadach
Jedności i jedyności Boga - Allaha
Misji proroczej Muhammada
Wierze w życie przyszłe, wieczne, zmartwychwstanie i Sąd Ostateczny, niebo i piekło, a więc odpowiedzialność człowieka za własne czyny
Wierze w aniołów, szatanów i demonów-dżiny
Fatalizm muzułmański - człowiek bez reszty podlega Bogu, który decyduje o jego losie
Obowiązki: wyznanie wiary, modlitwa, jałmużna, post, pielgrzymka do Mekki
Prawo muzułmańskie
Islam znacznie bardziej niż inne religie ma charakter porządku prawnego, który reguluje życie i postępowanie muzułmanina według nauk zawartych w Koranie i sunnie proroka
Koran interpretują ulemowie, którzy z czasem stworzyli system prawa zwany szariatem
Idźma - interpretacja wyprowadzająca nowe regulacje, która uzyskała akceptację ogółu ulemów
Fetwa - orzeczenie na podstawie analogii z Koranu lub sunny, zbiory fetw posiłkowym źródłem prawa
2 zasadnicze kierunki
Prawo sunnickie - uznawana za źródło wiedzy religijnej oraz prawa kanonicznego tradycja związana z życiem Muhammada
Prawo szyickie - odrzuca tradycję, kalifem może być wyłącznie potomek córki Muhammada i jego zięcia
Prawo zostało podarowane ludziom przez Allaha za pośrednictwem jego proroka Muhammada - muzułmańska doktryna prawa ogranicza rolę prawotwórstwa ludzi i nakazuje zawsze przestrzegać zasady ogólne islamu zawarte w Koranie i sunnie
Źródłami prawa oprócz idźmy są: filch - doktryna prawna i kijas -wnioskowanie na podstawie analogii
Szariat ma nie terytorialny a personalny charakter, Koran, sunna oraz idźma tworzą naas
Wymiar sprawiedliwości wykonują ustanowieni przez władcę kadi - sędziowie, którzy spełniają wolę Allaha
Szkoły prawnicze
Szyizm - prawnicy odwołują się nie tylko do wypowiedzi proroka, ale także opinii imamów - nieomylnych interpretatorów
Sunnizm
Abu Hanif ibn Sabit - twórca pierwszej sannickiej szkoły prawniczej; odwołuje się do dowodów koranicznych jak i racjonalnych; Nauka prawa jest wiedzą o prawach i obowiązkach, do których człowiek winien dostosować swoje życie na tym świecie i przygotować się do świata przyszłego
Malik ibn Anas - szkoła malikicka - Kalif jest władny do ustalania nowego zwyczaju, jeśli ten, który obowiązywał poprzednio, nie odpowiada już wymaganiom czasu
Muhammad ibn Idris asz-Szafi'i - stworzył szkołę szaficką - nie odrzucał całkowicie racjonalnych przesłanek i uznawał Kijas, ale nie poświęcał im takiej uwagi jak Abu Hanif
Ahmad ibn Hanbal asz-Szejbani - szkoła hanbalicka, skrajny konserwatyzm - nauki oparte niemal wyłącznie na Koranie i bezpośrednich przekazach z życia proroka
Państwo w ideologii islamu
Kalifat - ustrój teokratyczny, w którym namiestnik Boga kumuluje w swym ręku władzę duchową i świecką
Zasadniczym celem politycznym krzewienie islamu wśród niewiernych
Szyici uważali, że władza kalifa podlega dziedziczeniu w rodzie Alego, zięcia Muhammada, sunnici - kalif wybierany przez ogół wiernych
Podstawowym zadaniem kalifa prowadzenie wojny z niewiernymi (dżihad)
Władza kalifa rozciąga na wszystkich muzułmanów bez względu gdzie przebywają
Obowiązkiem władzy także ściąganie jałmużny - przejaw muzułmańskiego solidaryzmu społecznego
Idee przewodnie piśmiennictwa arabskiego
Zasada fatalizmu, pojęcie wspólnoty i braterstwa wyznawców Allaha
Duża rola w upowszechnianiu nauki i filozofii greckiej w Europie
Alfarabi - przekładał dzieła greckie, łączył arystotelizm z neoplatonizmem
Awicenna - naukę godził z religią islamu, także przyczynił się do recepcji arystotelizmu
Awerroes - wiara w poznawalność świata, oddzielił poznanie religijne od filozoficznego; wpływ na formowanie awerroizmu łacińskiego - jeszcze wyraźniej oddzielił naukę od religii, głosząc zarazem odwieczność świata materialnego
Ibn Badża - wybitny komentator Arystotelesa
Rozwój i wznoszenie się ducha ludzkiego
Szczególną rolę w nim odgrywa mędrzec, który duchem przebywa w państwie idealnym
Ibn Chaldun
W społeczeństwie trwa proces ustawicznych zmian
Ważnym czynnikiem przy analizie historycznej społeczeństwa i państwa są warunki naturalne, czynniki demograficzne, klimat - wpływ na formy społeczne i siłę narodu
Osiadły tryb życia rozluźnia więzi krwi i przyczynia się do wypaczeń
Elity przywódcze - decydująca rola w życiu ludów
Rozdział 4 - DOKTRYNA CESARSKA NA ZACHODZIE EUROPY
Idee panowania Karola Wielkiego
Ożywa rzymska tradycja uniwersalistyczna
Kościół chętnie przedstawiał Karola jako obrońcę wiary, podkreślając boskie źródło jego władzy - Dei gratia, ciało jego zaczęto określać jako Corpus mistici Christi - mistyczne ciało Chrystusa
Konstrukcja opierała się jednak wyłącznie na autorytecie władzy - niestabilna
Niemniej jednak uniwersalistyczna idea cesarska trwała nadal i przez kolejnych kilka stuleci toczyć miała zacięty spór z doktryną papalizmu o dominium mundi
Rozdział 5 - DOKTRYNA UNIWERSALIZMU PAPIESKIEGO I CESARSKIEGO
Walka o dominację
Grzegorz Wielki - papieżom należy się prymat wśród władców, gdyż są oni następcami św. Piotra
Stopniowe wyzwalanie się papieży spod zależności od cesarzy bizantyjskich, w kontekście wewnętrznej schizmy w Kościele
Teorie przewagi papiestwa
Augustynizm polityczny - uważano, że Kościół realizuje cele augustowskiego państwa bożego, stąd jego prymat
Prawo do kontroli zgodności działań władców z Pismem Świętym; ekskomunika
Grzegorz VII - władza państwowa kieruje się ślepą ambicją i podjudzana jest przez diabła, jest więc ze swej istoty tworem grzesznym
Doktryna papieska - w niebie rządzi Bóg, a na ziemi jego namiestnik papież, który część swej władzy przekazuje w użytkowanie papieżowi; przewaga Kościoła wyprowadzana także z tezy o wyższości duszy, która jest pierwiastkiem boskim, nad ciałem, które naznaczone jest grzechem
Spokrewniona teoria akcentująca wyższe zadania papiestwa a także teoria Kościoła, instytucji doskonałej, i państwa, tworu obarczonego grzechem
Teoria wikariatu - po śmierci cesarza władza wraca do papieża; teoria 2 mieczy: Bóg przekazał św. Piotrowi 2 miecze symbolizujące władzę świecką i duchowną, papież przekazał 1 z tych mieczy w użytkowanie władzy świeckiej
Niekiedy papież występował w roli reprezentanta ludu rzymskiego, idea wypraw krzyżowych
Hierokratyzm - papież nie tylko namaszcza władców, ale baczy na ich postępowanie i może ich w każdej chwili pozbawić władzy
Argumenty doktryny uniwersalizmu cesarskiego
Po opanowaniu przez Ottona I znacznej części Europy cesarz obwołany został panem całego świata, sukcesorem tradycji rzymskiej (ważny argument spadkowy), następca wybitnych władców Imperium Romanum, wreszcie protektorem Kościoła i wiary; wszelki opór przeciw władcy był buntem przeciw Bogu
Anonim z Jorku - władza najwyższego, niebieskiego władcy i władcy drugiego, ziemskiego, jest jedna i ta sama
Glosatorzy - cesarz jest rzymskim imperatorem, twórca prawa, który pozostaje poza wszelką ziemską kontrolą, jest jedynym źródłem sprawiedliwości; lud przeniósł na niego całość swych uprawnień
Rozdział 6 - MYŚL SPOŁECZNA I POLITYCZNA ŚW. TOMASZA Z AKWINU
Awerroizm
Awerroes - punkty widzenia filozofii i teologii różne, ale wnioski z nich wyprowadzane mogą być równie prawdziwe
Za Arystotelesem przyjmowano wieczność świata i rodzaju ludzkiego, nieśmiertelność duszy ludzkiej, rozdział duszy i ciała, filozofii i teologii uzasadniał rozdział władzy monarszej od kościelnej
Tomasz z Akwinu
Doctor angelicus, jego koncepcja filozoficzno-teologiczna do dziś podstawą nauki Kościoła
Ontologia i gnoseologia
Świat materialny tworzy harmonijną i zhierarchizowaną całość zintegrowaną ze sferą duchową i Bogiem
Bóg zwieńczeniem każdego zjawiska, czynnikiem esencjonalnym
Poznanie rozumowe oraz sfera wiary coraz częściej potwierdzać będą prawdy ostateczne
Państwo i społeczeństwo
Dzieła boże, które spełniają ważne zadanie i zasługują na szacunek - zaspokajane są naturalne potrzeby ludzkie
Bóg składa suwerenność polityczną w ręce ludu, a ten powierza ją dowolnej ustanowionej formie rządu - umowa miedzy rządzonymi a rządzącymi
Obowiązek zbrojnego przeciwstawienia się władcy gdy zrywa warunki umowy
Społeczeństwo naturalną formą artykułowania potrzeb ludzkich, opiera się na prawach natury, z której wynika hierarchiczna struktura społeczeństwa - nie należy dążyć do zmiany istniejącego ładu społecznego
Hierarchia społeczna wsparta przez koncepcję stopniowego zbliżania się poszczególnych jednostek oraz grup do Boga
Sprawiedliwość rozumiana w sposób rozdzielczy - oddać każdemu to, co mu się należy (stosownie do stanu)
Patriarchalna struktura rodziny
Własność i praca
Własność prywatna nie pozostaje w sprzeczności z naturą ale dobra, których ma się w nadmiarze, należą również do innych, gdy ci mogą ich potrzebować
Praca naturalną potrzebą człowieka i obowiązkiem; podział pracy; godziwe wynagrodzenie jako rezultat umowy miedzy pracownikiem a pracodawcą
Prawo
4 rodzaje
Prawa wieczne - odzwierciedlenie woli Boga i jego plan wszechświata
Prawa naturalne - zaszczepione przez Boga w rozumie (pod. własność)
Prawo ludzkie - dzieło państwa, podstawa ludzkiego porządku
Odrębny rodzaj - boskie prawo objawione w Piśmie Świętym
Ius Pentium - część praw poszczególnych narodów, która jest im wspólna; ius civile - rozumne zarządzenia dla wspólnego dobra, ustanowione przez uprawniony organ zgodnie z zasadami rozumu i moralności
Państwo i Kościół
W trosce o dobro moralne obywateli państwo jest tylko pomocnikiem Kościoła, dlatego królowie winni być poddani i posłuszni kapłanom; zbawienie - cel wyższy; państwo zobowiązane jest do zwalczania heretyków
Państwo o Kościół nie wykluczają się wzajemnie, lecz uzupełniają. Oznacza to, iż konieczne jest uznanie najwyższego autorytetu państwa w sprawach świeckich Kościoła w sprawach duchowych
Rozdział 7 - ZACHODNIOEUROPEJSKA IDEOLOGIA POLITYCZNA Z CZASÓW PAŃSTWA STANOWEGO. KSZTAŁTOWANIE SIĘ IDEI PAŃSTWA NARODOWEGO
Wielka Karta Wolności
1215 - potwierdza wcześniejsze przywileje oraz gwarancje dziedziczności lenn oraz Sąd Równych; żaden obywatel nie będzie mógł być wygnany, uwięziony lub pozbawiony majątku bez wyroku sądu złożonego z przedstawicieli stanu, do którego należy
Spór Filipa IV Pięknego z Bonifacym VIII
Sukces Filipa - Stany Generalne uznały, iż w sprawach świeckich król podlega bezpośrednio Bogu; znaczenie papiestwa znacznie zmalało, król doprowadził do załamania się uniwersalizmów średniowiecznych
Dynastia panująca staje się ważnym czynnikiem integrującym formujący się naród wokół osoby panującego
Doktryna państwa narodowego
Pierre du Bois
Papież powinien poświecić się jałmużnie, kontemplacji itp. aby dla chrześcijan zapanował spokój; domenę władczą przekazać królowi Francji
Król, dysponując absolutną władzą, doprowadziłby do obalenia feudalizmu i ustanowienia jedności społeczeństwa i porządku; duchowieństwo pozbawione majątków żyłoby z pensji
Marsyliusz z Padwy
Państwo rezultatem ewolucji, początkiem rodzina - wspólnoty gminne - państwo niezbędne do zabezpieczenie potrzeb ludzkich; rozum pozwala człowiekowi na uświadomienie sobie korzyści płynących z funkcjonowania w społeczeństwie
Naczelnym zadaniem państwa obrona pokoju i harmonii społecznej; suwerenność ludu oraz idea rządu reprezentacyjnego
Przedkładał monarchię nad demokrację i arystokrację, ale monarcha wybierany z prawem usunięcia
Władza świecka jest uprawniona do ograniczania liczby duchowieństwa, kapłani powinni być powoływanie w drodze wyborów
Podkreślona ranga prawa stanowionego
William Ockham
Nominalista - odrzucił realny byt pojęć ogólnych - mają go jedynie byty indywidualne; sceptycyzm oraz fideizm, gdyż miejsce podstawowych zasad wiedzy zajmowała u niego wiara
Eksponuje jednostkę i jej prawa
Ewangelia eksponuje ubóstwo, rolę jednostki, nie sposób znaleźć w niej uzasadnienia dla władzy świeckiej papieża, gdyż ani Chrystus takiej władzy nie pragnął, ani tez nie przekazał jej żadnemu ze swoich następców
Bóg kreuje prawo do stanowienia władzy, to zaś spoczywa w rękach ludu - powołuje władców według upodobania, ale nie może pozbawić ich przyznanych uprawnień; władca jest głównym reprezentantem i gwarantem suwerenności; gdy nie spełnia obowiązków możliwe obalenie
System prawa: normy prawa bożego ( w zasadach Pisma Świętego), normy prawa natury (odpowiadają właściwościom rozumu) oraz prawo ludzkie - ustawodawca ma obowiązek zachowania zgodności z powyższymi
Naczelnym zadaniem prawa stanowionego ochrona wolności, własności oraz poszanowania godności każdej jednostki
Dante Alighieri
Drogowskazem dla pogrążonego w chaosie świata polityki może być światowa monarchia, która zapewni wieczysty pokój
W ramach monarchii światowej, której naczelnym komponentem jest lud oraz cesarz rzymski, poszczególne narody zachowają taki stopień niezależności, który umożliwi im rozwijanie własnej tożsamości, przede wszystkim w sferze kulturowej
Kościół - piecza nad duszą człowieka, ale żadnych praw w sferze życia doczesnego
Rozdział 8 - RUCHY SPOŁECZNO-RELIGIJNE WE FRANCJI I ANGLII I ICH IDEOLOGIA
Przesłanki ludowej refleksji religijnej
Lud odczytywał spory toczące się na wyżynach życia intelektualnego jako zachętę do buntu
Rzesze społeczne koncentrują swe spojrzenie na ideach równości, podbudowując je nieraz wiarą w nadejście Królestwa Chrystusowego; funkcja społeczna ruchów zwraca się przeciw Kościołowi realnie istniejącemu
Ideologia Bogumiłów
Waldensi
Podważali szereg dogmatów i praktyk Kościoła katolickiego, w szczególności jego hierarchiczną strukturę, obrzędy, kult świętych, wiarę w cuda
Domagali się zachowania przez duchowieństwo ubóstwa, ascetycznej wstrzemięźliwości i trzymania się słowa Biblii
Wszelkie ochrzczone osoby mają prawo głoszenia kazań
Nie uznawali władzy papieskiej i autorytetu Kościoła (Kościół rzymski - twór szatana)
Odrzucali chrzest dzieci, sakrament eucharystii i obrzędy religijne
Ruch odnowy społeczno-religijnej w Anglii: John Wiclef
Lollardowie podkreślają ewangeliczną równość wszystkich ludzi i dążą do równomiernego rozdziału dóbr
Wiclef
Hasło zerwania z Rzymem utworzenia kościoła narodowego
Postulat ubóstwa duchowieństwa, zniesienia hierarchii
Wszystko, co wykracza poza ramy Pisma Świętego należy odrzucić np. kult świętych, relikwii, obrazów, spowiedź oraz doktrynę eucharystii, celibat duchowieństwa
Ubodzy kapłani - wędrując po kraju głosili słowo boże, postulat wspólnej własności i likwidacji poddaństwa
Rozdział 9 - PROGRAM SPOŁECZNO-RELIGIJNY HUSYTYZMU
Geneza: Hieronim z Pragi i Jan Hus
Jan Hus
Postulat sekularyzacji dóbr kościelnych, wprowadzenia języka narodowego do nabożeństw, wprowadzenia komunii pod dwiema postaciami, odrzucenia sprzedaży odpustów
Program religijno-społeczny husytyzmu
Czechy - powstanie - Cztery artykuły praskie
Swoboda głoszenia Ewangelii w Czechach
Udzielania komunii pod dwiema postaciami
sekularyzację dóbr duchowieństwa
ubóstwo księży
kalikstyni - opcja umiarkowana - zajęcia dóbr kościelnych, wypędzenie Niemców, komunia pod dwiema postaciami, liturgia w języku czeskim
taboryci - radykalni - odrzucali wszystko, co nie mieściło się w Biblii, karanie śmiercią za luksus, tańce i lichwę, równość wszystkich ludzi i wspólnota wszystkich dóbr
Rozdział 10 - POLSKA MYŚL POLITYCZNA PÓŹNEGO ŚREDNIOWIECZA
Najstarsze przekazy
Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Jan Długosz
Bogurodzica
Środowisko Uniwersytetu Krakowskiego
Mikołaj Trąba, Andrzej Łaskarz z Gosławic
Paweł Włodkowic
Potepił reprezentowana przez Krzyżaków ideę nawracania ogniem i mieczem, tym samym podważał rację bytu zakonu rycerskiego
Prawo ludów pogańskich do spokojnej egzystencji i poszanowania ich praw (podstawy prawa międzynarodowego)
Grzegorz z Sanoka - przeciwnik scholastyki, nie uznawał prawa natury, jest ono stanowione i zmieniane przez ludzi
Jan Ostroróg
Popierał silną władzę królewską; całkowicie zrywa z zasadą uniwersalizmu i dąży do zapewnienia Polsce suwerenności
Prawo powinno być wspólne dla wszystkich, bez wyjątków, zwolennik centralizacji władzy, przeciwnik dziedziczenia urzędów
Domagał się wprowadzenia w urzędach języka polskiego, zakazu wygłaszania kazań po niemiecku, wprowadzenia powszechnego obowiązku powszechnego, zniesienia tortur, wyeliminowania sądownictwa niemieckiego
Wielokrotnie podkreślał zwierzchność władzy królewskiej nad kościelną, przeciwstawiał się płaceniu świętopietrza. Wyraźny rozdział uprawnień państwa i Kościoła służyć miał jednocześnie podniesieniu autorytetu moralnego Kościoła
CZĘŚĆ III - MYŚL POLITYCZNA ODRODZENIA
Rozdział 1 - WPROWADZENIE
Spór o renesans (1350-1550)
Wątpliwości co do periodyzacji oddzielającej Wieki Średnie od Odrodzenia - liczne zjawiska zazębiają się
Humanizm i reformacja
Humanizm - zwrot ku człowiekowi, pięknu jego ciała, głębi duchowej, przeżyciom intelektualnym
Reformacja - wyrasta z wiary w możliwości człowieka, a zarazem podejmuje działo oczyszczenia źródła wiary - Ewangelii z naleciałości interpretacji narzuconej przez hierarchię kościelną
Postęp w zakresie nauki i techniki
Uniwersytety stają się ośrodkami szerokiej edukacji, naczelne miejsce nauki humanistyczne i przyrodnicze
Odkrycia Kolumba, Vasco da Gamy, stopniowe docieranie do świadomości teorii heliocentrycznej
Zdobycze cywilizacyjne docierają do bogatych mieszczan i szlachty - druk
Zagadnienie tolerancji
Elementy wsteczne - wolność słowa - prasa drukarska objęta surowym licencjonowaniem
Epoka wykazuje też dbałość o podporządkowanie refleksji kanonom ustanowionym przez władzę
Doktryna polityczna ugruntowuje pozycję państwa narodowego, przezwycięża skutki rozdrobnienia feudalnego
Utopia renesansowa - gatunek literacki, który sięga do ewangelicznej zasady równości w wspólnoty dóbr, odruch protestu przeciw aktualnym formom rządów oraz stosunków społecznych
Rozdział 2 - ERAZM Z ROTTERDAMU (1467-1536)
Atak przeciw ciemnocie i zabobonowi, krytyk scholastyki, adorator myśli starożytnej
Potępiał deformacje życia politycznego, nieuctwo i powierzchowna wiarę duchowieństwa, uroszczenia świeckie papieży
Nawet niesprawiedliwy pokój jest lepszy od najsprawiedliwszej wojny
Człowiek jest centralnym punktem wszelkich konstrukcji ustrojowych, jego poziom moralny i intelektualny decyduje o losach państwa
Rozdział 3 - DOKTRYNA REFORMACJI
Marcin Luter
1517 - tezy Lutra, uzupełnione następnie protestem przeciw doczesnej władzy papieży, eksploatacji finansowej i bogactwom pozostającym w ręku Kościoła
Dla zbawienia człowieka istotny wewnętrzny akt wiary; mistyczny charakter Kościoła jako wspólnoty wierych, postulat bezpośrednich studiów nad Biblią
Potępienie rozumu, uniwersytet narzędzie szatana, negacja teorii Kopernika
Władza państwowa pochodzi od Boga, tytuł do całkowitego zwierzchnictwa nad religią poddanych
Przeciwnik aspiracji ludowych i egalitarnych w sferze stosunków społecznych
Tomasz Munzer
Bardziej radykalny; władza powinna być przekazana prostemu ludowi, który zaprowadzi ład boży na ziemi
Ulrich Zwingli
Reorganizacja życia jednostek oraz całej struktury władzy tak, aby wszystkie instytucje społeczne służyły Bogu
Stapiał władzą świecką z władzą duchową - świecka winna wcielać w życie zasady nowej religii; skrajna nietolerancja religijna
Atak na uroszczenia papiestwa do sprawowania władzy politycznej i religijnej, podważanie kultu świętych, odrzucenie postów i celibatu
Jan Kalwin
Hasło powrotu do Biblii oraz nauki moralnej Chrystusa
Nauka o predestynacji - Bóg jednych powołał do zbawienia, innych przeznaczył na potępienie
Skrajny rygoryzm etyczny
Rozdział Kościoła od państwa, nie godził się też na zastąpienie władzy papieskiej przez książęcą
Rozdział 4 - DOKTRYNA REALIZMU POLITYCZNEGO MIKOŁAJA MACHIAVELLEGO
Mikołaj Machiavelli i jego dzieło
Próba teoretycznego opracowania podstawowych reguł działania politycznego, oddzielał politykę od etyki
Realizm polityczny Machiavellego
Metoda analizy polityki uwzględniać miała rzeczywiste składniki sytuacji politycznej
Przyjęcie, że natura człowieka jest bardziej skłonna do zła
Celem jednostek zazwyczaj pomnożenie majątku, jednostek przywódczych - zdobycie władzy i jej umocnienie
Virtu - siły duchowe i fizyczne jednostki, fortuna - los, zwraca się przeciw jednostce ale może być ujarzmiony, gdy virtu będzie umiejętnie wykorzystywane dla osiągnięcia sukcesu
Władza i sztuka rządzenia
Twórca nowego państwa nie wywodzi się z arystokracji ale czerpie z własnego virtu
Konkurentów - wrogów - książę odnajdzie w arystokracji - wytępić potencjalnych jednym uderzeniem
Potencjalni sojusznicy w ludzie - pozyskanie przez manipulację obietnicami
Okrucieństwa dobrze użyte raz w koniecznej potrzebie utrwalenia władzy, nie wraca się do nich tylko wykorzystuje władzę dla pożytku poddanych
Represje nie mogą wzmagać się z czasem, a dobrodziejstwa powinny być cedzone stopniowo
Książę powinien roztaczać wokół siebie atmosferę człowieka wiernego zasadom moralnym, ale nie może się nimi kierować bo by przepadł, niezbędna siła i zręczność
Od księstwa do republiki
Książę musi wybierać to jedynie, co ocali istnienie i wolność kraju; ale nie zwalnia się go z obowiązku wychowywania poddanego społeczeństwa
Docelowym ideałem ustrojowym pozostawała republika o cechach ustroju mieszanego, a więc łącząca w sobie elementy monarchii, arystokracji, demokracji. Republika lepiej aniżeli monarchia gwarantuje trwałość ustroju, a także zabezpiecza wolność obywateli
Podstawę republiki winny stanowić prawa, a jej oparcie siła
Armia narodowa
Najbardziej pożyteczna jest dla kraju armia złożona z własnych obywateli i kierująca się patriotyzmem a nie chęcią zysku
Konkluzje
Machiavelli że polityka jest sztuką realizacji celów osobistych panującego, określał metody skutecznych działań w sferze polityki
Ale skrajnie negatywna ocena natury człowieka, nie zauważał więzi spajających grupę społeczną
Państwo bez władcy to ciało bez głowy, które szybko pójdzie w rozsypkę
Rozdział 5 - DOKTRYNA SUWERENNOŚCI MONARSZEJ
Jean Bodin i jego dzieło
Także próba stworzenia naukowych przesłanek polityki
Odrzuca idealne wizje państwa na rzecz koncepcji odwołującej się do doświadczenia i znajomości historii
Zmiana społeczna jako zjawisko naturalne
Związek polityki z naturalnymi warunkami geograficznymi, społecznymi i ekonomicznymi
Doktryna państwa i zagadnienie suwerenności
Państwo pojawia się w rezultacie konfliktu między rodzinami
Formy państw zmieniają się stosownie do warunków życia
Państwo - sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne, z władzą suwerenną na czele
Sprawowanie władzy zgodnie z zasadami sprawiedliwości bożej i naturalnej
Publiczny charakter władzy nad rodzinami i ich mieniem
Władza suwerenna na czele państwa
Zwierzchnictwo państwowe odznacza się trwałością, stoi ponad prawem, jest nieograniczone w sprawowaniu władzy i nieodpowiedzialne w porządku ziemskim
Suwerenność - najwyższa wobec obywateli i poddanych tudzież nie związana prawami władza; nie można jej dzielić - ustrój mieszany nonsensem
Podstawowe uprawnienie władzy suwerennej - stanowienie i znoszenie prawa
Prawo - sprawiedliwy rozkaz; brak uprawnienia obywateli do przeciwstawienia się legalnej władzy, która narusza prawa boże bądź natury
Postulat konsultowania nakładanych podatków, nakaz ochrony własności; żądanie zrównania mieszczaństwa z prawem innych stanów i zniesienia stosunków feudalnych
Postulat likwidacji przywilejów duchowieństwa, podporządkowania Kościoła władzy świeckiej monarchy
Konkluzje
Koncepcja państwa świeckiego, odwołująca się do rozległej analizy historycznej i geograficznej
Rozdział 6 - UTOPIA RENESANSOWA
Wprowadzenie
Renesans - czas postępu a także inspirowaniem no nowo dzieł starożytnych do przemyśleń nad celem życia i zasadami ładu społecznego
Utopie zarazem protestem przeciw uzurpacjom kształtującego się absolutyzmu monarszego
Ideały równości, szerszej wolności - sprzeczność, bo reglamentowana przez zasady etyczne
Tomasz Morus (1478-1535)
Krytyka stosunków społecznych Anglii i Francji; problemy socjalne wsi angielskiej, bezsens kosztownych wojen, okrucieństwo angielskiego systemu prawa karnego, pasożytniczy tryb życia przedstawicieli klas wyższych
„rozumne i moralne zasady utopian” - równy podział własności, rygoryzm etyczny, umiarkowana regulacja prawna, uniwersalizm w podejściu do kwestii społecznych
Racjonalne zasady organizacji życia eliminują przesłanki do popełniania przestępstw
Rodziny wybierają corocznie urzędników aż po księcia, którego władza zasadniczo dożywotnia
Powszechny obowiązek niewielkiej pracy, produkty rozdzielane centralnie i konsumowane wspólnie, opieka zdrowotna publiczna
Rygoryzm etyczny i intelektualny - uniwersalizm postaw
Franciszek Bacon (1561-1626)
Obraz idealnego społeczeństwa, które strukturę swych instytucji podporządkowuje rozwojowi nauk eksperymentalnych - zapewnią człowiekowi panowanie nad przyrodą
Struktura organizacyjna społeczeństwa - cechy patriarchalne; zakaz dostępu do kraju cudzoziemców z obawy przed zmianami
Tomasz Campanella (1568-1639)
Wspólna własność
Życie mieszkańców podlega reglamentacji, ale są otwarci na cudzoziemców
Rozdział 7 - POLSKA MYŚL POLITYCZNA OKRESU ZŁOTEGO WIEKU
Egzekucja praw
Jest to program umacniania demokracji społecznej; istota jego sprowadzała się do unowocześnienia ustroju państwa
Egzekucja praw, czyli ścisłe ich wykonywanie, oznaczać miała, iż żadne prawo ustanowione bez zgody stanu szlacheckiego (nihil novi) nie może mieć mocy obowiązującej. Chodziło zarazem o wyeliminowanie popełnionych dotychczas nieprawości, zwłaszcza przez odebranie magnaterii zawłaszczonych przez nią królewszczyzn oraz urzędów. Naczelną pozycję króla lokowano w kontekście sejmu, a więc senatu i izby poselskiej oraz wskazywano, że król, bez zgody tego organu, nie może podjąć żadnej ważnej decyzji
Żądanie ograniczenia przywilejów magnaterii, zakaz kumulowania urzędów, dążenie do uzdrowienia skarbu koronnego
Program zakładał kodyfikację prawa i usprawnienie procedury sądowej
Zasada wolności wyznania, dążenie do ograniczenia przywilejów duchowieństwa i podporządkowania go władzy państwowej
Ale zrealizowano tylko pozbawienie mieszczaństwa praw politycznych, wielu uprawnień ekonomicznych, a także umocnienie władzy panów nad chłopami - poszerzono zakres ich obowiązków i ugruntowano niewolę osobistą
Pisarze polityczni epoki
Jakub Przyłuski - w Polsce winno obowiązywać jedno prawo dla wszystkich stanów, podobnie Jan Dymitr Salikowski
Wawrzyniec Goślicki - najważniejszy stan senatorski; założenia ustrojowe zbliżone kształtem do monarchii konstytucyjnej
Stanisław Orzechowski - postulat podporządkowania władzy świeckiej duchowieństwu; idea ustroju mieszanego - Politem
Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572)
Wszelkie wnioski trzeba formułować w oparciu o analizę rzeczywistości oraz rzetelne stanowisko rozumu
Państwo powołane zostało przez ludzki rozum, a poza państwem jednostka bytować nie może
„Rzeczpospolita to zgromadzenie i pospólność ludzka, związana prawem, łącząca wielu sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowiona”
Państwo zobowiązane także do ochrony mienia i dóbr prywatnych
Przymus niezgodny ze sprawiedliwością nie zasługuje na miano prawa
Argumenty na rzecz silnej władzy monarszej; rzecznik państwa scentralizowanego, ale z władzą ograniczoną przez prawa, sprawnym aparatem administracyjnym i gwarantującym praworządność sądownictwem
Równość wszystkich ludzi wobec prawa
Szlachectwo łączył z moralnością, pracowitością, intelektualizmem - odrzucenie dziedziczności tego stanu
Prawa polityczne także dla mieszczańskich posesjonatów
Wolność słowa i krytyki
Demokratyzacja życia kościelnego - obieralność biskupów, wprowadzenie języka narodowego do nabożeństw, zniesienie celibatu
Postulat tworzenia praw jasnych i humanitarnych, zebranych w jednym akcie prawnym
Potępia wojny agresywne i akcentuje konieczność współpracy międzynarodowej
Ideologia arianizmu polskiego (poł. XVI do poł. XVII w.)
Bracia polscy - arianie - rzeczywiści przedstawiciele reformacji w Polsce
Rozłam na
Radykałów - poglądy lewicowe - odrzucali dogmat Trójcy Świętej, boskość Chrystusa, nieśmiertelność duszy; upowszechnił się pogląd że dążyli do zrównania stanów, zniesienia poddaństwa chłopów; istotnie potępiali wyzysk chłopów, służbę wojskową, noszenie broni, karę śmierci, składanie przysiąg
Umiarkowanych - na czele Faust Socyn - tolerancja religijna, nakaz ludzkiego traktowania chłopów, pacyfizm
Samuel Przypkowski - rozdział Kościoła od państwa
Doktryna kontrreformacji
Piotr Skarga - patriota, oskarża szlachtę o warcholstwo i egoizm stanowy, dąży do wzmocnienia władzy królewskiej - oparciem współpraca z Kościołem
Patriotyzm, poczucie obowiązku wobec kraju, postulat pewnego zrównania praw łączył ksiądz Skarga z przeciwstawieniem się tolerancji religijnej oraz budowaniem ekskluzywnej pozycji Kościoła katolickiego w Polsce
CZĘŚĆ IV - FORMOWANIE SIĘ IDEOLOGII NOWOŻYTNEJ
Rozdział 1 - EPOKA I JEJ KONFLIKTY
Życie intelektualne i przeobrażenia w sferze ekonomicznej
Nauki eksperymentalne osłabiają wpływy motywacji teologicznej, uzmysławiają człowiekowi coraz wyraźniej jego związki z otaczającym go światem, skłaniają do zawierzenia prawom natury
Pobudzenie ducha przedsiębiorczości i poszukiwań - atmosfera sprzyjała ugruntowaniu się przeświadczenia, że człowiek stanowi cząstkę wielkiego mechanizmu Natury, podsuwała myśl o konieczności odnajdowania w niej wytycznych określających jego pozycję - stąd już tylko krok do doktryn naturalno-prawnych
Rewolucja na terenie Niderlandów
Ideologię walczącej z katolicką Hiszpanią burżuazji stanowi kalwinizm
Rewolucja angielska
Purytanie - prezbiterianie i independenci
Prezbiterianie - skłonność do utrzymania monarchii „umiarkowanej”, zobligowanej do akceptowania zwierzchnej pozycji parlamentu
Independenci - likwidacja wszelkich pozostałości absolutyzmu monarszego, łącznie z instytucją monarchii; odrzucali scentralizowaną strukturę kościelną
John Milton - źródło władzy suwerennej widział w parlamencie, zasada suwerenności ludu
J. Harrington - „egalitarna republika”, gdzie własność ziemi przejdzie w ręce ludu; akumulacja kapitału w handlu i przemyśle; popierał wojny kolonialne
Lewellerzy - suwerenność ludu; podział władz na ustawodawczą, wykonawczą i sądową; opieka nad najuboższymi przez manipulowanie systemem podatków
Diggerzy - źródłem zła własność prywatna - Bóg oświeci bogaczy i zrezygnują z własności
Rozdział 2 - SZKOŁA PRAWA NATURY
Konstrukcja prawa natury
Powoływanie się na prawo natury równoznaczne niemal w każdym przypadku z próbą oparcia się na stałym i niezmiennym systemie wartości, wspólnym ogółowi członków danego społeczeństwa. Zawsze też przedstawiano je jako prawo stałe i wyższego rzędu w stosunku do relatywnego i podporządkowanego woli grupy rządzącej prawa stanowionego
Poznajemy je za pomocą rozumu
Stan natury to okres, w którym ludzie kierowali się wyłącznie normami prawa natury i nie byli jeszcze połączeni więzami społecznymi i państwowymi. Z kolei umowa społeczna to akt dobrowolnego zrzeszenia się wszystkich ludzi i powołania władzy zwierzchniej. Umowa kreuje zorganizowane społeczeństwo oraz państwo
Stan natury
Rzecznicy silnej władzy monarszej - stan permanentnej walki
Rzecznicy tendencji liberalnych - stan idealnej harmonii i szczęścia
Umowa społeczna
Fakt historyczny
Albo hipoteza robocza dostarczająca najbardziej racjonalnego wyjaśnienie motywów utworzenia organizacji państwowej
Hugo Grocjusz (1583-1645)
Prawo natury ma tak zasadniczy charakter i tak bardzo związane jest z niezmienną naturą człowieka, że nawet Bóg nie mógłby go zmienić; ale utożsamia je z prawami matematyczno-przyrodniczymi
Normy prawa natury
Nienaruszanie cudzej własności
Wynagradzanie szkód
Dotrzymywanie umów
Ponoszenie kary za popełnione przestępstwa
Suwerenem jest naród, ale wówczas gdy deleguje on swe prawa na jednostkę, bądź też grupę osób, jest już na stałe związany swą decyzją, chyba że monarcha swym działaniem naruszy zasady umowy społecznej
Własność prywatna rezultatem umowy miedzy ludźmi
Wolność przemysłu i handlu
Kwestionuje prawo papieża do decydowania o sferach wpływów w świecie
Broni kapitalistycznej zasady zysku i bogacenia się
Dopuszczalne wojny sprawiedliwe - w celu ochrony lub urzeczywistnienia słusznego prawa
Tomasz Hobbes (1588-1679)
Przywiązywał wagę do silnej władzy państwowej
Materializm mechanistyczny; człowiek podlega tym samym prawom co przyroda, a jego psychika jest jedną z odmian ruchu mechanicznego
Człowiek z natury zły; stan natury - egoizm, powszechna wojna
Umowa tworzy państwo, które odwołując się do przymusu i strachu potrafi zapewnić człowiekowi bezpieczeństwo; z tym momentem ginie naturalna wolność ludzi
Warunków raz zawartej umowy nie można zmieniać - zmiana formy rządów nie wchodzi w rachubę, poddani mają tylko takie prawa jakich udzieli im państwo
Kontrakt społeczny to kontrakt totalny, ale zarazem racjonalnie uwzględniający fundamentalne interesy każdej jednostki
Władca nie powinien ograniczać swobód obywatelskich gdy nie godzą one w spokój publiczny
John Locke (1632-1704)
Stworzył wczesną postać liberalizmu politycznego, u którego podstaw leży konstrukcja praw natury
W stanie natury ludzie żyli połączeni w rodziny i małe grupy społeczne. Życie ich upływało w pokoju, wolności i równości; nie zakłócały go żadne pasje ani namiętności. Byli rozumni i z daru tego korzystali bez ograniczeń. Istotnym składnikiem praw naturalnych było także prawo posiadania mienia
Stan natury niepewny; brak stałych i wyraźnych norm, konieczność karania przestępców, ochrona własności prywatnej skłaniały ludzi do utworzenia państwa
Organizacja państwowa powstaje w wyniku umowy społecznej, która składa się z 2 aktów: 1ego, który konstytuuje społeczność jako jednolity organizm, którego działanie określają wola i decyzje większości oraz 2ego, tworzącego konkretną władzę państwową
Ograniczona monarchia konstytucyjna - ludzie rezygnują na rzecz władzy państwowej jedynie z naturalnego prawa represjonowania gwałcicieli praw naturalnych, zachowują natomiast naturalne prawo do wolności, życia i własności
Lud nie tylko źródłem suwerenności; także po utworzeniu państwa pozostaje suwerenem w zakresie wymienionych praw naturalnych, prawo do zmiany rządu
Konieczne wyodrębnienie władzy ustawodawczej, wykonawczej oraz federacyjnej - polityka zagraniczna
Locke nie wyklucza możliwości przekazania władzy wykonawczej i federacyjnej w rękę monarchy, pod warunkiem wszakże, że konsekwentnie pozbawi się go wpływu na działalność organu ustawodawczego
Władza ustawodawcza - pozycja naczelna; dwuizbowy organ przedstawicielski
Rozdział 3 - MYŚL POLITYCZNA OŚWIECENIA FRANCUSKIEGO
Nowe zjawiska w sferze życia umysłowego
Fizjokratyzm gwarancję rozwoju ekonomicznego i politycznego widział w wygospodarowaniu, głównie przez rolnictwo, nadwyżek, które można by wydatkować na rozwój innych dziedzin życia
„ziemia jest jedynym źródłem bogactw
Wolność oraz obowiązek pracy
Rola władzy państwowej sprowadza się do ochrony naturalnego, fizjokratycznego porządku
Dziedziczny, absolutny król najpoważniejszym gwarantem porządku społecznego
Voltaire (Wolter)
Oświecony monarcha przekształci ustrój w duchu liberalistycznym, upodabniając go do angielskiej monarchii umiarkowanej; katolicyzm - obraza rozumu
Prawo natury to prawa rozumu - wolność i równość, ale nie majątkowa; wyzwolenie spod pańszczyzny; wolność myśli, druku, sumienia
Przepisy procedury karnej powinny zabezpieczać podejrzanych i oskarżonych przed samowolą władz
Stanowisko tej części burżuazji francuskiej, która nie aspirowała jeszcze do objęcia władzy, domagała się natomiast reform i gwarancji, które mogłyby być zrealizowane przez monarchię absolutną; ideałem monarchia konstytucyjna
Ideologia liberalizmu arystokratycznego - Szkoła ducha praw - Karol Monteskiusz (1689-1755)
Źródłem siły i znaczenia państwa są cnoty polityczne obywateli
Zapoczątkował rozwój tzw. socjologii polityki
Duch praw to empirycznie stwierdzalny zespół przesłanek, które muszą być uwzględniane przy wszelkich rozważaniach i praktycznych reformach ustrojowych
Dobre prawa to nie te, które pozostają w zgodzie z jakimś abstrakcyjnym schematem, ale z całokształtem warunków politycznych danego kraju, a więc z jego położeniem, ustrojem, wierzeniami, warunkami ekonomicznymi itd.
Zasadniczym zadaniem państwa jest zapewnienie politycznej wolności obywateli, która jest możliwością czynienia tego wszystkiego, na co pozwalają ustawy
Trzy zasadnicze modele - republikański, monarchiczny, despotyczny; nie wskazał najlepszego ale zło rodzi się wówczas, gdy ustrój umiarkowany przekształca się w despotyczny
Trójpodział władz - ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza ma służyć zagwarantowaniu wolności
Istotny dwuizbowy parlament
Odrzucenie zasady równości wobec prawa; wolność źródłem postępu i rozwoju
Jan Jakub Rousseau (1712-1778)
W rozważaniach odwołuje się do czynników irracjonalnych: uczucia, wiary, intuicji, apelu do serca
Demokracja polityczna - suwerenna władza ludu, polegająca na prawie każdego członka społeczeństwa do współuczestniczenia w działaniach decydujących o jego losie
Wrodzona dobroć człowieka; współczesne społeczeństwo gwałci naturalne przymioty
Stan natury przedrefleksyjny i przedmoralny; życie w społeczeństwie uniemożliwia rozwój przyrodzonych instynktów i deformuje w kierunku egoizmu, próżności, zachłanności; siły przyrody zmusiły do tworzenia skupisk
Własność prywatna spowodowała wiele nieszczęść, ale jest przejawem nieustannego rozwoju społecznego
Konsekwencją powstania własności prywatnej powołanie do życia społeczności politycznej
Nieodzowne usunięcie skrajnej nędzy i ucisku ale likwidacja despotyzmu
Forma organizacji społecznej powinna zapewniać każdemu wolność a zarazem dobrodziejstwa płynące ze wspólnego bytowania
Umowa społeczna - wszyscy przekazują pozostałym członkom społeczeństwa swe naturalne prawa i dobra, aby następnie otrzymać je w postaci praw cywilnych
Ideałem niewielka republika, w której wszyscy mogliby ustanawiać i stosować prawa - demokracja bezpośrednia
Przeciwnik rządów reprezentacyjnych - prowadzą do oddzielenia funkcji władczych od ludu, łączą się z korupcją i zawsze gwarantują przewagę arystokracji i bogaczom
Przeciwnik podziału władz - suwerenność niepodzielna
Ale demokracja bezpośrednia zbyt doskonała dla ludzi - najlepszy rząd arystokratyczny, który kształtowany jest w drodze wyboru spośród najmądrzejszych obywateli, nie akceptuje dziedzicznej arystokracji
Społeczeństwo wolne od jaskrawych różnic ekonomicznych - państwo ma możliwość ingerowania w stosunki własnościowe
Socjalizm utopijny: Meslier, Morelly, Mably
Wizje społeczeństwa egalitarnego, opartego na mechanicznej równości
Jean Meslier
Krytyka religii, Kościoła i całego porządku społecznego - zasady odbiegają od rozsądku
Atak przeciw monarchii absolutnej i całemu systemowi absolutystycznemu
Lud musi podjąć zbrojną walkę z niesprawiedliwością
Wizja egalitarnej gminy komunistycznej - podstawą wspólna własność
Morelly
Szczęście zależy od inicjatywy samych ludzi; atak na religię; źródłem zła własność prywatna
Obowiązek pracy na roli dla wszystkich
Program komunizmu państwowego, w którym państwo ingeruje w każdą sferę życia: organizuje wytwarzanie dóbr, gromadzi je w magazynach i rozdziela je wg potrzeb. Struktura państwa ma gwarantować nie tylko realizację tych zadań, ale także zabezpieczać państwo przed tyranią
O życiu społeczeństwa decyduje nie tyle ustrój polityczny, co forma własności
Gabriel Bonot de Mably
Krytyka własności prywatnej; prawem wszelkich ludzi jest równość - była czymś oczywistym w stanie natury, podnosi moralnie ludzi, przepełnia wszystkich poczuciem braterstwa; szczęścia nie zapewnia obfitość dóbr, ale życie w cnocie
Ustawodawca ma przywrócić równość majątkową
Państwo powstało w wyniku umowy; prawo do przeciwstawienia się despotyzmowi
Wojna domowa bywa czasem czymś bardzo dobrym; rewolucja jest słuszna gdy wypływa z dążenia do zabezpieczenia praw i wolności człowieka
Rozdział 4 - MYŚL POLITYCZNA OŚWIECENIA POLSKIEGO
Warunki ustrojowe
Dopiero dramatyczne wydarzenia okresu saskiego nieco osłabiły zakorzeniony system wartości, ideę „wolności i równości szlacheckiej”
Pierwsze projekty reform: Karwicki (1640-1724) i Leszczyński (1677-1766)
Karwicki
Liberum veto powinno być poprzedzone jednomyślną decyzją sejmiku prowincjonalnego; koncepcja „sejmu gotowego”
Weto mogłoby się odnosić jedynie do konkretnej sprawy, a nie przedmiotu obrad całego sejmu
Ograniczenie praw politycznych szlachty-gołoty
Leszczyński
Poprawa położenia chłopstwa i mieszczaństwa
Usprawnienie pracy sejmu - powinien być zawsze „gotowym”
Administracja państwowa z królem na czele; akty królewskie wymagałyby kontrasygnaty odpowiedniego ministra, odpowiedzialnego za swe decyzje przed parlamentem
Silna armia
Stanisław Konarski
Krytyka prywaty starych rodów magnackiech
Sejm stale gotowy, podejmujący decyzje na zasadzie zwykłej większości, egzekwujący od władzy wykonawczej realizację uchwalonych przez siebie aktów
Wzmocnienie pozycji sejmu przez wyeliminowanie możliwości ich zrywania oraz liberum veto
Odrzucenie postulatu tolerancji religijnej
Józef Wybicki (1747-1822)
Sprawiedliwe prawa dla chłopów i poprawa ich sytuacji ekonomicznej
Zamiana pańszczyzny na czynsz, humanitarny stosunek pana do chłopa, ukrócenie potęgi magnackiej, popieranie rozwoju rzemiosł i handlu
Stanisław Staszic
Równość, wolność i własność; potępia wyłącznictwo szlachty; poprawa sytuacji chłopów
Uprzemysłowienie kraju, prawa polityczne mieszczanom
Prawo poszczególnych narodów do samostanowienia
Sejm uwolniony od liberum veto, reprezentacja mieszczaństwa w nim; dziedziczność tronu
Hugo Kołłątaj (1750-1812)
Podział władz, wzmocnienie wykonawczej; dziedziczna monarchia; prawa polityczne posesjonatom szlacheckim i mieszczańskim; opodatkowanie wszystkich stanów
Podstawowym prawem natury „równe i powszechne prawo do nabywania rzeczy”; uprawnienie do czynnej obrony swych praw
Franciszek Salezy Jezierski
Zdecydowana krytyka magnaterii i szlachty oraz demokratyczne zaufanie do ludu
Zbliżony program - jakobini polscy
Ojczyzna w niebezpieczeństwie, wojna aż do zwycięstwa, braterstwo ludów
Akceptowano jakobińską zasadę terroru wobec zdrajców narodu i targowiczan, podkreślano konieczność organizowania dyktatury wojskowej w okresie zbrojnej rewolucji. Wysuwali także hasło równości obywateli, demokratyzacji władzy, uwłaszczenia chłopów, którzy biorą udział w walkach wyzwoleńczych
Rozdział 5 - MYŚL POLITYCZNA REWOLUCJI AMERYKAŃSKIEJ
Federaliści i antyfederaliści
Deklaracja Niepodległości
prawo do życia, wolności i dążenia do szczęścia
Podstawowym zadaniem rządu zabezpieczenie tych praw
Suwerenność ludowa
Prawo ludu do zmiany formy rządu
Podział władz; umowa społeczna
Program federalistów: Aleksander Hamilton (1757-1804)
Silna władza centralna - dożywotni urząd prezydencki oraz rząd niezależny od parlamentu
Ustanowił system prezydencki, ukształtował Senat, wprowadził sądową kontrolę konstytucyjności ustaw (Sąd Najwyższy), utworzył Bank Federalny Stanów Zjednoczonych
Później potwierdzona zasada supremacji federacji nad stanami
Program antyfederalistów: Thomas Jefferson (1743-1826) i Thomas Paine (1737-1809)
Jefferson
Suwerenność ludu, który jako prawowity twórca rządu ma także prawo zmienić rząd
Demokratyzacja życia politycznego, wzmocnienie pozycji Kongresu, relatywne osłabienie roli prezydenta; rzecznik zakazu reelekcji prezydenta; powszechne prawo wyborcze, wolność słowa, druku i religii, rezygnacja ze stałej armii
O bogactwie narodu decyduje praca na roli; domagał się ograniczenia rozwoju wielkich majątków rolnych; krytykował próby ograniczenia praw politycznych warstw nieposiadających
potępiał niewolnictwo
Paine
Prawo do rewolucji ludów przeciw ciemiężcom
W stanie natury brak regulacji uczynił egzystencję nieznośną
Rząd powstał w wyniku umowy między członkami społeczności
Ideałem demokratyczna republika - swobody obywatelskie, powszechne prawo wyborcze, równouprawnienie kobiet
Mniejszość ma być chroniona ustawami, które zapobiegną rządom absolutnym większości
Przeciwnik nadmiernej koncentracji własności w ręku nielicznych jednostek
Idee polityczne Konstytucji USA
Zasada podziału władz oraz federalizmu
Poprawki: wolność wyznania, słowa, druku, zgromadzeń i petycji; prawo do posiadania broni, gwarancje procesowe
Rozdział 6 - MYŚL POLITYCZNA REWOLUCJI FRANCUSKIEJ
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
Była raczej programem politycznym niż normatywną podstawą sprawowania rządów
Preambuła: naturalne, niezbywalne, święte prawa człowieka
Art. 2: wolność, własność, bezpieczeństwo, opór przeciwko uciskowi
Naród jedynym źródłem suwerenności
Wolność jako możliwość czynienia tego wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu - ramy te może określić ustawa
Art. 5 - przedmiotem regulacji ustawowej tylko działania szkodliwe dla społeczeństwa
Równość wobec prawa, nullum crimen nulla poena sine lege, lex retro non agit, domniemanie niewinności oskarżonego
Art. 10 i 11 - wolność słowa, druku i zgromadzeń
Ale: podział obywateli na czynnych i biernych w zależności od majątku (prawa polityczne), utrzymanie niewoli w koloniach francuskich, zakaz tworzenia zrzeszeń cechowych i ogłaszania strajków, ograniczenie wolności prasy
Program polityczny żyrondystów
Początkowo dążą do kompromisu między władzą królewską a demokracją, później stają w obronie republiki burżuazyjno-demokratycznej
Suwerenność ludu, jego prawo do wykonywania władzy ustawodawczej
Jakobini
Idea suwerenności ludowej, cnót republikańskich, zwłaszcza patriotyzmu, miłości ludu, uczciwości, wiara w rewolucyjną intuicję ludu
Lud ma prawo stanowienia ustaw, jedyną formą władzy republika demokratyczna; od początku przeciwstawiali się cenzusowi majątkowemu
Postulowali ograniczenie kadencji parlamentu do 1 roku, wiązali zasadę reprezentacji z elementami demokracji bezpośredniej, wprowadzono referendum
Stosowali terror
Wściekli - sankiuloci - protesty przeciw spekulantom, korupcji, drożyźnie
Sprzysiężenie Równych: Babeuf (1760-1797)
Istnienie klas przyczyną wszystkich zjawisk politycznych; zasada równości majątkowej
Konieczne wprowadzenie własności społecznej oraz powszechnego obowiązku pracy
Społeczeństwo zapewni wszystkim jednakowe i godne warunki zycia
Ci, co zechcą swe posiadłości zachować nie będą posiadali praw politycznych
Bonapartyzm
Przede wszystkim pragmatyczny system rządów
Nadal wolność, równość, braterstwo, suwerenność ludu, ale Napoleon deptał te zasady
Ponad parlamentem rząd z jego szefem na czele
Akty prawne utrwalają wolność osobistą, równość wobec prawa, zniesienie feudalizmu, świeckość państwa i wolność sumienia, wolność pracy
Napoleon utwierdził podziały społeczne, zasadę świętego prawa własności, wprowadził zakaz strajków i administracji; reforma administracji wiodąca w kierunku centralizacji
CZĘŚĆ V - MYŚL POLITYCZNA WIEKU XIX
Rozdział 1 - U PROGU WSPÓŁCZESNOŚCI
Klęska Napoleona
Kompleksem swych przedsięwzięciem militarnych, administracyjnych i prawnych dostarczył potężnego impulsu dla rozwoju nowych stosunków społeczno-ekonomicznych, politycznych i prawnych
Kongres Wiedeński
Siły reakcji były w defensywie
Rewolucja przemysłowa - w jej aurze rodzi się liberalizm polityczny, później pozytywizm
Przeobrażenia ekonomiczne
Wzrost ogólnej liczby mieszkańców, mobilności społecznej, rozwój klasy robotniczej - nędza
Nowe prądy ideowe
Wiara w możliwość poddania procesów społecznych analizie opartej na metodach i prawach nauki; rodzi się socjologia, pozytywizm, nacjonalizmy oraz doktryny rasowo-antropologiczne
Rozdział 2 - KRYTYKA KONSERWATYWNA IDEOLOGII REWOLUCYJNEJ. TEOKRACI. KONSERWATYZM E. BURKE'A. ROMANTYZM POLITYCZNY W NIEMCZECH
Przesłanki konserwatyzmu
Wizja społeczna, w której czynnikiem porządkującym był monarcha oświecony
Romantyzm - reakcja przeciw racjonalizmowi, w stronę autotytarianizmu
Ewolucja kultury dokonuje niezależnie od ludzkiej świadomości, podkreślenie roli tradycji i mistycyzm
Zasada legitymizmu
Historyczne prawa monarchii są święte i nienaruszalne, jest ona „z łaski bożej”, z czego wynika obowiązek przywrócenia wszystkim byłym monarchom ich uprawnień
Doktryna teokratów - przewaga wiary nad rozumem i doświadczeniem, władza z natury pochodzi od Boga; wszelka ingerencja w porządek jest szkodliwa i powinno się jej przeciwdziałać
Joseph de Maistre (1754-1821)
Ani w naturze, ani w społeczeństwie nie może być mowy o równości; cały naturalnoprawny porządek jest dziełem Stwórcy, toteż człowiek nie może podejmować jakichkolwiek prób zmiany istniejących stosunków
Bóg nie tylko dał początek światu, ale ukształtował także istniejące podziały stanowe i nadal pełni rolę najwyższego suwerena
Rzecznik rządów autorytatywnych, skorelowanych z duchowym zwierzchnictwem papieża
Państwo jednią 3 czynników: monarchii, szlachty i poddanego ludu
W ładzie średniowiecznym najdoskonalszy wyraz woli bożej; papież może nawet zwolnić poddanych z obowiązku posłuszeństwa królowi
Louis G.A. de Bonald (1754-1840)
Schemat trójcy: władza - król, szlachta, duchowieństwo i sądy - urzędy, lud - poddani
Próba przywrócenia monarchii absolutnej, opartej na stanie szlacheckim i duchowieństwie, rządzącej pozbawionymi jakichkolwiek praw poddanymi
Społeczeństwo pierwotne w stosunku do jednostki
Religia - podstawowy czynnik stabilności społecznej
Człowiek powinien poddać się biernie biegowi wydarzeń
Edmund Burke (1729-1797)
Z jednej strony poparcie zasady równowagi sił politycznych, niezależności parlamentu, prawa kolonii amerykańskich do niepodległości
Krytyka aprioryzmu i racjonalizmu, popierał ograniczony historyzm
Nie odrzucał umowy społecznej, ale zdecydowanie suwerenność ludową
Rewolucja kłóci się z konstrukcją narodu. Naród bowiem jest dziełem wielu generacji, tych wszystkich, które istniały w przeszłości, generacji obecnej oraz przyszłych. Żadna, poszczególna generacja nie ma tytułu do podejmowania decyzji w imieniu wszystkich pozostałych, a taką decyzją jest rewolucja. Oznacza ona zerwanie ciągłości historycznej, tym samym jest zbrodnią wobec narodu
Niemiecki romantyzm polityczny
Rozwinięty historyzm
Fryderyk Schlegel
O sile państwa narodowego decyduje jego przywiązanie do starych instytucji i obyczajów; konieczność utrzymania hierarchii stanowej i czystości plemiennej
Fryderyk Schleiermacher
Autorytet państwa chciał oprzeć na teorii organicznej, według której poszczególne części składowe organizmu społecznego winny wykazywać bezwzględne posłuszeństwo państwu jako całości
Novalis
Wszechobecność państwa - wszystkich obywateli przekształcić w funkcjonariuszy państwowych
Państwo stoi ponad rozumem, jest źródłem wszelkiego prawa
Adam Muller
Tradycjonalizm i antyindywidualizm
Państwo jako jeden wielki organizm stojący ponad jednostkami i obejmujący całokształt życia wszystkich obywateli. Jednostka jest do przyjęcia tylko w kontekście państwa
Politycznym ideałem chrześcijańskie państwo autokratyczne, w którym nie byłoby jakichkolwiek praw obywatelskich
Akcenty antysemickie, stanowiące rozwinięcie i konkretyzację powszechnej wśród przedstawicieli romantyzmu niemieckiego tezy o nieodzowności zachowania czystości plemiennej społeczeństwa dla pełnego rozwoju państwa
Josef Gorres
Tradycja, katolicyzm, teoria trójstanowej budowy społeczeństwa, pojęcie ducha narodu, który spaja społeczeństwo w całość; koncepcja przekształcenia Niemiec w zdecentralizowane państwo federalne
Całościowe spojrzenie na niemiecki romantyzm polityczny
Głęboki antyracjonalizm; kult folkloru i swoistej ludowości, tradycji; teoria organicznej jedności społeczeństwa; tęsknota za stanową strukturą społeczeństwa; próba wzmocnienia roli i wpływów religii; apoteoza silnego, absolutystyczno-feudalnego państwa; akceptacja zasady legitymizmu
Rozdział 3 - NIEMIECKA SZKOŁA HISTORYCZNA
Charakterystyka ogólna
Przedstawiciele wykorzystywali romantyczne tezy o niepowtarzalnej specyfice każdego narodu, jego autonomicznym duchu, który przenika wszystkie instytucje społeczne
Burke - prawa są wytworem charakteru narodowego, a zbiory praw wyrazem ducha narodowego
Anton Friedrich Justus Thibaut - czołowy oponent
Obrońca projektu rewizji i kodyfikacji prawa niemieckiego; kodeks wolny od arbitralności oddzielnych rządów i wydany dla całych Niemiec
Gustaw von Hugo (1764-1844)
Kwestionuje możliwość ustawodawczej ingerencji w kształtowanie stosunków prawnych
Prawo jest produktem długotrwałego procesu historycznego, powstaje samoczynnie, niezależnie od woli człowieka
Stare normy mają większą siłę normatywną
Fryderyk Karol von Savigny (1779-1861)
Genetyczna, żywa i organiczna natura prawa; prawo nie tworzy się lecz odkrywa
Rola prawników ogranicza się do formułowania technicznych zasad prawa, zaś rola ustawodawcy do nadania ostatecznej formy surowemu materiałowi prawnemu
Prawo podlega tym samym przemianom i rozwojowi jak każda inna funkcja; rodzi się i umiera wraz z narodem
Wszelkie prawo powstaje drogą zwyczajową
Opozycja wobec kodyfikacji
Rozbite na liczne kraje Niemcy nie wypracowały jednolitego prawa zwyczajowego
Brak wystarczająco precyzyjnego języka prawniczego
Praw prawnika o odpowiednio ukształtowanym zmyśle historycznym i systematycznym
Metodologia historyczna - aktualny system prawa może być badany tylko jako wytwór procesu dziejowego; a rewolucja jest jego nienaturalnym przerwaniem
Georg Fryderyk Puchta (1798-1846)
Wyróżnia 3 drogi kształtowania norm prawnych: zwyczajową, ustawodawczą, naukę prawa; największa siła zwyczajowego - tkwi w powszechnej akceptacji
Zadaniem prawników, którzy reprezentują wyższą świadomość prawną, jest określenie kształtu i treści dawnych zwyczajów i uzmysłowienie ich społeczeństwu
Rola prawników sprowadza się zasadniczo do wyprowadzania konkretnych norm z zasad obowiązującego prawa
Ale państwo aktami swej władzy wyraża także ducha narodu
Rozdział 4 - MYŚL POLITYCZNA IDEALIZMU NIEMIECKIEGO
Charakterystyka ogólna
Próba przeciwstawienia się skrajnie reakcyjnym koncepcjom feudalno-absolutystycznym; filozofowie koncentrują uwagę na przezwyciężaniu tendencji oświeceniowych, zwłaszcza materializmu metafizycznego filozofów francuskich
Immanuel Kant (1724-1804)
Ograniczoność poznania rozumowego; a priori - nie można zweryfikować na drodze doświadczenia ani dedukcji; a posteriori - obejmuje treści doświadczenia; konkluzja - rzecz sama w sobie jest niepoznawalna
Moralność - nakaz spełnienia obowiązku ze względu na sam obowiązek; czyn moralnie dobry winien być następstwem prawa moralnego - fundament jego stanowi pojęcie dobrej woli, której nie ocenia się ze względu na skutki, ale przez pryzmat samej intencji
Imperatyw kategoryczny - postępuj tylko wg takiej maksymy, dzięki której możesz chcieć, żeby stała się powszechnym prawem
Nakazuje poszanowanie wolności i godności ludzkiej; rozum nie jest zależny od wpływów zewnętrznych - w każdej sytuacji człowiek może zachowywać się zgodnie z prawami moralnymi
Uniwersalny schemat rozwoju świata - osiągnięcie społeczeństwa obywatelskiego z powszechnym zastosowaniem prawa a następnie stworzenie konstytucji zewnętrznej narodów jako jedynego stanu, w którym wszelkie zdolności zaszczepione przez naturę ludzkości mogą się w pełni rozwijać
Im ostrzejsza jest walka miedzy ścierającymi się siłami, tym szybszy postęp społeczny - prawdziwy w kraju, który udzieli najwięcej wolności przeciwstawnym poglądom, zabezpieczy wolność osobistą, ochronę i bezstronne stosowanie praw
Nakaz unikania jakichkolwiek działań, które zbyt gwałtownie naruszałyby założenia istniejącego porządku społecznego
Umowa społeczna - rezygnacja z wolności naturalnej na rzecz państwowej; suwerenem w państwie lud, ale poza ludem robotnicy, rzemieślnicy, kobiety, sługi i zarabiający na życie będąc zmuszonymi okazywać posłuszeństwo
Plan pierwszy - monarchia absolutna, demokracja najgorsza
Podstawowym celem i zadaniem państwa urzeczywistniania imperatywu kategorycznego, poprzez zagwarantowanie triumfu idei prawa
Protoplasta normatywizmu - normy prawa są niezależne od praw rozwoju społecznego; ich adresatem wola ludzka, podczas gdy normy rozwoju społecznego i przyrody wyrażają to co niezależne od tej woli
Zasadniczym celem państwa zagwarantowanie przestrzegania istoty prawa
Kara niezbędnym następstwem wykonania imperatywu kategorycznego ustawy karnej, nakaz orzeczenia kary ale dobrotliwej
Wojny jedynie mające na celu obronę niezależności państwowej; humanitarny stosunek wobec ludności cywilnej
Idealne warunki do egzystencji zależą od ustanowienia pokoju światowego; federacja narodów; traktat o powstaniu „związku pokoju” zakończyłby wojny raz na zawsze; państwo narodów obejmie w przyszłości wszystkie ludy ziemi
Postęp - proces rozwoju ludzkości z moralnego punktu widzenia; dzieje ludzkości to postęp ku lepszemu ze względy na cel moralny swego bytu
Johann Gottlieb Fichte (1762-1814)
Uznanie dla przeobrażeń rewolucji, ale nie dla jej metod; wybuch jej logicznym następstwem błędów absolutyzmu niewolącego ludzką myśl i swobodę wypowiedzi
„Apel do książąt europejskich” - ostrzeżenie przed skutkami dalszego utrzymywania społeczeństw w niewoli
Eksponuje czyn (die Tat) i uznaje go za istotę ludzkiej świadomości, przetwarza on całe otoczenie i kształtuje jego sens zgodnie z prawem moralnym; treścią tego procesu jest poszerzanie sfery wolności przez narodowe wychowanie, oparte na filozofii idealistycznej i szczególnych cechach niemieckiego charakteru
Ideał państwa jako samowystarczalnej całości gospodarczej, w której partykularne interesy poszczególnych części składowych będą całkowicie podporządkowane władzy państwowej. Władza państwowa ma więc prawo określania zakresu wymiany handlowej z zagranicą, a zrazem obowiązek troszczenia się o wewnętrzną jedność kraju i pomyślność swoich obywateli (m. In. Przez zagwarantowanie każdemu prawa do utrzymania się z własnej pracy)
Państwo stanowi syntezę woli indywidualnej i woli społecznej, która kształtuje się w wyniku umowy społecznej
Fichte rozszerza zadania państwa związane z umacnianiem solidarności jednostki z narodem i narodowym wychowaniem wszystkich obywateli - główny czynnik postępu moralnego
Idea mesjanizmu niemieckiego - wiara że Niemcy są jedynym narodem na świecie, który jest w stanie zaprowadzić ład oparty na przesłankach rozumu, tylko bowiem oni są prawdziwymi idealistami
Georg Wilhelm Hegel (1770-1831)
Duch świata poprzedza powstanie przyrody - obiektywny i pierwotny, świat materialny - pochodny i zależny
Historyczny proces kształtowania się świadomości ludzkiej - duch przez poznanie samego siebie staje się duchem w sobie i dla siebie
Człowiek występuje w roli narzędzia znajdującego się w ręku ducha absolutnego; spełnienie odwiecznego celu idei absolutnej - uzyskanie świadomości samej siebie (poznanie samej siebie)
Dzieje powszechne są rozwojem zasady, której treścią jest świadomość wolności
Historia to pasmo rewolucji, w których bohaterowie historyczni i narody stają się narzędziami ducha świata
Analiza dziejów odsłania 4 wielkie systemy polityczne, które tworzyła idea absolutna w procesie swojego rozwoju - wschodni, grecki, rzymski, niemiecki
Wolność to świadomość dziejowej konieczność; geniusze historii czy narody historyczne to te siły, które zdołały odczytać kierunki rozwojowe ducha świata
Rewolucja poszerza sferę wolności ale musi być utrwalona przez proces reformacyjny
Państwo zespoleniem jednostki i społeczeństwa dla zaspokojenia potrzeb, ale zarazem celem samym w sobie, ziemskim wcieleniem idei absolutnej - kult dla państwa pochłaniającego jednostkę i wszelką samodzielność
Wojna jako normalny, wyraźnie akceptowany instrument, służący do realizacji celów idei absolutnej; jedynym kryterium jej oceny zgodność bądź sprzeczność z dążeniami ducha absolutnego
Prawo natury jako prawo stanowione; moralność - to co zgodne z wolą zbiorowości, a szczególnie co służy państwu; tylko wola posłuszna prawu jest wolna, gdyż jest posłuszna sobie samej
Prawo to teza, jego naruszenie to antyteza, kara jest syntezą, czyli przywróceniem czystości idei prawa; kara - cel sam w sobie
Rozdział 5 - DOKTRYNA POLITYCZNA LIBERALIZMU
Wprowadzenie
Rewolucji przemysłowej towarzyszy wiara w możliwości ludzkie; problemy społeczne zostaną rozwiązane pod wpływem regulacji czynnika utylitarystycznego
Adam Smith (1723-1790) i Dawid Ricardo (1772-1823)
Smith
Szczęście ludzkości i „bogactwo narodów” zależy w dominującej mierze od wprowadzenia całkowitej wolności przemysłowej i handlu
Zadania państwa: ochrona obywateli przed obcymi państwami, przestrzeganie prawa i sprawiedliwości, organizowanie robót publicznych i troska o wychowanie akademickie i religijne
Idea taniego rządu - inicjatywa prywatna może łatwiej i taniej realizować te zadania, które wykonywało dotychczas państwo
Teoria ekonomicznego indywidualizmu oraz laissez faire rozwijana przez Thomasa Roberta Malthusa, Davida Ricardo i Jamesa Milla
Dążenie go zagwarantowania neutralności państwa wobec problemów rozwoju ekonomicznego i możliwie maksymalne ograniczenie jego działań
Beniamin Constant (1767-1830)
Odrzuca suwerenność ludu; wolność ujmuje nie w kategoriach abstrakcyjnych praw natury, ale jako konkretne prawa polityczne i społeczno-ekonomiczne, zwłaszcza prawo do swobodnego wyrażania opinii, publikowania swoich poglądów, zrzeszania się, swobody wyboru zawodu, nietykalności osobistej itp.
Wolność polega na tym, że władze bez względu na mechanizm ich powoływania nie ingerują w sprawy poszczególnych jednostek; prawo czynienia wszystkiego, co nie jest wyraźnie zakazane
Suwerenności nie można szukać w żadnej instytucji społecznej poza jednostką; przeciwnik absolutyzmu i tyranii ale także demokracji
Na straży suwerennych praw jednostek opinia społeczna - niezależna prasa
Konsekwentny podział władz: królewska, wykonawcza, reprezentacyjna: trwała i opinii, sądowa, municypalna
Na czele struktury ustrojowej stojący ponad innymi monarcha „z łaski bożej”, dziedziczny, nie może podjąć żadnej ważkiej decyzji bez kontrasygnaty któregoś z odpowiedzialnych przed parlamentem ministrów
Król panuje, a nie rządzi - rządzi władza wykonawcza, wyłoniona przez ugrupowanie posiadające większość w parlamencie, wysoki cenzus majątkowy
Władza sądowa ma za zadanie stosowanie praw wobec przypadków ich naruszeń; oddzielona od pozostałych władz
Władza municypalna - rola szczególna, ale możliwie najszersza niezależność od wykonawczej
Zasada nieinterwencji państwa w stosunki między pracodawcą a pracownikiem
Jeremy Bentham (1748-1832)
Indywidualizm i utylitaryzm; społeczeństwo to suma interesów poszczególnych jednostek; człowiek stara się zdobyć dla siebie jak najwięcej przyjemności i uniknąć przykrości
Zasada użyteczności aprobuje lub gani wszelką działalność zależnie od tego, czy wykazuje tendencję do powiększania czy zmniejszania szczęścia
Zadania racjonalnego ustawodawstwa sprowadza się do wskazania obywatelowi w czym tkwi jego największa korzyść
Najlepszy obywatel to rozsądny egoista, który zabiegając o swe własne interesy, działa z pożytkiem dla powszechnego dobra, a owo współzawodnictwo egoistycznych interesów automatycznie prowadzi do harmonii społecznej
Zasada maksymalnego szczęścia dla możliwie największej liczby ludzi
Państwo winno się troszczyć przede wszystkim o nietykalność fizyczną jednostki i jej własność
Racjonalne ustawodawstwo - w którym suma przyjemności wyraźnie przeważa nad sumą przykrości wynikających ze stosowania przepisów prawa
Współzależność miedzy prawem materialnym a procesowym; prawo dowodowe - kamień węgielny praworządności i sprawiedliwości; oskarżonemu możliwość maksymalnej obrony swej niewinności
Wolność i racjonalne ustawodawstwo najlepiej zabezpieczane są przez demokrację burżuazyjną; głosowanie tajna, wysoki cenzus majątkowy
Wojna tylko gdy egzystencja państwa bezpośrednio zagrożona, rzecznik utworzenia międzynarodowej organizacji, której zadaniem byłoby chronienie pokoju; próba kodyfikacji norm prawa międzynarodowego - równość państw i nieingerencja w ich wewnętrzne sprawy
John Stuart Mill (1806-1873)
demoliberalizm
Indywidualizm i utylitaryzm, ale rozróżnienie przyjemności wyższego o niższego rzędu; znaczenia altruizmu jako czynnika określającego ludzkie postępowanie
Plan pierwszy - wolność - wewnętrzna sfera świadomości i zewnętrzna sfera aktywności oraz swoboda zrzeszania się; działania te nie mogą ograniczać sfery wolności innych
Wolności politycznej zagraża wolność „zbiorowej miernoty”
Podział społeczeństwa na klasy - warstwy posiadające zbyt słabe, aby stabilizować system, powinny szukać sojuszników w szeregach klasy robotniczej; sojusz ma być w stanie przemóc większość niegodną przewagi
W interesie całego społeczeństwa stopniowe reformowania całego systemu i tworzenie warunków do odpowiedniej promocji klasy robotniczej, wykształcenie robotników
Interwencjonizm, zasada subsydiarności - ingerencja w stosunki pracy, działania na rzecz zabezpieczenia minimum socjalnego
Demokratyzm - zasada rządu reprezentacyjnego, stwarza on optymalne warunki dla ochrony interesów poszczególnych jednostek, zapewnia bowiem szeroki udział społeczeństwa w sprawowaniu władzy, aktywizuje ludzi, pobudza ich ambicje, rozwija moralnie; ale realizacja tego ideału zależy od stopnia rozwoju społecznego i woli dotychczasowego władcy
Szczególne posłannictwo inteligencji
Alexis de Tocqueville (1805-1859)
„jest się przede wszystkim człowiekiem swojej klasy, a dopiero potem swojej opinii”
Arystokracja ukształtowała szereg wartości ale przyszłość należy do demokracji; społeczeństwa demokratyczne pragną równości zarówno w wolności jak i w zniewoleniu
O demokracji decyduje nie tyle forma rządu co świadomość polityczna i prawna społeczeństwa
Wychowywanie w duchu demokracji obowiązkiem rządzących
Akcentowanie kwestii wychowania „dla demokracji i przez demokrację”, roli zdecentralizowanej administracji i autonomii samorządów lokalnych, tworzenia samodzielnych stowarzyszeń politycznych, przemysłowych, handlowych, naukowych czy literackich, które tworzyłyby substytuty dawnej wolności arystokratycznej w nowych warunkach historycznych
Rewolucja znaczącym mechanizmem przeobrażeń historycznych ale obawa przed demokracją etatystyczną; wzrastającej roli państwa towarzyszy stopniowe ubezwłasnowolnienie równych jednostek, zrodzenie się despotyzmu w nowej formie; rząd może konsekwentnie ograniczać energię społeczeństwa i obrabowywać człowieka z możliwości posługiwania się samym sobą - strzeżenie przed wszechobejmującą, uniwersalistyczną pozycją państwa
Rozdział 6 - POLSKA IDEOLOGIA SPOŁECZNO-POLITYCZNA PIERWSZEJ POŁOWY XIX WIEKU (1795-1863)
Tło polityczne okresu
Od przeobrażeń we wnętrzu szlachty zależał postęp refleksji politycznej a także całej sprawy narodowej; w miarę narastania walki narodowowyzwoleńczej pogłębiało się poczucie jedności narodowej, świadomość nieodzowności włączenia w orbitę spekulacji teoretycznej także chłopów i mieszczan
Ideologia obozu konserwatywnego
Nurt reakcyjny oraz liberalny
Reakcja - zwątpienie co do celowości podjęcia walki o niepodległość, utrzymanie istniejących stosunków i lojalność wobec zaborców
Henryk Rzewuski
Wszelkie próby racjonalizacji stosunków społecznych przez zmiany w zakresie prawodawstwa czy inne reformy zabijają zasady spoczywające u podstaw boskiego rodowodu narodu, grzeszą tym samym przeciw Bogu
Zjednoczenie Słowian pod berłem cara; powiązania między władzą polityczną a Kościołem naturalne
Florian Bochwica, Eleonora Zamięcka - stały, niezmienny ład społeczny i moralno-religijny; szlachecki patriarchalizm
Aleksander Gołuchowski; Kazimierz Krasicki - utrzymanie pańszczyzny i poddaństwa
Aleksander Wielopolski
Zwolennik ugody z caratem - autonomia Polski
Hierarchia w społeczeństwie, góruje samowładca; opozycja wobec dążeń do niepodległości
Zalążki idei pracy organicznej - spolonizował administrację, zreformował szkolnictwo, zlikwidował prawa dyskryminujące Żydów
Program liberałów
Towarzystwo Republikanów Polskich - dążenie do odzyskania niepodległości oraz przekształcenia Polski w demokratyczną republikę z parlamentem ukształtowanym w toku wyborów opartych na cenzusie majątkowym
Partia kaliska z Wincentym Niemojowskim, zwolennikiem nienaruszalności prawa własności, wolności politycznych i religijnych; ekonomicznych ale ograniczali swe żądania do przestrzeganie konstytucji Królestwa Kongresowego 1815
Pewna radykalizacja przed wybuchem powstania listopadowego, ale oddzielano walkę narodowowyzwoleńczą od radykalnych przeobrażeń społeczno-ekonomicznych
Liberałowie z Adamem Czartoryskim uznawali postulat uwłaszczenia chłopów bez odszkodowania; ograniczone projekty reform politycznych: część na stanowisku Konstytucji 3 maja, część proponowała ustanowienie w niepodległej Polsce monarchii konstytucyjnej lub jej likwidację
Program Joachima Lelewela (1796-1847)
Ograniczony program reformy agrarnej, w którym lekceważył rolę miast i mieszczaństwa
Ideologia społeczno-polityczna obozu postępowego
Piotr Maleszewski - chłopom i mieszczanom trzeba stworzyć warunki dla niezależności ekonomicznej - uwłaszczenie bez odszkodowania oraz nadanie chłopom bezrolnym ziem z dóbr narodowych
Ideologia Towarzystwa Demokratycznego Polskiego
Z programem walki narodowowyzwoleńczej należy związać jak najszersze rzesze ludu, zwłaszcza chłopstwa
Przekazanie chłopom na własność ziemi, którą uprawiają, przy jednoczesnym pozostawieniu w rękach szlachty folwarku - utrzymanie wyróżnionej pozycji szlachty
Walka polityczna; program przewidujący że niepodległa Polska będzie burżuazyjno-demokratyczną republiką parlamentarną; równość praw niezależnie od pochodzenia, wyznania, narodowości
Wezwanie szlachty do dobrowolnego przeprowadzenia reform ale możliwe użycie siły
Program Gromad Ludu Polskiego
Nuta egalitaryzmu społecznego - idea wspólnej własności ziemi
Krytyka kapitalizmu, ideały wolności, równości, braterstwa; iluzje utopijne - gminy dokonają podziału znacjonalizowanej ziemi; nad całością życia społecznego czuwać ma kontrolowana przez lud administracja
Socjalizm utopijny L. Królikowskiego (1799-1878)
Społeczeństwo winno być rezultatem świadomie kierowanej działalności wychowawczej; rewolucja powinna być traktowana jako uprawniony instrument moralnego odrodzenia społeczeństwa
Jedynie warstwy pracujące są społecznie użyteczne - czołowe miejsce w życiu społeczno-politycznym; rządy zawsze na usługach dysponujących środkami produkcji
Praktycznie ograniczał się do krytyki ustroju pańszczyźnianego i apelu do szlachty o rezygnację ze swej pozycji
Utopia - chciał aby społeczeństwo obejmujące całą ludzkość stanowiło niepodzielną wspólnotę, opartą na wzajemnej solidarności i harmonii; kamieniem węgielnym wspólnota wszystkich dóbr; żadnych instytucji politycznych ani praw; ważna jedynie wiara, sprawiedliwość i miłość
Ideologia nurtu rewolucyjno-demokratycznego w kraju
Stowarzyszenie Ludu Polskiego
Wyzwolenie spod obcego panowania, zagwarantowania praw i pomyślności wszystkim członkom społeczeństwa - likwidacja pańszczyzny i bezwarunkowe uwłaszczenie chłopów
Naród - wszyscy mieszkańcy Rzeczypospolitej; żądanie wolności słowa, druku, zgromadzeń oraz wolności sumienia, swobody handlu i przemysłu, powszechnej edukacji
Przyszło Polska ustrój republikański - władza z wyboru, sejm jednoizbowy
Część działaczy - konieczność jednoznacznego powiązania kwestii wyzwolenia narodowego z wyzwoleniem społecznym
A. Szyndler - krytycznie oceniał rolę szlachty, ale także nie dowierzał ciemnemu chłopstwu - cała potęga w ludzie warszawskim
Henryk Kamieński
Życie społeczne przebiega wg określonych praw, których nie można bezkarnie naruszać; krytyka woluntaryzmu, mesjanizmu; koncentracja na masach ludowych
Krytyka egoizmu stanowego szlachty oraz teza o konieczności wiązania walki narodowej z walką o wyzwolenie społeczne; złudzenie, że szlachta nie będzie się sprzeciwiała rewolucji i zaakceptuje przeobrażenia; solidaryzm całego narodu
Uwłaszczenie chłopów to punkt wyjściowy nie tylko do zjednoczenia całego społeczeństwa wokół idei niepodległościowych, lecz także do dalszego rozwoju kapitalizmu w Polsce
Międzynarodowa solidarność ludów - demokraci świata odrzucają dążenie do dominacji nad innymi
Edward Dembowski
Hasła niepodległościowe, antyfeudalne, republikańskie, konieczność zjednoczenia ruchu niepodległościowego z różnych zaborów
Rewolucja ludowa zniszczy system feudalny i wszelkie formy ucisku i wyzysku; bez wyzwolenia społecznego mas niemożliwe wciągnięcie ich do walki narodowowyzwoleńczej; stopienie celów społecznych i narodowych w jedną całość
Naród to sam lud, który jest suwerenem i musi zdobyć prawo decydowania o rozwoju kraju
Krytykuje liberalizm polityczny, własność prywatną, ale w praktyce żąda zniesienia pańszczyzny i nadania bezrolnym ziemi z dóbr narodowych
W miejsce demokracji, w której dominuje klasa posiadaczy, proponuje ustrój socjalistyczny, który wolny będzie od wszelkiego wyzysku, w którym nie będzie własności prywatnej, natomiast decydującą rolę odgrywać będzie chłopstwo
Piotr Ściegienny
Burzył wszystkie elementy istniejącego ładu społecznego oraz świętości akceptowane i podtrzymywane przez Kościół; likwidacja własności ziemskiej i czynne przeciwstawienie się ludu istniejącym stosunkom
Dostrzegał związek miedzy problematyką społeczną a walką i niepodległość; celowość ujmowania tych zagadnień w międzynarodowym kontekście
Rozdział 7 - SOCJALIZM
Rozwój kapitalizmu i nędza proletariuszy
Degradacja polityczna i ekonomiczna znacznych odłamów społeczeństwa, które nie były w stanie dotrzymać kroku siłom najbardziej dynamicznym i ekspansywnym - proletariusze nie mieli oparcia w jakichkolwiek instytucjach
Narodziny socjalizm
Socjalizm - łączono z negacją indywidualizmu, a także z systemem społecznym opartym na stowarzyszeniach kooperatywnych
Socjalizm utopijny
Claude Henri Saint-Simon
Złoty wiek dopiero nadejdzie, ale trzeba przebudować społeczeństwo
Od warstw nieproduktywnych oddzielała przemysłowców i robotników - decydująca rola w funkcjonowaniu przyszłego społeczeństwa industrialnego
Kierowanie i kontrola procesów produkcyjnych spoczną w rękach 3 izb, które będą się zajmowały planowaniem, analizą oraz realizacją zamierzeń
Przeobrażenia metodami pokojowymi; oświecone warstwy zainicjują proces wyzwalania ludu; władza królewska zapoczątkuje proces reformowania społeczeństwa
Uczniowie jego - Enfantin, Bazard i Leroux - „każdemu wg jego zdolności, każdej zdolności wg jej zasług”
Charles Fourier
Im bardziej panujący system tłumi ujawnianie się naturalnych popędów, tym jest gorszy; źródłem nędzy rozdrobnienie własności i pasożytniczy charakter handlu
Eliminuje rewolucję; konstrukcja spółdzielczej wspólnoty czy też folwarku - zrzeszenia rolno-spożywczego, gdzie praca byłaby przydzielana stosownie do indywidualnych upodobań i zdolności
Racje, które prezentuje, są tak oczywiste, że klasy posiadające same wystąpią z inicjatywą zmian
Robert Owen
Wydatnie poprawiła warunki pracy i płacy, upowszechnił troskę o higienę pracy, wprowadził zasiłki dla robotników czasowo pozostających bez pracy, zdołał podnieść na wyższy poziom intelektualny i etyczny robotników zatrudnionych w swoim zakładzie
Promotor pedagogiki społecznej - człowiek kształtowany jest przez środowisko więc wszelki charakter można zaszczepić w każdej gromadzie ludzkiej
Przedsiębiorstwo zwiększa swe zyski nie przez zwiększenie wyzysku robotnika, ale przez racjonalną organizację pracy; podwyżka uposażeń robotników zwiększa popyt
Koncepcje socjalizmu utopijnego wskazały na potrzebę ingerencji państwa w sferę stosunków pracy
Tak zwany „socjalizm naukowy”: K. Marks (1818-1883) i F. Engels (1820-1895)
Karol Marks - konstrukcja społeczeństwa klasowego, które skazane jest na stałą walkę
Nieodzowność ujmowania wszelkich zjawisk w ich wzajemnym powiązaniu, powszechnym ruchu, zmianie i rozwoju; przechodzenie zmian ilościowych w jakościowe oraz od jednego stanu jakościowego do drugiego; Marks jednak odnosi zasady dialektyki do konkretnych stosunków i zjawisk
Pierwotność materii i wtórność świadomości - duch jest najwyższym produktem materii
Materializm historyczny - wszelkie procesy historyczne, a więc także losy jednostek, społeczeństw zależą od tego, jaka jest ich podstawa ekonomiczna; materialne warunki bytowania społeczeństw decydują o ich strukturze, formach organizacyjnych, poglądach i instytucjach, także o państwie i prawie
Siły wytwórcze (narzędzia pracy i sprawności ludzkie) cechuje dynamika, która narzuca konieczność przeprowadzania odpowiednich zmian w sferze stosunków produkcji - nieraz przez rewolucję
Marksistowska teoria rozwoju społecznego
Organizacja społeczna odpowiednikiem panujących metod produkcji i wymiany dóbr materialnych
Walka grup, które zajmują odmienne miejsce w procesie produkcji stanowi siłę napędową rozwoju
Organizacja społeczna podlega przemianom, które nieuchronnie prowadzą do punktu, w którym aktualna struktura społeczna i polityczna stają się balastem hamującym dalszy rozwój; konieczne dostosowanie instytucji społeczno-politycznych do ukształtowanych wcześniej warunków materialnych - przewrót
Cykl będzie trwał dopóki ludzkość nie zbuduje „królestwa wolności i równości”
Państwo jest owocem podziału społeczeństwa na klasy i dążenia klas władających środkami produkcji do zachowania swej uprzywilejowanej pozycji
Prawo jest instrumentem, za pośrednictwem którego klasa panująca stara się wzmocnić swoje panowanie
Typy państwa: niewolnicze, feudalne, burżuazyjne i socjalistyczne
Forma państwa - sposób w jaki klasa panująca sprawuje swą władzę
Instrumentem nieodzownym do likwidacji państwa burżuazyjnego jest rewolucyjna dyktatura proletariatu; musi on zniszczyć starą maszynerię i zmierzać do zbudowania wspólnoty komunistycznej
Engels - formą realizacji dyktatury proletariatu może być proletariacka republika demokratyczna; także Marks zwraca uwagę, bezpaństwowe społeczeństwo komunistyczne musi być poprzedzone przez proletariackie państwo okresu przejściowego
Dyktatura tylko przejściem do społeczeństwa bezklasowego, z chwilą tą zacznie się proces obumierania państwa
Teoria rewolucji: stopniowo dojrzewa konflikt, który ujawnia niedostosowania istniejących stosunków produkcyjnych oraz instytucji politycznych do aktualnego stanu sił wytwórczych - rewolucja wprowadza tę zmianę jakościową przez dostosowanie do potrzeb nowej klasy; przesłanki do wybuchu rewolucji najwcześniej tam, gdzie klasa robotnicza osiągnie najwyższy stopień rozwoju
Dalsze ewolucja myśli socjalistycznej. Lasalle (1825-1864) i lassalczycy
Ferdynand Lasalle
Traktował państwo jako organizację ponadklasową, służącą interesom wszystkich członków społeczeństwa
Walka o realizację reform socjalnych; zgodnie z tezą o ponadklasowym charakterze państwa usiłował w tej walce posługiwać się jego instytucjami i łamać za ich pomocą opór klas posiadających
Koncepcja państwowych warsztatów, które miały zagwarantować robotnikom możliwość oddziaływania na instytucje państwowe i wyeliminowanie przedsiębiorstw kapitalistycznych
„Socjalizm z katedry” - Brentano, Schultze, Wagner - celowe zaniechanie represji wobec ruchu robotniczego a także poczynienie ustępstw w sferze socjalno-ekonomicznej
Socjalizm fabiański
Angielski ruch robotniczy po uzyskaniu koncesji politycznych skoncentrował uwagę na żądaniach ekonomicznych
Towarzystwo Fabianów - w interesie klasy robotniczej odrzucenie rewolucji i skoncentrowanie swych działań na reformach w sferze oświaty, służby zdrowia, zarządzania miastami
Harold Laski - demokratyczne, pluralistyczne i opiekuńcze państwo; mechanizm demokracji jest w stanie aktywnie oddziaływać na państwo, bronić społeczeństwa przed jego wynaturzeniami, skłaniać państwo do podejmowania działań interwencyjnych; postulat rozbudowy funkcji organizacyjnych aparatu państwowego
Edward Bernstein
Teoretyk reformizmu i rewizjonizmu
Dominującym procesem jest dekoncentracja kapitału oraz akcyjna forma kapitału prowadzi do jego demokratyzacji, a kartele i trusty wprowadzają czynnik organizacji, który łagodzi kryzysy nadprodukcji
Możliwość ewolucyjnego przejścia do socjalizmu - empirycznie stwierdzalny wzrost płacy robotników może doprowadzić do sytuacji, gdy obejmie on swym zakresem całą wartość dodatkową, co spowoduje w następstwie wyeliminowanie wyzysku już w ramach formacji kapitalistycznej
Powszechne prawo wyborcze
Dyktatura klasowa - cofnięcie się wstecz wobec aktualnej sytuacji, gdy proletariatowi zagwarantowano udział we wszystkich instytucjach społecznych
Wzmacnianie pozycji związków zawodowych, rozwijanie spółdzielczości handlowej, stopniowe likwidowanie produkcji towarowej i stosunków pieniężnych, wprowadzenie podziału opartego na bezpłatnym użytkowaniu - przekształcenie kapitalizmu w socjalizm bez rewolucji
Centryzm i automarksizm
Podkreślenie ponadklasowych cecha państwa, negacja dyktatury proletariatu, akceptacja demokracji parlamentarnej i parlamentarnej drogi do socjalizmu; negatywny stosunek wobec rewolucji w Rosji - proletariat nieprzygotowany do przejęcia władzy, a partia bolszewicka sprawuje władzą wyłącznie poprzez przymus i terror
Rozdział 8 - ANARCHIZM I ANARCHOSYNDYKALIZM
Geneza
Anarchizm - negacja państwa jako instytucji, która realizuje ucisk społeczny i tłumi swobodny rozwój osobowości człowieka
Niepowodzenia pewnych grup społecznych łączono z samym faktem istnienia państwa
Ze względu na metody wiodące do likwidacji państwa: pokojowy i rewolucyjny, stosunek do kwestii własności: indywidualistyczny, kolektywistyczny, komunistyczny
William Godwin (1756-1836)
Wszelkie zło rodzi się na skutek szkodliwego działania odwołujących się do przymusu instytucji; każdy rząd powinien być zniesiony jeśli stosuje przymus; idealne społeczeństwo z jednostek całkowicie wolnych i podlegających jedynie moralnej kontroli innych członków; w miejsce państwa organizacje kontroli społecznej, zasięgiem nie przekraczające granic parafii
Likwidacja nierówności majątkowej i małżeństwa; dążyć należy do wszechstronnego rozwoju jednostki ludzkiej
W naturze człowieka wystarczająco cech pozytywnych aby ideał mógł być osiągnięty
Pierre Joseph Proudhon (1809-1865)
Podstawowym dobrem wolność, tłumiona przez państwo; państwo zlikwidować i na jego gruzach społeczeństwo oparte na umowach między ludźmi; złagodzenie stanowiska: federalizm połączony z zasadą podziału władz może stanowić skuteczną zaporę dla zmory centralizmu państwowego
Własność to kradzież, czyli zalegalizowane przez ustawy prawo do korzystania z cudzego dobra i cudzej pracy; chciał uzależnienia dochodu każdego pracownika wyłącznie od ilości osobiście wykonanej pracy
System mutualistyczny - oparty na świadczeniu wzajemnych usług na podstawie konkretnych układów pracy, zawieranych przez niezależne jednostki; w nowym systemie społeczno-ekonomicznym produkcja realizowana byłaby w ramach wolnych związków wytwórczych, skupiających rolników, przemysłowców i kupców, które Proudhon określał mianem syndykatów
Michaił Aleksandrowicz Bakunin (1814-1876)
państwo bezduszną machiną do uciskania istot ludzkich; żadne państwo nie będzie w stanie dać ludowi tego, co mu potrzeba; państwo to władza oparta na przemocy, unicestwić je natychmiast
Przeprowadzenie rewolucji wymaga tajnej organizacji spiskowej o charakterze kadrowym; która rzuci iskrę na przygotowany grunt
Rewolucja zlikwiduje własność prywatną i uspołeczni środki produkcji; rolnicze i przemysłowe artele, czyli wspólnoty, utworzą luźny związek z ciałami gminnymi, okręgowymi i narodowymi
Wspólnota wszechsłowiańska (federacja) wzmaga wsparcia dążeń niepodległościowych Polaków
Piotr Kropotkin (1842-1921)
W naturze ludzkiej dominuje impuls życzliwości i współdziałania, państwo tłumi go przez jego bezduszną machinę; złe jest każde państwo, zwłaszcza scentralizowane, biurokratyczne i wspierające każde nierówności majątkowe
Państwo i prawo to twory historyczne, które zadają cios na naturalnemu ładowi i utwierdzają nierówność społeczną
Wolna od przymusu wspólnota, doskonale funkcjonująca na zasadzie pomocy wzajemnej; żadnych skodyfikowanych praw ani instytucji; ludzie pracowaliby w niewielkich wspólnotach rolniczo-rzemieślniczych (dehumanizacja pracy w warunkach produkcji wielkoprzemysłowej)
Lew Tołstoj (1824-1910)
Wysoka ocena natury człowieka, bohater literacki żyje w doskonałym kontakcie z naturą i Bogiem, krytyczny wobec państwa
Filozofia biernego oporu wobec państwa (idea niesprzeciwiania się złu przemocą, lecz dobrocią)
Odmowa płacenia podatków, pełnienia służby wojskowej, administracyjnej i sądowej uwidoczni, iż państwo istnieje dopóty, dopóki z nim współpracujemy. Znika natomiast, gdy współpracy tej odmawiamy
Anarchosyndykalizm: Jerzy Sorel (1847-1922)
Stawia na szeroką współpracę mas robotniczych w procesie likwidacji państwa
Walka klas jako siła motoryczna postępu społecznego
Reformizm jest na rękę burżuazji, która dzięki niemu przedłuża swą egzystencję; wyeliminowanie z ruchu robotniczego wszelkich przedstawicieli inteligencji oraz warstw pośrednich; syndykat robotniczy zgrupuje wyłącznie przedstawicieli świata pracy; zrodzi się społeczeństwo wolnych wytwórców, w którym wszelka władza znajdzie się w ręku robotników
Przywrócenie siły - przemoc - wyrazi się w postaci konfliktu miedzy proletariatem, którego główną bronią jest strajk generalny, a burżuazją
Mniejszość ma moralne prawo do działania w imieniu nieuświadomionej większości - teoria elit
W komunistycznym społeczeństwie centralne miejsce zajmą związki zawodowe, w miejsce rządu politycznego - przemysłowy
Rozdział 9 - POZYTYWIZM FILOZOFICZNO-SOCJOLOGICZNY I PRAWNY
Rozwój pozytywizmu filozoficznego
„pozytywne” to tyle, co realne, pożyteczne, pewne i ścisłe; w sferze filozoficznej pozytywizm przeciwstawiał się tym nurtom, które mogły prowadzić do zastoju czy skostnienia; w sferze politycznej wszystkiemu, co prowadziło do dezorganizacji społeczeństwa, co podważało państwo; w sferze prawnej relatywizmu mocy obowiązującej prawa, bądź też próbom uznawania za prawo norm, które nie pochodzą od władzy państwowej
August Comte (1798-1857)
Socjologia w jego ujęciu jest nauką o zjawiskach społecznych, szczególnie ładzie i postępie społecznym; korzenie obecnego kryzysu tkwią w „anarchii umysłowej”
Ludzkość przechodzi w swym rozwoju od fazy teologicznej, przez metafizyczną, ku pozytywnej (naukowej), wolnej od mitów i abstrakcji. Ostatecznym celem nowego systemu, który stworzony zostanie dzięki dokładnemu poznaniu praw rządzących życiem społecznym, będzie nie Bóg, a człowiek
Przeciwny elementom zachowawczym i radykalnym siłom rewolucyjnym; drażni go irracjonalny i egoistyczny stosunek klas rządzących do problemu nędzy, bezrobocia
Podział klasowy podziałem naturalnym, w którym uwidacznia się podział osobowości ludzkiej na działanie, inteligencję i uczucie; naczelnym zadaniem organizacji społecznej zespolenie tych sił we właściwych proporcjach
Herbert Spencer (1820-1903) oraz Emil Durkeheim (1858-1917)
Dążyli do uwolnienia nauki z błędów „analizy ideologicznej” i propagowali rozwijanie nauki o „rzeczach”, o faktach społecznych
Pozytywizm prawniczy: wprowadzenie
Przedstawiciele uznali za zasadę wyłączność kompetencji prawotwórczych państwa; pozytywizm anglosaski - J. Austin oraz kontynentalny - R. Ihering, K.M. Bergbohm, G. Jellinek
John Austin
Prawo pozytywne to rozkaz władzy państwowej, która rozporządza zdolnością do wymuszenia jego przestrzegania
Suweren - podmiot uprawniony do regulowania całokształtu zachowań w stosunkach wewnętrznych
Moc obowiązująca prawa międzynarodowego znacznie mniejsza, nie jest możliwe egzekwowanie rozkazu, nie jest więc ono prawem pozytywnym, gdyż prawo pozytywne może być ustanawiane przez suwerena dla osób, które mu podlegają
Suweren może dowolnie zmieniać i ustanawiać normy, jedynym warunkiem skuteczności jego działań osiągniecie konsensusu ze społeczeństwem
Podstawą prawych rządów podział władz oraz ich wzajemne hamowanie się; do podstawowych zadań państwa należy nie tylko kształtowanie porządku prawnego, ale także ochrona własności oraz łagodzenie konfliktów miedzy pracodawcami a pracobiorcami
Karol Magnus Bergbohm - tylko to, co funkcjonuje jako prawo jest prawem; jedynym źródłem prawa jest ustawa, wiąże bez względu czy uznajemy ją za dobrą
Rudolf von Ihering
Prawo to normy ochraniające interesy, interesy ocenia przez ważenie sumy przykrości oraz przyjemności; cel prawa - charakter utylitarystyczny - maksymalizacja przyjemności
Logiczna budowa zdań prawnych tworzy podstawę konstrukcji systemu prawa, wewnętrzna niesprzeczność oraz pewna uroda języka prawnego
Metoda formalno-dogmatyczna odwoływała się do techniki prawniczej, której zadaniem jest właściwy rozkład logiczny materiału prawnego, jego uporządkowanie oraz pogrupowanie, wreszcie właściwa systematyzacja materiału prawnego; głównym zadaniem prawnika subsumcja faktu jednostkowego do ogólnych zasad systemu prawnego
Formalizm prawa - rozkwit wolności jest równocześnie okresem pedantycznej surowości prawa
Postać skrajna metody formalno-dogmatycznej - jurysprudencja pojęciowa łączy się u Iheringa z jurysprudencją interesu, która dostrzega związek prawa z realnym układem sił społecznych
Rola przymusu państwowego istotna; prawo rezultatem zmagań o sposób zabezpieczenia interesu społecznego na konkretnym etapie rozwoju historycznego; „ścieranie łba hydrze nieprawości” powszechnym obowiązkiem
Właściwe funkcjonowanie to szybkie, pewne i nieuchronne stosowanie norm prawnych
Georg Jellinek
2 działy: społeczna nauka o państwie oraz nauka prawa państwowego; dla zrozumienia zjawisk politycznych, państwowych oraz prawnych niezbędne wniknięcie w treść wewnętrzną procesów zachodzących w umysłach ludzkich
Prawo to suma przepisów regulujących ludzkie postępowanie; normy dotyczą zewnętrznego zachowania się ludzi względem siebie, są ustanowione przez autorytet uznany
Jedynie norma zdolna oddziaływać na wolę ludzką jest ważna; skuteczność związana z poparciem społeczno-psychologicznym; początek normom dają sądy wartościujące, które dotyczą faktów społecznych - fakty społeczne tworzą prawo
Państwo korporacją terytorialną, wyposażoną w bezpośrednią, samorodną władzę zwierzchnią - terytorium, ludność, władza; więź psychiczna
Państwo spajane przez roszczenia: do wolności, do pozytywnych świadczeń państwa oraz ze strony państwa, aby podejmować działania na jego rzecz
Suwerenna władza państwowa jest panowaniem niezależnym od czynników zewnętrznych; celem systemu prawnego utrzymanie podstawowych dóbr indywidualnych i społecznych
Paul Laband - doktryna państwa prawnego (Rechtsstaat) eksponuje wzajemne obowiązki władzy i obywatela, granicę ich wskazuje ustawa; równości obywateli wobec prawa
Rozdział 10 - DARWINIZM SPOŁECZNY
Geneza
Darwin dostarczył rzecznikom różnych koncepcji socjologicznych, nawiązujących do jego ustaleń, jedynie siatki pojęciowej, zarysu mechanizmu, którym posługiwali się oni z nazbyt dużą swobodą
Związki między tzw. „darwinistami” a samym Darwinem są często powierzchowne i w istocie rzeczy ograniczają się do samego faktu uznania ewolucjonizmu za formułę wyjaśniającą kształtowanie się świata i stosunków społecznych
Herbert Spencer (1820-1903)
Państwo to spółka akcyjna powołana dla wzajemnej ochrony jednostek - jego aktywność powinna się uwidaczniać w administrowaniu organami wymiaru sprawiedliwości, które są gwarantem wolności oraz ochrony życia i mienia obywateli, a także granic
Oskarżał marksizm o woluntaryzm, a wysuwane przez komunistów projekty przebudowy organizmu społecznego to naruszenie naturalnego cyklu rozwojowego
Indywidualizm oraz liberalizm ale utrzymanie klasowej struktury społeczeństwa i jego hierarchizacji
Emile Durkheim (1858-1917)
Konstrukcja faktów społecznych - są wytworem zbiorowej świadomości, a więc wobec jednostek są czymś zewnętrznym, czymś co odczuwają one jako presję zewnętrzną np. reguły prawne, moralne
jednostka jest czynnikiem wtórnym wobec społeczeństwa i nie może dyktować mu swej woli
Jednostka uwolniona spod reguł społecznych ulega dezintegracji niebezpiecznej dla jej życia psychicznego - społeczeństwo przeciwdziała temu przez system norm, które gwarantują utrzymanie solidarności organicznej
Państwo może i powinno odgrywać aktywną rolę w rozwijaniu nowych form solidarności
Ludwik Gumplowicz (1838-1909)
Wszelki rozwój społeczny jest rezultatem walki grup społecznych; rezultat ich zależy od ich sprawności organizacyjnej; w procesie podporządkowywania jednej grupy przez drugą kształtuje się zalążek władzy i państwa
„prawo wyrasta z nierówności i ma na celu utrzymanie i ustalenie tejże przez ustanowienie panowania silniejszego nad słabszym”
Rozdział 11 - RASIZM I NACJONALIZM
Rozwój doktryn rasowych
Dopiero założenie, że rasy ludzkie nie są równe pod względem moralnym, intelektualnym i cywilizacyjnym, i wyprowadzanie z tych przesłanek określonych wniosków oznacza rasizm
Doktryna A. Gobineau (1816-1882)
Pierwsza teza o istnieniu i wyższości rasy aryjskiej; czystość rasowa arystokracji francuskiej oraz niemieckiej sprawia, że w dotychczasowym rozwoju spełniała ona rolę twórcy najcenniejszych dóbr kultury oraz dzieł cywilizacyjnych. Czystość tę należy chronić jak najcenniejszy skarb, bowiem wszelkie łączenie się przedstawicieli rasy aryjskiej z członkami innych ras daje w efekcie obniżenie wartości kulturalnej i cywilizacyjnej potomka
przez przywrócenie czystości zagwarantuje się rasie aryjskiej dominację nad światem
G. Vacher de Lapouge (1854-1936)
Wśród Europejczyków rasy: aryjska, alpejska i śródziemnomorska; aryjczycy (typ nordyczny) wydali najwybitniejsze jednostki i stworzyli całokształt dóbr kultury i cywilizacji, ale spalają się szybciej - niszczy je ich przedsiębiorczość, odwaga i poczucie honoru
Doktryna Houstona Stewarda Chamberlaina (1855-1927)
Wszelki rozwój rezultatem walki ras, najwybitniejsza teutońska (Germanie, Celtowie, zachodni Słowianie)
Kulturowe i cywilizacyjne oddziaływanie Teutonów dokonuje się w warunkach ustawicznej walki z innymi rasami, zwłaszcza z żydowską, która jest bardzo uzdolniona ale wpływa destruktywnie na inne rasy
Fryderyk Nietzsche (1844-1900)
Ideał nadczłowieka, który ucieleśnia w sobie przymioty rasy panów: „wolę mocy”, wybitną inteligencję, zdolności organizacyjne, które kwalifikują go do przyjęcia roli zwierzchnika nad państwem. Ci silni, nieprzeciętni ludzie kształtują moralność panów i podporządkowują sobie grupy reprezentujące moralność niewolników
Moralność niewolników - kult siły, dominacji nad słabszymi, pogarda dla wyrzeczeń, ideałów moralnych
Rozwój ideologii nacjonalistycznej
Eksponowanie rzeczywistych czy też domniemanych wartości własnego narodu
Nacjonalizm integralny - eksponuje kult narodu, nakaz podporządkowania wszelkich celów państwa interesowi narodowemu oraz uzasadnia odwoływanie się do przemocy przy realizacji tych celów
Ernest Renan - pojęcie narodu jako zasady duchowej, opartej na 2 elementach: wspólnym przeżywaniu bogatego dziedzictwa historycznego oraz zgodzie i woli życia w jednych granicach
Giuseppe Mazzini - każdy naród ma do spełnienia pewną misję, ale nie może ona oznaczać ekspansji imperialistycznej, lecz musi wynikać z zasadniczego celu, jakim jest braterstwo ludzkości
Enrico Corradini, Luigi Federzoni, Francesco Coppola - wzywają do odrodzenia tradycji imperialnych, umocnienia autorytetu państwa i monarchii, militaryzacji Włoch, walki o kolonie, likwidacji demokracji parlamentarnej
Friedrich Ratzel - zasadniczym motywem rozwoju historycznego walka o przestrzeń życiową, bowiem wielkość oraz charakter terytorium państwowego mają decydujące znaczenie dla losów państw i narodów; terytorium decyduje o potędze państwa
Heinrich von Treitschke - w monarchii znajduje najdoskonalszy wyraz siła i jedność narodu. Niemcy są najdoskonalszymi organizatorami życia politycznego i twórcami cywilizacji. W związku z tym państwo niemieckie ma do spełnienia szczególną misję wobec niższych rasowo narodów Europy oraz ludów kolonialnych
Otto Gierke
Idealizuje ustrój feudalny, z jego uwarstwieniem i podziałem cechowym, i usiłuje wcisnąć nowy, kapitalistyczny ustrój społeczno-ekonomiczny w średniowieczne ramy
Na państwo niemieckie patrzy jak na kooperatywę stanowiąca związek wolnych Niemców. W organizacji tej poszczególne jednostki będą całkowicie podporządkowane korporacjom tworzącym państwo
Rozdział 12 - OFICJALNA DOKTRYNA SPOŁECZNO-POLITYCZNA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO
Ramy doktrynalne
Kuria Rzymska tolerowała koncepcje światopoglądowo zaangażowanych katolików jeśli nie rozsadzały ram doktryny „oficjalnej”
W okowach legitymizmu
Etap od rewolucji burżuazyjnej we Francji do pontyfikatu Leona XIII
Teoria legitymizmu - zasada trwałości rządów monarszych, nakaz utrzymania porządków feudalno-absolutystycznych, negacja suwerenności ludu, prawa narodów do samostanowienia oraz wyboru modelu stosunków społeczno-ekonomicznych
Po okresie napoleońskim pełna identyfikacja z doktryną feudalno-absolutystyczną
„Błędy” stulecia
Pius IX - były to: idea państwa laickiego, zasada suwerenności ludu, wolności sumienia, racjonalistyczne prądy epoki, liberalizm burżuazyjny itp.
Królestwa istnieją na fundamencie religii katolickiej
Królom została udzielona władza przede wszystkim dla opieki nad Kościołem
I Sobór Watykański uchwalając dogmat o nieomylności papieża wyniósł na wyżyny jego pozycję autokratycznego zwierzchnika Kościoła
Leon XIII, odnowa doktryny
Negacja socjalizmu
podejścia do własności - człowiek ma zdolność gromadzenia dóbr
krytyka dążenia do zburzenia ładu społecznego, nadmiernego rozbudowywania roli państwa, zrównania społeczeństwa, które pozbawia jednostki możliwości wykorzystania talentów
Teza o naturalnoprawnym charakterze własności; Leon XIII opowiada się za strukturą społeczeństwa, która wynika ze społecznego podziału pracy
Kompromis z państwem liberalno-demokratycznym
Akceptacja parlamentaryzmu i tolerancji religijnej
Chrześcijańska demokracja, z czasem siła polityczna - celem ma być obrona własności, nierówności stanów i boskiego modelu urządzenia państwa
Kwestia robotnicza i uwłaszczenie proletariatu
Konieczność wyeliminowania nadmiernych dysproporcji; robotnikowi zagwarantować tzw. płacę rodzinną, która przy oszczędnym gospodarowaniu umożliwiałaby nabywanie akcji przedsiębiorstw, powodując upowszechnienie własności (uwłaszczenie proletariatu)
Interwencjonizm państwowy
Dla ochrony przed skrajnymi przejawami wyzysku
Popieranie chrześcijańskich związków zawodowych prowadzących kampanię na rzecz likwidacji rażących dysproporcji
Prawo państwa do ograniczenia swobody właściciela, gdy wymaga tego interes społeczny
Rozdział 13 - SOLIDARYSTYCZNA TEORIA PRAWA
Solidaryzm w doktrynach wieku XIX
Społeczeństwo ustanawia reguły postępowania, które przynajmniej ograniczają ujawnianie negatywnych cech człowieka
Solidarnościowa idea zachowania poszczególnych jednostek oraz społeczeństwa jako całości
Solidarystyczna teoria prawa Leona Duguita (1859-1928)
Stosunki społeczne poddane regułom: ekonomicznym, moralnym (sankcja - charakter moralny) oraz prawnym (sankcja wynika z procedury i wymierzana przez uprawniony organ)
Naczelną zasadą spajającą te reguły zasada solidarności - należy postępować solidarnie, gdyż jest się człowiekiem - odpowiednik kelsenowskiej „normy podstawowej” - punkt wyjścia całego systemu normatywnego
Wspólne potrzeby - solidarność przez podobieństwo; różne potrzeby i uzdolnienia - solidarność przez podział pracy
Prawo starsze niż państwo, które je jedynie odkrywa i formułuje w postaci norm
Państwo rezultatem racjonalnej organizacji pracy, która umożliwia jednostkom silnym i przedsiębiorczym pełne wykorzystanie swych zdolności; z także jednością organiczną rządzących i rządzonych
Negacja konstrukcji praw podmiotowych; uprawnione jedynie operowanie pojęciami ze sfery praw publicznych - bo traktują jednostkę jako członka zbiorowości połączonego z innymi więzami solidarności; człowiek niezależny jest fikcją
CZĘŚĆ VI - WSPÓŁCZESNA MYŚL POLITYCZNA
Rozdział 1 - POLSKA MYŚL SPOŁECZNO-POLITYCZNA (1864-1939)
Charakterystyka ogólna
Wszystkie nurty polityczne tego okresu kierują swe programy i hasła nie do grup ale całego społeczeństwa
Pozytywizm
Warszawski - A. Świętochowski, B. Prus
negacja idei romantycznych, świat przyrody i człowieka rządzą się tymi samymi prawami; człowiek na pierwszym planie, związany powszechnymi prawami postępu
Hasło pracy organicznej i pracy u podstaw, to jest pracy nad ludem i dla ludu
Koncepcja narodu adresowana do całego społeczeństwa, w której podstawową wartość stanowi przedsiębiorczość, a dynamika cywilizacyjna i handlowo-przemysłowa są dowodem żywotności narodu
Krytyka pasożytniczej arystokracji
Koncepcja narodu, który nie ma już struktury stanowej, łączy bowiem wszystkie grupy w wielkim procesie pracy
Trójlojalizm
Pogląd, iż naród polski powinien wyzbyć się raz na zawsze swych aspiracji do posiadania niezależnego państwa; aspiracje polityczne należy ograniczyć do zabiegów o umacnianie autonomii Galicji i zapewnienie możliwości udziału w życiu politycznym cesarstwa, a także rozwoju rodzimej kultury; zaniedbali sprawy gospodarcze
Rozwój ideologii socjalistycznej
Pierwsi marksiści polscy odrzucali ideę narodu i patriotyzmu, przeświadczenie, że pozostaje ona w sprzeczności z teorią walki klas oraz internacjonalizmu
„Socjalizm niepodległościowy” Bolesława Limanowskiego
Tradycja polskiego ruchu rewolucyjno-demokratycznego stanowi pomost, który ułatwi przeniesienie idei socjalistycznych do świadomości szeroko pojętego ludu
Najwyższym organizmem społecznym, jaki wytworzyła dotychczasowa ewolucja społeczna, jest naród świadomy własnej osobowości
Doktryna Edwarda Abramowskiego
Wszelkie państwo, także dyktatury proletariatu, jest złe; społeczeństwo socjalistyczne miało już w momencie swych narodzin przybrać formę bezpaństwową; rozwijała i absolutyzował rolę zrzeszeń spółdzielczych w życiu społeczeństwa
Róża Luksemburg
Wszystko, co przyczynia się do przyspieszenia ruchu klasowo-robotniczego, musi być uznane jako czynnik patriotyczny, narodowy, i odwrotnie
Pełna realizacja aspiracji narodowych - nie jest to równoznaczne z hasłem niepodległości Polski - stanie się możliwa dopiero po zwycięstwie rewolucji socjalistycznej; świadomość narodowa kształtuje się pod wpływem czynników ekonomicznych; interesy polskich i rosyjskich burżuazji i proletariatu stapiają się, stąd brak poparcia dla niepodległości Polski
Kazimierz Kelles-Kruza
Socjalizm jako idea przyszłości zawiera w sobie ideę narodowości
„Prawo retrospekcji przewrotowej” - rozwój historyczny powoduje automatycznie przekształcenie treści idei narodowej
Ideologia Narodowej Demokracji
Roman Dmowski
Pod jego wpływem ugrupowania ewoluowały w stronę bojowego nacjonalizmu, który w imię obrony zagrożonej narodowości polskiej podkreślał zasadę solidarności społecznej
Przeciwny ruchom rewolucyjnym i tendencjom internacjonalistycznym
Organizuje tzw. ruch neoslawistyczny propagujący ideę solidarności słowiańskiej
Przeciwny wpływom niemiecko-austriackim w Polsce - najgroźniejsze dla bytu polskiego
Naród i państwo w ideologii Dmowskiego
Naród niezbędną treścią moralną państwa, państwo nie jest zaś niezbędną formą polityczną narodu; ważne dążenie do odzyskania politycznie samoistnego bytu; naród tracąc byt państwowy nie przestaje być narodem, podczas gdy państwo bez narodu istnieć nie może, ale dla pełnego bytu naród musi zawrzeć swą egzystencję w ramach państwa
Konieczność podkreślania czynników, które „więzi rasowe” umacniają, a eliminowania osłabiających; grupy rasowo obce asymilowane lub wykluczane np. Żydzi
Ale: ludzie świadomi istoty narodowych celów mają obowiązek kierowania masami nieuformowanymi
Kształt terytorialny państwa polskiego - nawiązujący do tradycji piastowskiej
Endecja ponosi moralną odpowiedzialność za zabójstwo G. Narutowicza, pogromy żydowskie oraz dyskryminacyjne wystąpienia przeciw mniejszościom narodowym
Naród i państwo w ideologii J. Piłsudskiego (1867-1935)
Naród to twór państwa ukształtowany w długotrwałym procesie rozwoju historycznego
Państwo na pierwszym planie, a także jego organizacja i zdolność manipulowania społeczeństwem i tworzenia narodu
Dzięki państwu naród zyskuje zdolność do zorganizowanego, efektywnego działania, ale ludzie muszą wykazać się zdolnością do rozkazywania i posłuszeństwa zarazem
Odrzucenie suwerenności narodu na rzecz silnej, scentralizowanej władzy państwowej; odrzucenie zasady równych praw wszystkich obywateli i przyznanie państwu prawa ingerowania we wszelkie dziedziny życia
Koncentracja władzy w ręku prezydenta; przełożenie ponad instynkt narodowy siły, posłuszeństwa i solidaryzmu
Wojciech Korfanty (1873-1939)
Próba przeniesienia na grunt polski społecznej nauki Kościoła, zwłaszcza koncepcji „uwłaszczenia proletariatu”
Rozdział 2 - PSYCHOLOGICZNA TEORIA PRAWA I PAŃSTWA LEONA PETRAŻYCKIEGO
Leon Petrażycki (1867-1931) - życie i dzieło
Rozwinął ideę stworzenia polityki prawa jako dyscypliny naukowej
Analiza psychologiczna we wcześniejszych koncepcjach
Już wcześniej zwracano się w stronę zjawisk, które pełniej wyjaśniały istotę prawa; behawioryzm - teoria zachowań ludzkich
Rola introspekcji
Introspekcja - analiza własnych doznań psychicznych; odsłania podstawowe elementy struktury prawa, pozwala je ujrzeć w pełniejszym kontekście niż teoria pozytywistyczna; osłabienie roli przymusu w prawie; prawo - zjawisko psychiczne, którego skuteczność zależy od stopnia akceptacji, z jaką spotyka się w psychice ludzkiej
Pozytywistyczna teoria nie wskazuje związków przyczynowych zjawiska prawa z innymi zjawiskami; zarówno państwo, jak i prawo są zjawiskami psychicznymi subiektywnymi
Rola emocji moralnych i prawnych
Swoista natura zjawisk prawa, moralności i estetyki, właściwości odróżniające je pomiędzy sobą oraz od przeżyć innego rodzaju tkwią nie w ich składzie intelektualnym, ale emocjonalnym, impulsywnym
Jednostronny, imperatywny charakter emocji moralnych oraz dwustronny - imperatywno-atrybutywny charakter emocji prawnych (w naszej świadomości nie tylko nakazują one coś jednej stronie, ale autorytatywnie przydzielają odpowiednie dobra drugiej stronie)
Spełnienie obowiązku prawnego może być realizowane przez osoby trzecie, podczas gdy w dziedzinie moralności nikt nie może nas wyręczyć
Prymat emocji prawnych
W psychice społeczeństwa występuje skojarzenie „prawa” i „porządku”, moralność jest nietrwała i niepewna
Prawo pozytywne - psychologiczne reakcje jednostki związane z nakazami prawa pisanego; intuicyjne - katalog powinności jaki zdaniem konkretnej jednostki powinien obowiązywać
Polityka prawa
Możliwość przewidywania zachowań społecznych, stanowiących następstwo wydania określonego aktu prawnego; wszelkie konsekwencje, które w sferze społecznej powoduje wydanie aktu prawnego
Psychologiczna analiza państwa
Państwo jest samodzielną grupą społeczną zorganizowaną w oparciu o poglądy i przekonania imperatywno-atrybutywne
Żądał ograniczenia ingerencji państwa w sprawy osobiste, wolnej gry sił ekonomicznych, swobodnej inicjatywy ale jednocześnie tworzenia przez państwo pewnych schematów postępowania
Rozdział 3 - NORMATYWISTYCZNA TEORIA PRAWA I PAŃSTWA
Hans Kelsen (1881-1973)
Twórca i czołowy reprezentant normatywizmu
Założenia metodologiczne
Państwo i prawo faktami społecznymi i dla prawnika jest obojętne skąd się wywodzą
2 sfery poznania: bytu oraz powinności; metoda normatywna interesuje się tylko tą ostatnią, a zarazem postuluje konieczność rezygnacji z wszelkich ocen wartościujących
Formalny charakter aktu prawnego
Nie ma zasadniczej różnicy miedzy analityczną jurysprudencją a czystą teorią prawa
Norma prawna nie wyraża niczego innego, jak że do pewnego stanu rzeczy, jako założenia, względnie zawarunkowania, dochodzi z samego prawa inny stan rzeczy, jako skutek
Prawo w znaczeniu eksplikatywnym i normatywnym
Eksplikatywnym - objaśnia faktyczne zachowania się elementów przyrody, podejmuje próbę wyjaśnienia mechanizmów władających przyrodą w oparciu o zasadę przyczynowości
Normatywnym - prawidła, które przepisują pewne zachowanie, nakazują że coś się ma stać lub że coś stać się nie powinno
Normy prawne to normy sankcjonujące
Łączą z określonymi zachowaniami odpowiadające im sankcje; sankcja łączy się zawsze z naruszeniem normy i nie jest ważne dla istoty systemu prawa czy w konkretnym przypadku została zastosowana czy nie
Zarachowanie
Ustanowiona przez normę prawną powinność, która wiąże konkretny podmiot z nakazanym przez tę normę sposobem zachowania się
Budowa systemu prawnego
System norm jest otwarty, dynamiczny, w którym liczna norm jest płynna, a ich struktura zhierarchizowana; podstawę jego stanowi Grundnom - norma podstawowa - zakłada się że posiada moc obowiązującą
Pojęcie normy podstawowej powiązane z zasadami prawa międzynarodowego, którego pozycja jest nadrzędna wobec wewnętrznego, naczelną jego zasadą pacta sunt servanda; granice między jednym prawem a drugim płynne
Perspektywa państwa światowego
Problematyka państwa
Państwo bytem, który stoi ponad empirycznym bytem jednostek jako ideał lub wartość czy też jako porządek prawny, pod którym żyją ludzie
Podstawowe typy ustrojowe
Ustroje autokratyczne podważają ideę wolności politycznej, która stanowi podstawę demokracji; zasadą demokracji wolność jednostki podlegającej wyłącznie normom prawa pozytywnego
Idea wolności demokratycznej najpełniej wyraża się w republice demokratyczno-parlamentarnej
System parlamentarny, połączony z pędem społeczeństwa ku wolności, postawi tamę dyktaturze
większość parlamentarna nie ma uprawnienia do sprawowania rządów dyktatorskich, kompromis z opozycją
Doskonalenie systemu parlamentarnego przez szerszy udział społeczeństwa w procesie prawotwórczym; inicjatywa ludowa
Rozdział 4 - LENINIZM, STALINIZM I TZW. „SOCJALIZM REALNY”
Włodzimierz Ilicz Lenin (1870-1924)
Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu; kapitalizm wolnokonkurencyjny - monopolistyczny - państwowy (wyższa forma) - funkcja ekonomiczna państwa sprzęga się bezpośrednio z jego polityką zagraniczną
Stałą cechą gospodarki kapitalistycznej koncentracja kapitału; przedsiębiorstwa kapitalistyczne rozrastają się i w końcu dzielą strefy wpływów na rynku światowym, a polityka zagraniczna ich państw zmierza do utrwalenia ich wpływów, stąd wojny imperialne - nie znikną aż zostanie unicestwiony kapitalizm
Możliwe jest przeprowadzenie rewolucji w kraju, który stanowi „najsłabsze ogniwo imperializm”, który zmęczony jest wojną, w którym ponadto klasa robotnicza zdobywa poparcie warstw pośrednich
Ograniczenie się do samej koncepcji zniszczenia państwa kapitalistycznego; konstrukcja awangardowej roli partii komunistycznej i jej przywódców, negowanie celowości wykorzystania mechanizmu demokracji burżuazyjnej dla kształtowania demokracji nowego typu
Masowa partia robotnicza swym oddziaływaniem obejmie większość społeczeństwa; rewolucja musi być przygotowana przez partię awangardową, świadomą mechanizmów rządzących społeczeństwem i rewolucją oraz celów walki
Partia musi być też świadoma głębi przeobrażeń nieodzownych w przekształceniu społeczeństwa, wymagają one także przebudowy świadomości oraz wprowadzenia w okresie przejściowym dyktatury proletariatu aby złamać opór wyzyskiwaczy
Odrzucenie całego niemal dorobku myśli konstytucyjnej i demokratycznej; parlament - forum „do gadania”; jego funkcję przejmą rady delegatów robotniczych, żołnierskich i chłopskich, kierowane przez partię komunistyczną, jedyną
W miarę tworzenia społeczeństwa bezklasowego redukowane będą funkcje władcze państwa; ludzie przywykną do przestrzegania elementarnych reguł współżycia bez specjalnego aparatu do przymuszania - państwa; ale tymczasem „ewidencja i kontrola”; społeczeństwo będzie jedną wielką fabryką z równą pracą i płacą
Podsumowanie: skrajna uniformizacja i uniwersalizacja; odrzucenie indywidualizmu, praw i wolności jednostki
Jednostka będzie „kierowana” za pomocą aparatu wychowawczego, propagandowego i represyjnego
Józef Stalin (1879-1953)
Po rewolucji przeciwnik może przenikać do umysłów ludzkich - konieczne ciągłe czujność, walka i unicestwienie wroga klasowego; walka nasila się w miarę zbliżania do ustroju socjalistycznego - konieczne intensyfikowanie propagandy i represji
Całkowite upaństwowienie środków produkcji; chłopów wysiedlano na Syberię albo organizowano w kołchozy/sowchozy
Struktury partyjne sprawowały totalną kontrolę nad wszystkimi organami władzy i administracji państwowej
Nowa partia komunistyczna oparta była na ogromnym aparacie, ze strukturą dublującą funkcje organów władzy i administracji wszystkich szczebli, z mechanizmem tzw. centralizmu demokratycznego - stanowił doktrynalną i strukturalną podstawę dla rządów wąskiej elity partyjnej z biurem politycznym oraz przywódcą na czele - narzucały kierunek działania partii i państwa
Gigantycznie rozbudowany system tajnych służb bezpieczeństwa, sądów, milicji i wojska
System monopartyjny, przez całe życie jednostka w zasięgu oddziaływania tego samego aparatu politycznego; obejmował absolutnie wszystkie relacje międzyludzkie
Totalitarny charakter państwa - wszyscy „urzędnikami i robotnikami ogólnonarodowego syndykatu państwowego; centralne planowanie produkcji i dystrybucja dóbr
Prawo jako instrument terroru, zasady prawa radzieckiego Wyszyńskiego:
Komunizm jedyną doktryną polityczną państwa radzieckiego
Interesy państwa radzieckiego stanowią najwyższe prawo
ideologia sprzeczna z doktryną komunistyczną stanowi przestępstwo
budowa socjalizmu indywidualnym i zbiorowym obowiązkiem
Wyszyński: pogarda dla humanistycznych zasad prawa karnego, gwarancji procesowych, negacja zasady indywidualizacji kary, akceptacja odpowiedzialności zbiorowej
Państwo „realnego socjalizmu”
Załamanie się kosztownego eksperymentu z „realnym socjalizmem” postawiło odwołujące się do ideologii socjalistycznej partie komunistyczne przed zadaniem potwierdzenia, że zamierzają realizować swe cele bez łamania praw człowieka i standardów demokracji
Rozdział 5 - IDEOLOGIA FASZYZMU I NARODOWEGO SOCJALIZMU
Geneza faszyzmu włoskiego
Po wojnie głęboki kryzys ekonomiczny; faszyści partii Mussoliniego redagują demagogiczny program adresowany do wszystkich warstw społecznych; przeprowadzają zamach stanu; Włochy przekształcają się w faszystowskie państwo policyjne, które coraz wyraźniej ujawnia swe wielkomocarstwowe aspiracje
Ideologia faszyzmu włoskiego
Eklektyczny zlepek różnych wcześniejszych doktryn: nauki Machiawellego, heglizmu, darwinizmu społecznego, nacjonalistycznych doktryn solidaryzmu społecznego, koncepcji Pareta i Sorela, imperializmu włoskiego stworzonego przez Crispiego
Państwo jest absolutem, wobec którego jednostki i grupy są czymś względnym; totalitarne, wszechobejmujące; każdy aspekt życia społecznego wiąże się z państwem; jednostka pozbawiona jakichkolwiek pozorów swobody; kumulacja wszelkich kompetencji w ręku państwa
Wódz ma zawsze rację a jego wola jest prawem; opiera się w swych działaniach na partii faszystowskiej, stanowiącej elitę społeczną, uprawnionej po podejmowania działań w imieniu nieświadomej większości
Korporacyjna organizacja społeczeństwa miała gwarantować pokój społeczny, partii zaś kontrolę nad wszystkimi grupami społecznymi
Faszyzm kształtował społeczeństwo w duchu szowinizmu narodowego i inicjował kolejne podboje; odrzucał kompromis, potępiał pacyfizm, nie wierzył w możliwość ani użyteczność wiecznego pokoju
Geneza faszyzmu niemieckiego
Adolf Hitler ideologiem oraz przywódcą
Wszelkie zło - Żydzi, którym przypisywano bądź poglądy komunistyczne bądź kosmopolityzm międzynarodowej plutokracji; konieczność obrony czystości rasy aryjskiej - mocniejszy powinien panować a nie rozpływać się w masie słabszych; aryjscy Germanie stanowią najwyższy szczebel ewolucji
Państwo kontynuowane przez „zbiorowość narodową” (czysta rasowo społeczność), „zasadę wodzostwa” oraz „przestrzeń życiową”, którą rasa wyższa zdobywa w drodze podbojów - źródło utrzymania i punkt oparcia potęgi politycznej
Wódz - biologicznie najdoskonalszy przywódca rasy panów; ponad rasą, narodem, państwem; źródło władzy państwowej, suweren, który ma zawsze rację i którego wola stanowi prawa
Decyzjonizm (Carl Schmitt) - państwo uprawnione do podejmowania wszelkich decyzji niezbędnych dla zachowania jego egzystencji, niezwiązane prawem
Wódz wspierany przez ruch - organizację partii faszystowskiej, elitę niższego szczebla, tym samym państwo faszystowskie przypomina piramidę
Faszyzm w innych krajach Europy
Portugalia, Hiszpania, Rumunia, Węgry, Anglia, Francja, Belgia, Chorwacja, Polska
Rozdział 6 - IDEOLOGIA PAŃSTWA DOBROBYTU
Geneza. Reformy Bismarcka (1815-1898)
Już nurty ideowe końca XIX w postulowały stworzenie w ramach społeczeństwa kapitalistycznego sprawnych mechanizmów zabezpieczenia socjalnego; J. S. Mill - silne akcenty interwencjonistyczne
Bismarck zapoczątkował nowoczesne ustawodawstwo socjalne np. ubezpieczenie na wypadek choroby, renty, emerytury, odszkodowania za wypadki przy pracy
Reformy brytyjskie
The National Health Service Act - bezpłatne lecznictwo dla całego społeczeństwa
The National Insurance Act - wszyscy zatrudnieni ubezpieczeni, od szkoły do emerytury, zasiłki macierzyńskie i emerytury
Obowiązkowe ubezpieczenia od wypadków, ochrona pracy dzieci, nacjonalizacja kilku działów gospodarki
Program New Dealu
Kompleks posunięć społeczno-ekonomicznych podjętych przez Roosevelta - uporządkowano emisję pieniądza, kontrolowany trend inflacyjny, państwo poręczyło wkłady oszczędnościowe do pewnej kwoty, subsydiowanie produkcji rolnej i zabezpieczenie jej przed wahaniami rynku, organizacja kontrolująca rozwój przemysłu i cen gotowych produktów, roboty publiczne, zasiłki dla bezrobotnych
Brandeis - polityka i ekonomika nie mogą pozostawać z sobą w sprzeczności
Doktryna Beveridge'a (1879-1963)
Celowość zagwarantowania pełnego zatrudnienia w „wolnym społeczeństwie”; prywatna własność środków produkcji nie jest podstawowym prawem gdyż posiada je niewielu, należy wprowadzić nad nią kontrolę społeczną dla zabezpieczenia pełnego zatrudnienia; jeśli nieskuteczna - państwo powinno przejąć środki produkcji pod swój zarząd
Doktryna Keynesa (1883-1946)
Kapitalizm kierowany - daleko posunięty interwencjonizm państwa głównie w sferę ekonomiczną, prowadzący do ukształtowania tzw. kapitalizmu państwowego
Konieczne uruchomienie mechanizmów ekonomicznych, które zbliżą zatrudnienie do pełnego; niezbędne uspołecznienie inwestycji w dość szerokim zakresie, za pomocą których władze będą współdziałać z inicjatywą prywatną; konieczne także kształtowanie skłonności do konsumpcji - częściowo przez system podatkowy, częściowo przez ustalenie odpowiedniej stopy procentowej
Przyrost kapitału hamowany przez niską skłonność do konsumpcji; w interesie posiadaczy kapitału pełne zatrudnienie - dynamizuje rynek, zwiększa bowiem jego chłonność, umożliwia zwiększenie produkcji, osłabia groźbę kryzysów
Przeciwstawienie się kryzysom przez: inwestycje publiczne (głównie infrastruktura, mogą być finansowana z deficytu budżetowego), aktywizowanie inwestycji prywatnych, kontrolowana polityka inflacyjna, zwiększenia podaży pieniądza na rynek, obniżenie płac realnych przy dokonywaniu manipulacji płacowo-cenowych sprawiających wrażenie zaspokajania zgłaszanych żądań
Doktryna państwa dobrobytu a doświadczenie państw kapitalistycznych
Z powodzeniem wprowadzona w Wlk. Brytanii, Szwecji czy RFN; nikły wpływ na stan zabezpieczenia socjalnego w USA
Rozdział 7 - FUNKCJONALIZM W PRAWIE AMERYKAŃSKIM
Charakterystyka ogólna amerykańskiego systemu prawa
Ukształtowany pod wpływem tradycji common law; w sprawach karnych o winie orzeka ława przysięgłych, o karze zawodowy sędzia pochodzący z wyboru
Wyodrębnienie sądownictwa federalnego od stanowego; wprowadzenie sądowej kontroli zgodności aktów prawnych z Konstytucją - Sąd Najwyższy - odpowiadające „duchowi czasu” odczytywanie Konstytucji
Wpływ pragmatyzmu i behawioryzmu
Pragmatyzm - Ch. Peirce, W. James - odrzucili poszukiwanie prawdy, która nie pociąga za sobą konsekwencji praktycznych; liczy się konkretne, dobre w skutkach działanie, nie wiedza abstrakcyjna
Behawioryzm - J. Dewey - odrzucał introspekcję i koncentrował uwagę za zewnętrznych zachowaniach się
Wpływ systemu prawnego i filozofii na teorię prawa
L. A. Hart - koncentracja amerykańskiej teorii prawa na procesie podejmowania decyzji sądowych
Funkcjonalistyczna teoria prawa - zaakcentowanie wątków funkcjonalnych, a więc realnego życia prawa, prawotwórczej roli sądów, ich mediacyjnego oddziaływania na kształtowanie się stosunków społecznych, forma amerykańskiego procesu sądowego, która tworzy niejednokrotnie improwizowany spektakl
Funkcjonalizm w teorii prawa
Rozróżnienie law in books oraz law in actions, koncentracja uwagi na prawie w działaniu
Holmes - podstawowym zadaniem prawa kształtowanie umiejętności przewidywania tego, co w rzeczywistości uczynią sądy; życiem prawa nie logika lecz doświadczenie; konieczność chwili, instytucje życia publicznego, a nawet przesądy dzielone z rodakami mają dla wymiaru sprawiedliwości większe znaczenie niż sylogizmy
Grey - prawem jest to, co znajduje wyraz w orzeczeniach sądów, natomiast ustawy, , opinie uczonych, zwyczaje i moralność to źródła prawa; sztuka prawnicza polega na kształtowaniu umiejętności przewidywania tego, co uczynią sędziowie
Idealizm prawniczy
Roscoe Pound - prawo nie jest celem samym w sobie ale instrumentem realizacji określonych celów społecznych, narzędzie „inżynierii społecznej” (zabezpieczenie interesów społecznych, eliminacja nieużytków i tarć związanych z korzystaniem przez ludność ze środków do życia)
Konieczność prowadzenia w ramach prawoznawstwa badań socjologicznych, obejmujących działalność zarówno prawodawców, jak i zarządców, sędziów i podsądnych
Realizm prawniczy
Karl N. Llewellyn
Decyzje prawne rzadko wyprowadzane ze sztywnych reguł prawnych
Zadaniem prawa odzwierciedlenie stosunków uwidaczniających się w codziennym życiu - sądy ustalają prawo funkcjonujące w danym miejscu i czasie
Prawo winno wyrzec się aspiracji reformowania życia społecznego - jego realne życie odzwierciedla się w zachowaniach sędziów, urzędników sądowych i administracji, stron procesowych i zwykłych obywateli
Jerome Frank
Podkreślał rolę sądów w stosowaniu prawa i postulował skoncentrowanie badań na zachowaniu sędziów i innych urzędników wymiaru sprawiedliwości
Oddziela normę od stanu faktycznego, jest sceptykiem gdy chodzi o możliwość ustalenia prawdy - również w dziedzinie faktów decydująca rola przypada sędziemu, który ocenia relacje świadków i stron postępowania i w oparciu o ustalenia podejmuje decyzję
Decyzja sądowa a nie reguła prawa stanowi o jego istocie - zawsze w orzekaniu istotne będą subiektywne zapatrywania sędziego
Konkluzje
Funkcjonalizm przyczynił się do rozkwitu metod badania prawa, które pozostawały poza polem widzenia myśli pozytywistycznej, głównie socjologii prawa
Rozdział 8 - MYŚL SPOŁECZNO-POLITYCZNA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W XX WIEKU
Konserwatyzm pontyfikatu Piusa X (1835-1914)
Dążył do osłabienia kompromisu Kościoła z demokracją; ugruntował w Kościele zasady absolutyzmu i rządów monokratycznych; zwalczał modernizm, który osłabiał dogmatykę Kościoła; potępił te odłamy chadecji, które szły zbyt daleko w kierunku demokracji
Jego pontyfikat stanowi znamienne, ale przejściowe załamanie ugruntowanej wcześniej tendencji do ustalenia kompromisu z państwem burżuazyjnym i jego instytucjami
Powrót na drogę reform
Benedykt XV - przywrócił laikatowi prawo swobodnego wypowiadania się we wszystkich kwestiach, wyraził zgoda na tworzenie katolickich stronnictw politycznych, popierał tendencje demokratyczne
Pius XI podobnie; szereg swoich poczynań motywował obawą przed komunizmem; celowość ożywienia więzi korporacyjnych - organizacji zawodowych łączących solidarne interesy pracodawców i pracowników; korporacyjna struktura stanowić powinna podstawę ładu społecznego
Kościół ograniczał zadania państwa do ram subsydiarności, dopuszczając jego ingerencję tylko tam, gdzie indolencja jednostek czy grup godziła w ład społeczny
Treści społeczne encykliki „Quadragessimo anno”
Pius XI - bezwzględna ochrona własności prywatnej
dopuszczona reglamentacja sposobu korzystania z własności ilekroć tego wymaga konieczność
program uwłaszczenia proletariatu
zasada, że odrębne interesy pracodawców i pracobiorców mogą być odrębnie przez każdą stronę rozpatrywane
Potępienie wielkich korporacji kapitalistycznych, które eliminują wolną konkurencję i grożą „opanowaniem świata”
Postulował zwiększenie roli państwa i zastrzeżenie dlań tego rodzaju dóbr, które pozostawione osobom prywatnym mogłyby okazać się groźne dla społeczeństwa
Kościół wobec faszyzmu i komunizmu
Dekret Świętego Oficjum 1949 ekskomunikował ipso facto katolików wyznających komunizm, propagujących go lub współpracujących z komunistami
Pius XII - brak akceptacji walki klas, powinna być przezwyciężona przez stworzenie organicznego ładu, łączącego właścicieli i robotników
Pius XII więcej miejsca pozostawił naukowym interpretacjom Pisma Świętego, podjął problemy Trzeciego Świata, pokoju światowego, zapoczątkował działalność ekumeniczną
Aggiornamento i duch ekumenizmu
Jan XXIII - dążenie do uwspółcześnienia doktryny oraz dostosowanie organizacji kościelnej do warunków współczesnego świata
celem przesycenie Kościoła duchem ekumenizmu, a więc jedności z wszystkimi „braćmi odłączonymi”, których dotychczas piętnowano mianem odszczepieńców, heretyków i schizmatyków, oraz otworzenie możliwości współpracy katolików i niekatolików w zakresie współczesnych zagadnień społecznych
Treści społeczne encykliki „Mater et Magistra”
Podstawowym zagadnieniem współczesności stworzenie warunków materialnych dla rozwoju w pełni indywidualnego życia obywatela
Własność prywatna stwarza bodźce do rozwoju gospodarności, inicjatywy, pracowitości i oszczędności ale konieczność niwelowania różnic w poziomie życia (interwencja państwa)
Program upowszechnienia własności, sprawiedliwego rozdziału bogactw; postulat podjęcia przez państwo działań dla zredukowania negatywnych skutków wolnej konkurencji; potępienie krzywdzącego pracobiorców kształtowania stosunków pracy; postulat takiego gospodarowania zasobami państwa aby równomiernie rozwijać wszystkie regiony
Jan XXIII - konieczność sprawiedliwego rozdziału dóbr w skali ogólnoświatowej; roszczenie uprawnień i roli ONZ
Jan XXIII - „Pacem in Terris” - personalizacja pozycji jednostki „z natury obdarzonej inteligencja i wolną wolą”, posiadającej powszechne, nienaruszalne i niepozbywalne prawa i obowiązki, w tym prawo do aktywnego udziału w życiu publicznym; celowość podziału władz w państwie; „wszystkie społeczeństwa polityczne są równe w swojej godności naturalnej”
Pontyfikat Pawła VI
Kontynuacja kierunków Jana XXIII, ale zastąpienie personalizmu przez konstrukcję grup społecznych, które decydują o obliczu współczesnego świata: katolicy oraz „bracia odłączeni”, wszyscy wierzący w Boga oraz ateiści - Kościół chce zapewnić miedzy nimi współpracę; podkreślenie praw wolnościowych człowieka oraz dążenia Kościoła do nawiązania „dialogu z całym światem”; zachowanie neutralności wobec różnych systemów społecznych i politycznych
Należy usuwać wszelką dyskryminację co do podstawowych praw osoby ludzkiej oraz zaprowadzać sprawiedliwe warunki życia
Pontyfikat Jana Pawła II
Godność człowieka, pokój; wzywa do stworzenia warunków materialnych, w których podmiotowość człowieka będzie się mogła ukazać a całej pełni
Konieczność odrzucenia socjalizmu, zreformowania kapitalizmu
Związek między własnością a pracą
własność prywatna nie może być celem samym w sobie, ma służyć „całemu człowiekowi i każdemu człowiekowi”
Wolny rynek musi się liczyć teorią z czynnikami ludzkimi, moralnymi i przyrodniczymi
Autentyczna demokracja, w której każdy obywatel ma wpływ na sprawy publiczne
Zadania państwa
Zagwarantowanie obywatelom poczucie bezpieczeństwa, iż owoce ich pracy nie zostaną zawłaszczone przez innych
Działania na rzecz eliminacji patologii społecznych
Czuwanie nad realizowaniem praw ludzkich w dziedzinie gospodarczej; popieranie działalności przedsiębiorstw poprzez tworzenie warunków zapewniających możliwość pracy
Interweniowanie gdy rynek blokowany jest przez monopole
Może tworzyć przedsiębiorstwa o dużej doniosłości dla społeczeństwa
Ale ustawicznie należy przestrzegać „zasady pomocniczości”
Niezbędne relacje miedzy wartościami moralnymi, zwłaszcza prawdą, w życiem społecznym i politycznym
Jawność życia publicznego, poszanowanie praw przeciwników politycznych, ochrona praw oskarżonego, rzetelne gospodarowanie środkami publicznymi, moralność w dążeniu do władzy
Poszanowanie godności pracownika; własność nie jest prawem absolutnym, które uzasadnia bezwzględnie sprzeczne z zasadami moralnymi dążenie do zysku
Rozdział 9 - IDEOLOGIA „SOCJALIZMU DEMOKRATYCZNEGO”
Geneza socjaldemokracji
Zerwanie z marksizmem, jego teorią rewolucji i dyktatury proletariatu, przekonanie o możliwości pokojowego przeobrażenia kapitalizmu w socjalizm
Socjaldemokracja brytyjska
Tawney - kryterium oceny posiadaczy dóbr - kryterium służebności; kto korzysta ze swej własności w sposób społecznie użyteczny, powinien być przez społeczeństwo wynagradzany i mieć wpływ na kierowanie państwem
Clement R. Attlee - odżegnał się od ateizmu; Partia Pracy przekształciła się z partii robotniczej w partię narodową, która łączy wszystkich ludzi uznających, że podstawy, na których opiera się kapitalizm są niemoralne i niesłuszne
E. F. Durbin - granice dla przeobrażeń Partii Pracy wyznacza pojęcie demokratycznego socjalizmu - zarówno w zakresie instytucji społecznych, jak i życia indywidualnego dąży do zagwarantowania rzeczywistej wolności; należy połączyć dążenie do równości ekonomicznej z troską o zachowanie wolności politycznej
Crossman - należy poddać kontroli publicznej działalność wielkich monopoli i koncernów, ale przez parlament i organizacje społeczne a nie państwo, które się wtedy rozrasta i zagraża wolności
Dawis Healey - zakwestionował celowość rozszerzania kompetencji rządu w kwestiach ekonomicznych - państwu trudno kontrolować znacjonalizowane przedsiębiorstwa; zapewnienie kontroli jest ważne dlatego rząd powinien nabywać akcje poszczególnych towarzystw na giełdzie w tym celu
Crosland - wraz ze wzrostem dochodu pracownik przestaje zwracać uwagę na dysproporcje w podziale dochodu, nie chce ryzykować tego, co osiągnął; Partia Pracy powinna ograniczyć się doskonalenia wypracowanych już instrumentów, eliminować przypadki niesprawiedliwości społecznej, doskonalić planowanie, znacjonalizować pewne działy gospodarki
Socjaldemokracja niemiecka
Kurt Schumacher - państwo syntezą klasy i narodu, czyli wartością, która stoi ponad klasową struktura społeczeństwa
Postulat upaństwowienia środków produkcji łączono z hasłem reformy rolnej a także z tezą że socjaldemokraci nie powinni brać udziału w rządzie burżuazyjnym
Z czasem rezygnacja z akcentowania klasowego charakteru socjaldemokracji i wprowadzenie pojęcia partii ludowej, która łączy przedstawicieli różnych klas; konsekwencją odrzucenie teorii walki klas oraz rezygnacja z programu uspołecznienia środków produkcji; uznano realia gospodarki rynkowej i skoncentrowano wysiłki na przejęciu władzy politycznej
Koncepcję walki klas zastąpiono hasłem autonomii człowieka w państwie i społeczeństwie, a zabezpieczenie tej sfery uznaje się za najważniejsze zadanie socjalizmu; dążenie do wsparcia wolności politycznej demokracją ekonomiczną
Konkluzje
Początkowo socjaldemokracja ściśle powiązana z filozofią walki klas i negacji państwa burżuazyjnego, stopniowo przeobrażała to państwo wraz z kapitalistycznym systemem, humanizowała go, a zarazem eliminowała ze swego programu wątki klasowe i konfrontacyjne; coraz wyraźniej odcinała się od struktur i programów komunistycznych
Współcześnie partie te podkreślają akceptację demokracji i praw człowieka, przesłanki integracji europejskiej, zrywając tym samym definitywnie z dyktaturą proletariatu i rewolucją
Rozdział 10 - DOKTRYNA PAŃSTWA PRAWA
Geneza koncepcji państwa prawa
Absolutne zwierzchnictwo prawa jest kamieniem węgielnym wszystkich koncepcji kształtowanych w obrębie konstrukcji demokratycznego państwa prawa
G. Radbruch wiąże obowiązywanie norm prawnych z zasadą sprawiedliwości oraz celowości; wcześniejsze pojęcie „państwa prawa” ewoluuje w kierunku socjalnego, liberalnego lub demokratycznego państwa prawnego
Czołowi przedstawiciele
Hayek
eksponuje centralne znaczenie wolności jednostki, którą definiuje jako brak przymusu
Oakeshot
Uznanie autorytetu prawa ma zasadnicze znaczenie dla określenia istoty państwa
Prawo stanowione przez uprawniony organ, rygorystycznie przestrzegane procedury jego stosowania to podstawy demokratycznego państwa prawa
Zasadniczym elementem „rządów prawa” wolność
John Rawles
Zasadę rządów prawa stanowi prawidłowe i bezstronne stosowanie norm prawnych; połączenie funkcjonowania prawa z wolnością
System prawny jest uporządkowanym zbiorem obowiązujących pod przymusem publicznych norm adresowanych do osób zdolnych kierować się rozumem; ma charakter wszechobejmujący, organy występujące w nim mają wyłączne prawo stosowania przymusu; porządek prawny obowiązuje jako instancja ostateczna na wyraźnie określonym terytorium; szeroki zakres regulowanych rodzajów aktywności oraz fundamentalny charakter interesów, które ma chronić
Z zasadą rządów prawa związane pewne nakazy sprawiedliwości a także nakaz by podobne przypadki traktować podobnie, a rozróżnienie uzasadniać przez odwoływanie się do norm i zasad
Nullum crimen sine lege
Kolejna podstawą rządów prawa rzetelny proces sądowy - skrupulatne określenie czy doszło do pogwałcenia prawa, nałożenie odpowiedniej kary, właściwie opracowane przepisy procesowe, reguły dowodowe, sędziowie niezawiśli i bezstronni, nikt nie może być sędzią we własnej sprawie, jawne rozprawy
Związek rządów prawa z wolnością - ustalenie jak najszerszego jej zakresu
Władza musi dysponować środkami przymusu; zasada wolności prowadzi do zasady odpowiedzialności
Z zasadą tą łączy się formuła praworządności, a więc prawa ustanowionego przez uprawniony organ, które w jednakowej mierze obejmuje wszystkich obywateli; w szczególność na organach sądowych ciąży obowiązek przestrzegania prawa materialnego i procesowego oraz równego traktowania obywateli
Gwarantem wolności są tzw. wolności konstytucyjne ale tzw. prawa człowieka, wśród których wolności konstytucyjne stanowią skromny wycinek
Doktryna socjalnego państwa prawnego
Szczególna postać koncepcji państwa prawa, wprowadzona o treści społeczne wprowadzona do Konstytucji RFN
Carlo Schmidt
Podstawowym zadaniem państwa zagwarantowanie wolności przy jednoczesnym ograniczeniu konfliktów społecznych przez politykę socjalną
Doktryna socjalnego państwa prawnego opowiada się za szczególną postacią „liberalnego” interwencjonizmu; państwo rezygnuje z bezpośredniego władania środkami produkcji, prowadzi natomiast aktywną politykę społeczną za pomocą pośrednich instrumentów ekonomicznych (podatki, kredyty itp.)
Rozdział 11 - DOKTRYNY SPOŁECZNO-POLITYCZNE CZASÓW NAJNOWSZYCH: TEORIA KONWERGENCJI; DOKTRYNA MENEDŻERÓW; NEOLIBERALIZM; KONSERWATYZM
Wprowadzenie
Po II wojnie światowej podział świata na 2 oparte na odmiennych systemach obozy; układ uzupełnia konstrukcja Trzeciego Świata
Teoria konwergencji
Sorokin
Koncepcja cyklicznego rozwoju ludzkości wg której po długim procesie ewolucji Europa zastąpiona zostaje współcześnie przez Amerykę, Azję i Afrykę
Przyszłość ludzkości nie należy ani do socjalizmu ani do kapitalizmu ale do systemu pośredniego - w państwach kapitalistycznych widoczny jest rozwój kontroli społecznej , a w socjalistycznych odejście od rygoryzmu na rzecz rozwiązań bardziej liberalnych
Koncepcja pięciu stadiów wzrostu gospodarczego, od przedkapitalistycznego społeczeństwa ku etapowi masowej konsumpcji
Wzrost dobrobytu w państwach kapitalizmu i socjalistycznych, przyspiesz to jeszcze rewolucja naukowo-techniczna, która zwiększy rolę warstwy inżynieryjno-technicznej oraz administracyjnej, które w postindustrialnej fazie rozwoju będą decydować o najważniejszych sprawach społeczeństwa, a zespół ideałów i celów społecznych stymulowany będzie przez konsumpcję masową
„Społeczeństwo przemysłowe” przejmie na nowo instytucje demokracji parlamentarnej i będzie miało strukturę oraz cele społeczeństwa neokapitalistycznego
Doktryna menedżerów
James Burnham - doktryna „nowej klasy”
Zmiany w sposobach działania organizacji gospodarczych na plan pierwszy wysuwają menedżerów
Aktualne przeobrażenia powodują przejęcie władzy przez nieliczną elitę technokratyczną - dyrektorzy, inżynierowie pełniący funkcje kierownicze, konstruktorzy - bez kapitału, zasadniczym motywem działania praca i sukces
Proces ten wynika ze stałego postępu w zakresie technologii produkcji; zmiana kształtu stosunków własnościowych bo kierujący przedsiębiorstwem staje się niejako rzeczywistym właścicielem
„Rewolucja menedżerów” związana z rozwojem tzw. kapitalizm państwowego; w miarę przejmowania przez państwo produkcji zwiększa się rola technokracji, która zdobywa kontrolę nad państwem
Niezależnie od ustroju klasa menedżerów zdobywa rolę naczelną i działa wg tego samego mechanizmu, co w konsekwencji powoduje zatarcie się różnic ustrojowych
Neoliberalizm
Przejmują z doktryn praw natury tezę o istnieniu stałych, niezmiennych i uniwersalnych praw człowieka, które nie mogą być przedmiotem arbitralnej regulacji ustawodawczej państwa; na pierwszym planie własność prywatna będąca gwarantem postępu, efektywności ekonomicznej i szczęścia
Wolność: polityczna, konkurencji, działań ekonomicznych; przeciwnicy praw społecznych, odrzucają egalitaryzm oraz ingerencję w procesy społeczno-ekonomiczne
Postęp społeczny i moralny rezultatem wolności indywidualnej oraz postępu techniczno-ekonomicznego; demokratyczna struktura państwa, z zachowaniem jej trójpodziału oraz ograniczenie funkcji państwa głównie do ochrony obywateli przed zagrożeniem zewnętrznym oraz zapewnienia ładu wewnętrznego
Konserwatyzm
Oznacza dążenie do zachowania istniejących struktur społeczno-politycznych, ale także obyczajów, form językowych, symboli narodowych itp.
Charles Maurras - założone przez niego ugrupowanie Nowa Prawica odrzuca wszelkie nurty egalitarne i w tym względzie jest równie wroga wobec chrześcijaństwa, jak i komunizmu. Przeniknięta jest zarazem germanofilstwem oraz kultem autorytetów kreowanych na podstawie tezy o biologicznej nierówności ludzi, narodów i ras
Russel Kirk - podkreśla boskie podstawy społeczeństwa, celowość utrzymania podziałów klasowych, oparcie systemu politycznego na elicie władzy
Robert Nozick - koncepcja państwa, które rządzi jak najmniej, „chroniąc obywateli przed przemocą, kradzieżą, oszustwami i wymuszając przestrzeganie umów; rewizja amerykańskiego ustawodawstwa socjalnego
George Sanatayana wypowiada się za monarchią, która oprze się na hierarchicznej strukturze ludzi znakomitych
Konserwatyzm współczesny to odrzucenie programów emancypacyjnych, pogarda dla „ludzi z ulicy”, kult hierarchii, bogactwa i umiaru
Rozdział 12 - GŁÓWNE NURTY MYŚLI POLITYCZNEJ INDII NOWOŻYTNYCH
Myśl polityczna „renesansu indyjskiego”
Wspólną cechą racjonalizm i uniwersalizm; sięgano do dorobku filozofii zachodniej, usiłując odnaleźć w niej potwierdzenie prawd zawartych w staroindyjskich Upaniszadach
1 faza
Fascynacja wszystkim co europejskie, próba przenoszenia idei zachodnich na grunt indyjski
Rama Mohan Roy - wzorem ustrojowym Wlk. Brytania, która przygotuje Indie do stworznia własnego państwa; jedność Indii winna być realizowana ponad podziałami etnicznymi i językowymi
2 faza
Nurt Arja Samadż - powrót do Wed jako powrót do korzeni własnej kultury i cywilizacji
Dayananda Saraswati - „powrót do Wed” - odrodzenie narodowej tradycji, połączone z głębokimi reformami społecznymi; ideał polityczny zbliżony do wzorca brytyjskiego, ale mocniej podkreśla współzależność władzy ustawodawczej i wykonawczej; najwyższym autorytetem prawo
Vivekananda - najwcześniej funkcje kierownicze przejęli bramini, potem wojownicy, następnie kupcy, z czasem nastąpi panowania mas pracujących, które zapewni sprawiedliwy podział bogactw, likwidację podziałów kastowych oraz powszechność wykształcenia; wolność stanie się udziałem ogółu
3 faza
Rabindranath Tagor - służebna rola państwa wobec jednostek, potępienie wszelkich form nacjonalizmu; rzecznik wspólnoty ogólnoludzkiej, w ramach której poszczególne narody zyskają optymalne możliwości rozwoju
Idealizm polityczny M. K. Gandhiego (1869-1948)
Poszukiwanie prawdy i ścisłe jej przestrzeganie winno stanowić zasadniczy drogowskaz dla jednostki jak i polityka
Satygraha - metoda walki bez gwałtu, odwołująca się do perswazji i różnorodnych działań, które mają na celu zmienienie umysłu przeciwnika, klucz do rozwiązania wszelkich problemów społecznych i politycznych
J. Nehru i socjalizm indyjski - ugruntował konstrukcję państwa światopoglądowo neutralnego; socjalizm indyjski - adaptował do zasad demokracji oraz kapitalistycznej gospodarki założenia planowanej, a także interwencjonizm dla podniesienia poziomu życia najniższych warstw; polityka zagraniczna - tzw. aktywne niezaangażowania, dążąc do osłabienia konfliktu komunizm-kapiatalizm
Rozdział 13 - GŁÓWNE TENDENCJE REFLEKSJI POLITYCZNEJ TRZECIEGO ŚWIATA
Wprowadzenie
Termin Trzeci Świat anachronizmem, bo zrodził się gdy świat podzielił się na 2 obozy, których już nie ma
Tendencje okresu postkolonialnego
W momencie dekolonizacji zawiązywały się sojusze, które zdawały się przekraczać bariery etniczne czy regionalne; idea panafrykanizmu; konstrukcja jedności arabskiej albo muzułmańskiej
Socjalizm w krajach Trzeciego Świata
Socjalizm indyjski, afrykański, a nawet muzułmański - osiągnięcia przejściowe, nie są w stanie ukształtować efektywnego modelu gospodarczego oraz systemu politycznego, który gwarantowałby powszechny udział w sprawowaniu władzy