HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNYCH I PRAWNYCH

Podręcznik: K. Chojnacka, H. Olszewski Historia doktryn polityczno-prawnych

A. Sylwestrzak

L. Dubel

H. Izdebski Doktryny polityczne i prawne

K. Grzybowski

J. Barzkiewicz, F. Reszka

G. Zeitler Przedmarksistowska myśl polityczna

J. Kodrębskego skrypt z lat 70.

Monografie: R. Skarżyński Konserwatyzm

K. Chojnicka Nauka społeczna Kościoła katolickiego

L. Kołakowski Główne i Liberalizm

Warunkiem przystąpienia do egzaminu jest przeczytanie lektury spośród podanych przy katedrze.

2 X 2012

1. PRZEDMIOT HISTORII DOKTRYN POLITYCZNO- PRAWNYCH

HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNYCH I PRAWNYCH jest dyscypliną stosunkowo młodą. Pojawia się w XIX w. jako historia filozofii państwa i prawa. Zajmuje się poglądami filozofów na to, co oznaczały pojęcia państwa, prawa, społeczeństwa, władzy, człowieka. Dyscyplina zajmuje się tym, co filozofowie uważali, jak hierarchizowali pojęcia, jakie mieli poglądy na zagadnienia z pogranicza prawa. Zajmuje się też kwestiami, które nie były przedmiotem myśli filozofów (zasada złotej wolności szlacheckiej, zasady demokracji ateńskiej). Filozofowie zaczynają od natury ludzkiej, człowieka, odpowiedzi na pytania czym jest społeczeństwo, związki społeczne, czym jest władza, komu ma służyć i skąd pochodzi.

Uznano jednak, że nazwa filozofia państwa i prawa nie jest adekwatna. Stąd sięgnięto do pojęcia doktryny.

Istnieją różne rodzaje doktryn (np. polityczne, wojskowe):

- doktryna Blitzkrieg

- doktryny architektoniczne, np. Gaudi

- doktryna Monroe (izolacjonizm USA),

- doktryna Breżniewa (możliwość interwencji ZSRR tam, gdzie władza ludowa była zagrożona po "praskiej wiośnie", bo zagrożenie partii komunistycznej w jednym z państw niesie za sobą zagrożenie pozycji partii w innych państwach).

Takimi doktrynami nie będziemy się zajmować, gdyż Monroe i Breżniew nie byli filozofami.

DOKTRYNA POLITYCZNA/PRAWNA to zespół usystematyzowanych poglądów na państwo, prawo, społeczeństwo, własność, wolność, który posiada walor spójności i niesprzeczności.

2. ŹRÓDŁA DOKTRYN POLITYCZNYCH I PRAWNYCH:

Źródłem poznania poglądów są zazwyczaj traktaty filozoficzne. Jednak nie tylko filozofowie są autorami doktryn, więc źródeł można poszukiwać także w:

- traktatach politycznych,

- koncepcjach religijnych, aksjologicznych,

- wystąpieniach publicznych,

- kazaniach duchowieństwa,

- manifestach programowych,

- programach wyborczych,

- tradycji ustnej (ludzie prehistoryczni, przemówienia osób na manifestacjach)

- stenogramach z posiedzeń parlamentu i komisji

- różnych aktach prawnych (nie każdy akt prawny może zostać poddany analizie doktrynalnej, np. kodeks drogowy; szczególnym źródłem jest konstytucja, w polskiej szczególnie preambuła i I i II rozdział)

- korespondencja prywatna (głównie w czasach dawniejszych)

3. FUNKCJE DOKTRYN POLITYCZNYCH:

- stanowią część świadomości społecznej, wskazują na stosunek do zastanego porządku publicznego, ładu instytucjonalnego

- legitymizują ład polityczny

- wzywają do obalenia istniejącego ładu, stanowią program rewolucyjny - delegalizują ład instytucjonalny

Na podstawie stosunku doktryn do władzy wyróżniamy trzy rodzaje doktryn:

- legitymizujące ( np. doktryna Lenina, Locke'a )

- odrzucające ( te same, ale w innym okresie historycznym ),

- kreślące wizje przyszłego porządku państwa (również doktryna Lenina)

Dla państwa nie może być obojętnym, jakim doktrynom hołdują jego obywatele. Od stosunku obywateli do doktryn zależy w jakim stanie jest władza publiczna. Gdy państwo nie będzie w stanie zastosować przymusu, to nie będzie miało możliwości wyegzekwowania np. podatków, jeśli obywatele ich nie akceptują, czy obowiązku posłuszeństwa i obrony ojczyzny.

Istnieją dwa bieguny stosunku państwa do doktryn:

1. państwo liberalnej demokracji: państwo wie, że obywatele hołdują różnym doktrynom - od monarchii do republiki i anarchii, jednak obywatele czują się na tyle dobrze, że uważają, iż liberalna demokracja jest optymalnym ustrojem

2. państwo totalitarne: państwo ma jedną oficjalną doktrynę, jednocześnie zwalczając wszystkie inne; wspiera i promuje jedną doktrynę; władza ma tendencje do kontrolowania wszystkich dziedzin życia obywateli.

Zwalczanie doktryn miało różny charakter:

- palenie książek,

- represje polityczne,

- system edukacji,

- zagłuszanie zagranicznych audycji radiowych (bo były tam inne doktryny niż legitymizowane)

Tak długo, jak konstytucja nie jest zagrożona, tak długo państwo ma obowiązek szanować alternatywne doktryny.

4. KLASYFIKACJA DOKTRYN:

1) wg kryterium chronologicznego:

- starożytne (np. Arystotelesa),

- średniowieczne (np. św. Tomasza z Akwinu),

- nowożytne (np. Locke'a),

- współczesne (G. Gentile, J. Ross)

2) wg charakteru zachodzących zmian społecznych czy politycznych:

- rewolucyjne - gdy autor doktryny zakłada, że jedyną drogą do zmian politycznych czy społecznych jest rewolucja - gwałtowna, radykalna zmiana, przy użyciu siły, przemocy, np. doktryna Lenina,

- konserwatywne - zmiana w życiu społecznym czy politycznym jest pożądana, ale nie może ona mieć charakteru rewolucyjnego tylko ewolucyjny, zapewniać ma ciągłość oraz utrzymanie harmonii i partykularyzmów społecznych, bo rewolucja kładzie kres poprzednim normom, np. Edmund Burke - reakcja na doświadczenie Rewolucji Francuskiej,

- reakcyjne - stanowią intelektualną reakcję na rewolucyjne zmiany; cały wysiłek dążyć będzie do przywrócenia stanu przedrewolucyjnego, np. Demestre.

3) jak świat powinien być urządzony?

- normatywne - wskazują na system prawa, nie koncentrują się jak wyglądają w nowej rzeczywistości, w formie postulatów, mówią, jak być powinno, są często utopijne, np. Platon,

- empiryczne - autorzy nie interesują się tym, jak stosunki te powinny wyglądać, opisują to, co jest, np. Max Weber.

9 X 2012

MYŚL POLITYCZNA STAROŻYTNEJ GRECJI

Dług naszej cywilizacji względem starożytnej Grecji jest ogromny. Wystarczy sięgnąć do podstawowej wiedzy- gdzie szukać podstaw matematyki- w Grecji. Zawdzięczamy Grekom takie pojęcia jak wolność, demokracja, równość.

Dlaczego akurat Grekom udało się tak wiele dokonać? Posiadali oni unikalny dar wiedzy teoretycznej, którą wyprowadzali z wiedzy empirycznej. Systemu miar nauczyli się od Babilończyków, alfabetu- od Fenicjan, astronomii- od Egipcjan. Sami teoretyzowali. Punktem odniesienia musi być instytucja państwa. Doświadczenie polityczne miała za punkty odniesienia inny twór, skoro nie było państwa. Obok wspólnej kultury, przekonań, możemy mówić o greckiej cywilizacji. Obszar greckiej kolonizacji sięgał aż po Libię, Sycylię, Krym, Dunaj. Ok. V. w. przed Chrystusem pojawiło się polis- punkt odniesienia dla greckiej myśli politycznej.

Formy ustrojowe:

Początkowo monarchia. Jednak wojownicy wracali wzbogaceni z wypraw wojennych, przywozili autorytet i majątek. Następował transfer władzy od monarchy do arystokracji. Dużo więcej było bogatych kupców, żeglarzy, nie mających dostępu do władzy, majątku. Ludzie, którzy nie mają takiego dostępu, emigrują, aby zarabiać pieniądze, przywożą także nowe idee. Nie mogą ani pogodzić się ze strukturą władzy, dochodzi do buntu, zamieszek czy innych zachowań obalających polityczny estabilishment. Następuje kolejny transfer władzy. Ten nowy układ polityczny cechuje brak stabilności, a nawet chaos. Często pojawia się jednostka pochodzenia arystokratycznego, która składa ofertę: "Przekażcie mi władzę, a zrealizuję wasze interesy". Taką jednostkę nazwano TYRANEM. Nie mógł liczyć na długie poparcie, musiał rządzić przemocą. Ok V w. grecka cywilizacja stanęła wobec tyranii. Stworzono więc dwa alternatywne systemy:

a) arystokratyczny ustrój Sparty,

b) demokratyczny ustrój Aten

Zasady demokracji ateńskiej i ich arystokratyczna krytyka ( V w. p.n.e. )

Ustrój ten nie doczekał się filozoficznej obrony- natomiast przeciwko niemu występowali wszyscy. Dlaczego?- zwolennicy demokracji uprawiali politykę, a przeciwnicy chwytali za pióro. Np. mowa pogrzebowa Peryklesa- w mowie tej wskazywał, dlaczego żołnierzom przyszło umrzeć za państwo?

1) WOLNOŚĆ- ( Ateńczyków- krąg osób z niej korzystających, nie dotyczyła niewolników, cudzoziemców, kobiet )- ISEGORIA- wolność słowa- można wypowiadać się dowolnie na temat spraw publicznych. Jeśli przechodzimy do spaw, które są nam wspólny, to wpływamy w sposób szalenie realny na kierunki polityki państwa.

2) RÓWNOŚĆ WOBEC PRAWA ( ISONOMIA )- każdy, z nas posiada, kiedy np. przychodzi do głosowania jeden głos- głos każdego z nas warty jest tyle samo, równość z jaką odnosimy się do siebie wzajemnie. Są tacy, którzy chcieliby tę równość przenieść na inne dziedziny ( np. na majątki, wychowanie i wykształcenie ).

3) RZĄDY PRAWA- Ateńczycy nie podlegali władzy króla ani dobrze wykształconego, zamożnego sąsiada, podlegali bezosobowemu autorytetowi prawa. Sami stanowili prawo, któremu podlegali.

Dlaczego więc zasady te podlegały miażdżącej krytyce?

1) Rzeczą szalenie nieodpowiedzialną jest to, że pozwalamy zabierać głos w sprawach publicznych ludziom, którzy do zabierania głosu w tych sprawach nie posiadają żadnych kwalifikacji. Przygotowanie takie wymaga ujmowania głosu cnoty obywatelskiej- aby ludziom wpajać to, że dobro prywatne, indywidualne jest dobrem zawsze drugiego rzędu w konflikcie z dobrem publicznym- etos służby dobru publicznemu, którego uzewnętrznieniem jest państwo. Jeśli jest do zabierania głosu dopuszczony ktoś, kto nawet nie jest w stanie zdefiniować dobra publicznego, może spotkać nas chaos.

2) Argumentacja przeciw zasadzie równości- czyż absurdem nie jest to, by dobro publiczne powierzać do tego nieprzygotowanym, zarówno intelektualnie jak i materialnie? Służbę dobru publicznemu należy więc powierzyć najznamienitszym z nas. Jeśli będziemy powoływać na urzędu ludzi w formie losowania, to wystawimy na pewną zgubę to, co najważniejsze, wiedząc, że są tacy, którzy robili by to lepiej. Godzimy się więc na chaos.

3) Kto stanowi prawo w demokracji?- większość ma konkretne interesy- chodzi o to, aby przy pomocy prawa interesy te zrealizować ( transfer bogactwa ), dokonując konfiskaty lub nakładając ogromne podatki na bogatych.

MYŚL POLITYCZNA SOFISTÓW

Byli to wędrowni nauczyciele, pobierali wysokie opłaty od swych uczniów, nauczali retoryki- sztuki przemawiania, przekonywali innych do swych racji- przy kwitnącym życiu politycznym mieli sporo klientów. Krytyka z jaką spotkali się sofiści wynikała z dwóch powodów:

a) uczyli do przekonywania skutecznego, a nie wskazywali czy to jest dobre, czy złe,

b) brali pieniądze za nauczanie swych uczniów,

Dlatego też wielu Ateńczyków uważało, że powołaniem nauczyciela, który dysponuje pewną wiedzą, jest przekazywanie go młodemu pokoleniu- jest to bowiem dobro publiczne, które powinno być bezpłatne.

Sofiści wprowadzili do dyskursu politycznego elementy racjonalizmu. PROTAGORAS wprowadził relatywizm- państwo jest strukturą naturalną, każdy z nas rodzi się w państwie jak w rodzinie, jest ono niezmienne, niezależne od naszej woli- nie jest to prawda- ludzie kiedyś żyli bez państwa, doszło do porozumienia ( teoria umowy społecznej ). Ludzie się różnią i mają inne potrzeby.

GORGIASZ- okazjonalizm moralny- wbrew tradycji greckiej powiada on, że istnieje wiele systemów moralnych. Innymi wartościami kieruje się kobieta, innymi mężczyzna, innymi żołnierz, a innymi cywil w trakcie pokoju.

ANTYFON u HIBIASZ- dualizm prawa, wprowadzili podział prawa na:

a) prawo natury- jest niezmienne, obowiązuje wszystkich tak samo, gdy nie przestrzegamy prawa natury spotka nas sankcja boska,

b) prawo pozytywne- wprowadzone przez państwo, zagrożone sankcją ze strony władzy państwowej.

Traktuje się ich jako prekursorów LIBERALIZMU- przenieśli punkt ciężkości na jednostkę z władzy państwowej. Natomiast Platon i Arystoteles to prekursorzy KONSERWATYZMU.

III. MYŚL POLITYCZNA PLATONA

Żył na przełomie V/IV w. p.n.e. Z pochodzenia arystokrata. Jego postawa musi zostać określona jako konserwatywna. Jego stosunek do demokracji ateńskiej był krytyczny, cechowała go bardzo głęboka niechęć, czasem zbliżona do nienawiści. Miał powody osobiste. Był uczniem Sokratesa, stanowiącego do dziś wzorzec samodzielnego myślenia. Sokrates występował przeciwko sofistom i ich sposobom kształcenia młodzieży ( skuteczności w przekonywaniu słuchaczy- a nie kierowania się dobrem czy złem ). Sokrates wskazywał, że powołaniem filozofa jest także wychowywanie młodzieży, aby uczyć jej rozumu i cnoty. Kiedy to nam się uda, uda nam się także doskonalić moralnie. Naczelną cnotą dla Sokratesa była uczciwość, zdobywanie pewnych sprawiedliwości moralnych. Sokrates przez to popadł w konflikt z władzami Aten, które oskarżyły go o deprawowanie młodzieży, przed sądem został skazany na śmierć. Dla Platona było to traumatyczne przeżycie, które zadecydowało o jego przyszłym stosunku do polityki i filozofii. Platon opisał w swych dialogach śmierć Sokratesa- tym mógł uniknąć kary poprzez przygotowaną ucieczkę. Sokrates jednakże odmówił, mimo iż przytłaczająca większość miast greckich byłaby zachwycona. Sokrates argumentował, iż całe życie służył państwu ateńskiemu, podporządkowując się jego prawu- służył nauczając bezpłatnie młodzież. Nie może więc w konflikcie między prawem pozytywnym a nim prawa tego naruszyć.

Dla młodego Platona intelektualnie i emocjonalnie związanego ze swym nauczycielem to przeżycie na zawsze skłoniło go do zajęcia takiego stanowiska. Nie miał wątpliwości, że ci, którzy Sokratesa skazali stali od niego znacznie niżej. Myślał więc, co zrobić aby nie powtórzyło się to, co stało się w przeszłości. Muszą więc nami rządzić ludzie, którzy wyróżniają się ponad przeciętność. Wtedy mogą nastąpić ROZUM i CNOTA. Inaczej zapanuje chaos. Jak zapewnić rządy rozumu i cnoty?. Z racji tego, że byt dość młody, łatwo było mu formułować łatwe odpowiedzi.

a) uczynić filozofa ( kwintesencję działalności ludzkiej ) królem- "filozof na tronie",

b) ze sprawującego już władzę uczynić filozofa- skoro jest mędrcem, to czas, żeby dał temu powód- było to łatwiejsze. Wybrał się więc do Syrakuz i przekonał tamtejszego władcę, iż jest on nie tylko władcą, ale i filozofem. Zażądał dowodów, iż jest on rzeczywiście filozofem- miał sprawować władzę tak, jak podpowiadał Platon. Poddani natychmiast rzucili się do buntu- władca zaczął więc szukać kozła ofiarnego- skazał Platona na śmierć. Bunt wygasł, a Platon jeszcze żył- król Platona ułaskawił i sprzedał w niewolę, a przyjaciele go wykupili i przywieźli do Aten. Od tej pory Platon do polityki postanowił się nie mieszać i zajął się filozofią- nie tylko pisaniem, ale i nauczaniem. Powołał Akademię Platońską, gdzie studiowała elita greckiej młodzieży.

METODA PLATOŃSKA- wyobraźmy sobie jaskinię, za otworem do której świecie słońce, w środku jaskinie tyłem do wejścia siedzą ludzie i obserwują na ścianie pieczary własne cienie. Nasza ludzka kondycja ta życie w warunkach takiej sytuacji. To co istnieje naprawdę to świat idei i są one absolutne, doskonałe, niezmierzone, istnieją naprawdę. Te idee tworzą świat rzeczywisty. Są to:

1) PRAWDA,

2) DOBRO,

3) PIĘKNO,

4) SPRAWIEDLIWOŚĆ

Do tego świata my ludzie nie należymy- żyjemy w świecie pozorów.

Np. wyobraźmy sobie ideę prawdy- istnieje absolutna idea prawdy, a my ludzie, każdy z nas możemy prawdy tylko dociekać. Większość z nas może obcować z tym, co uznajemy za prawdę.

Idea piękna- każdy z nas posiada jakąś wrażliwość na piękno. Są tacy, którzy obcują z prawem więcej niż przeciętni. Niektórzy obcują z nim w sposób prawie doskonały- wydaje się, że tworzą oni piękno doskonałe ( np. Mona Lisa Leonarda da Vinci ). Ale czy to prawda- czy poznali oni ów absolut?

Dobro- wielu z nas uważa, że jesteśmy dobrymi, bo czynimy dobro innym, ale czy u schyłku naszego życia możemy powiedzieć, że poznaliśmy naszym postępowaniem ideę dobra.

Sprawiedliwość- w różnych sytuacjach staramy się postępować sprawiedliwie- ten, kto tak czyni, może zasłużyć na miano człowieka prawego. Ale czy nawet sędzia może powiedzieć, że zgłębił ideę sprawiedliwości?

Dlatego żyjemy w świecie pozorów. Poznanie jest bardzo niedoskonałe. Taka jest ludzka natura- nie jesteśmy w stanie wyrwać się ze świata pozorów.

Nasza wyobrażenia nie są jednak równe. Ci, którzy przewyższają innych swoją doskonałością ( filozofowie ) są w stanie lepiej tę rzeczywistość poznać. Będziemy co prawda żyć i tak w świecie pozorów, ale zapanują rządy rozumu i cnoty, może choć trochę zbliżymy się do świata doskonałego.

Dlaczego więc mamy zbliżać się do doskonałości, skoro i tak jej nie osiągniemy?

Kiedyś rządzili ludzie odważni- była to TIMOKRACJA- ci, którzy w czasie wojny na polu bitwy dowiedli swej sławy. Wrócili do domu po wojnie, obdarzenie majątkiem i autorytetem. Był to dobry ustrój. Ale ludzie ci mieli pewną wadę- lubili korzystać ze sławy w mniej chwalebny sposób, delektowali się łupami, które wyznaczały miarę ich bogactwa- jak korzystając z władzy powiększać swój majątek bez wojny. Timokracja przekształciła się w ustrój gorszy- OLIGARCHIĘ ( rządy bogatych ), której cechą jest chciwość tych, którzy sprawują władzę, bo nie są ukontemplowani tym co mają. Bogaci znajdują się w mniejszości. Bogatych cechuje chciwość, biednych- zawiść. Biedni chcą bogatych pozbawić władzy i majątku. W ten sposób dochodzi do jeszcze gorszego ustroju- DEMOKRACJI- władza nie cieszy się żadnym autorytetem- czym wyróżniają się rządzący?- nie są ani zamożniejsi ani mądrzejsi. Jeśli tacy ludzie rządzą, to nikt ich nie szanuje, tym samym nie ma żadnej dyscypliny. Jest to ustrój chaosu, bo oligarchowie co prawda stracili władzę, ale nie stracili majątku- mamy do czynienia ze spiskami i knowaniami. Pojawia się ustrój najgorszy- TYRANIA. Tyran kieruje państwem, nie ma się jednak na kim oprzeć. By utrzymać się u władzy, musi rządzić przy pomocy strachu, musi stosować przemoc. Każdy następny ustrój jest gorszy od poprzedniego.

Czyż nie jest więc najwyższy czas aby oddać władzę filozofom? Rządzą przecież nami ludzie, którzy nie są do tego powołani.

W Dialogach Platon kreśli wizję państwa doskonałego.

Polis przypomina piramidę. Na samym dole znajduje się najliczniejsza warstwa społeczna, w środku- mniej liczna, na górze- najmniej liczna. Usytuowanie w piramidzie odzwierciedla nasze kwalifikacje moralne i intelektualne. Cnota to sprawność moralna.

1) na samym dole znajdują się RZEMIEŚLNICY I ROLNICY. Nie są to niewolnicy- byli oni rzeczami. Dla starożytnych poświęcanie miejsca niewolnikom w traktacie politycznym było tak samo nieprawdopodobne, jak dziś by konsultować z samochodami obowiązek ich złomowania ).

a) ich obowiązkiem jest PRACA, z tego wynikają dwie cnoty

- cnota umiaru,

- cnota poskramiania popędliwości ciała,

b) nauczyć ich należy nieskomplikowanych wierzeń religijnych, bo inaczej zaczęliby filozofować zamiast pracować,

c) niech delektują się swym życiem rodzinnym,

d) niech posiadają swe pola na własność, bo jest to motywacja do pracy.

2) na środku są STRAŻNICY i WOJOWNICY. Ich zadaniem jest BEZPIECZEŃŚTWO WEWNĘTRZNE I ZEWNĘTRZNE.

a) inne cnoty niż rzemieślników, bo na cóż im cnota umiaru na polu bitwy?

- męstwo,

- honor,

- oddawanie się na rzecz dobra publicznego, poświęcanie mu własnego życia,

- sprawność fizyczna,

- muzyka ( kultura, ogłada ogólna )- wojownik musiał mieć odpowiednie maniery, które odróżniałyby go od rzemieślnika czy rolnika.

3) na samym szczycie znajdowali się FILOZOFOWIE. Nakreślił następującą metodę wspinania się na szczyty?

- najzdolniejszą młodzież w polis trzeba wyławiać i kształcić na filozofów,

- 17- 20 rok życia- sprawność fizyczna,

- 20 -30- studia ogólne ( cała dostępna wiedza- w starożytności nie było jej wiele, więc było to możliwe w tak krótkim czasie ),

30- 35- wyłącznie studia filozoficzne,

35- 50- sprawowanie urzędów publicznych,

powyżej 50- jest się już filozofem, będzie sprawował władzę najwyższą w państwie dla DOBRA PUBLICZNEGO.

Pod żadnym pozorem filozofom nie wolno:

a) zakładać rodziny ( bo konflikt pomiędzy dobrem publicznym a dobrem prywatnym ). Jeśli filozof będzie miał dziecko, to będzie robił wszystko, aby syn radził sobie jeszcze lepiej niż on i wykorzysta swą władzę aby wypromować syna, a to oznacza poświęcanie dobra publicznego dla dobra prywatnego.

Przecież jednak filozofowie mogą mieć mądre dzieci- oznacza to przecież rezygnację z tzw. parku genów. Platon zdawał sobie z tego sprawę i zaproponował rozwiązanie następujące- należy w drodze losowania kojarzyć na krótko pary- z tych krótkich związków rodzić się będą dzieci- będą one wspólne i będzie je wychowywać państwo- jeśli będą genialne, to podda się je edukacji.

b) posiadać niczego na własność. Sprawowanie władzy z reguły służy powiększaniu majątku. Kto idzie do polityki jest z reguły mniej zamożny niż gdy z niej wychodzi. Jeśli zapomnimy zupełnie o korupcji, to będąc podmiotem własności poświęcamy jej za dużo uwagi- nasza energia służy dobru prywatnemu a nie publicznemu.

Platońska wizja państwa miała zapewnić:

a) harmonię,

b) stabilizację polityczną

Jednak jest to pozbawienie każdego jego indywidualnej osobowości przez poświęcanie całej energii dobru publicznemu. Nic dziwnego, że nie znalazł nikogo, kto by jego poglądy podzielał.

Pod koniec życia Platon rozgoryczony stworzył mniej radykalną wizję. Każdy mógł już zakładać rodzinę i każdy mógł być podmiotem własności, ale wszyscy mieli jej mieć tyle samo. Państwo miało zapewnić obywatelowi organizację życia prywatnego. Każdy miał mieszkać w swoim kraju, bo emigracja byłaby szkodliwa- można przywieźć nowe idee. Państwo miało także rejestrować to, co obywatele mówią i myślą. Każdy obywatel miał informować władze o czym mówi i myśli jego sąsiad.

Państwo takie posiada niekwestionowane zalety. Mankamentem jest całkowite podporządkowanie dobru publicznemu.

IV. MYŚL POLITYCZNA ARYSTOTELESA

Arystoteles był uczniem Platona. Pochodził ze Stagiry, z kolonii jońskiej na pograniczu Macedonii. Karierę rozpoczął jako nadworny lekarz Filipa II, później udał się do Aten, studiował w Akademii Platońskiej, później wrócił na dwór Filipa II, jako nauczyciel i wychowawca syna królewskiego Aleksandra Wielkiego. Kiedy jego wychowanek zdobył władzę, wrócił do Aten, nie udało mu się objąć Akademii, założył więc własną szkołę- liceum. Zajął się dydaktyką, a także logiką, ekonomią itd. Rezultatem rozważań jest traktat należący do klasyki naszej dyscypliny.

1) METODA ARYSTOTELESA- Arystoteles bardzo cenił sobie Platona, a jeszcze bardziej cenił prawdę. Różnice w ich poglądach wynikały przede wszystkim z różnic w temperamencie. Platon był przede wszystkim filozofem. Przedmiotem jego własnej wersji były idee. Ten styl myślenia był Arystotelesowi obcy. W głębi swej duszy był on lekarzem, a nie filozofem, jego metoda powinna być metodą empiryczną. By coś ustalić trzeba gromadzić fakty. Trzeba je porównywać i znaleźć cechy wspólne, a z nich wyprowadzić prawa ogólne- są to zabiegi typowe dla empiryków. Z cech wspólnych należałoby wyprowadzić prawa ogólne. Np. liście drzew, które rosną w dolince gdzie jest żyzna gleba, są ładne i czyste, a liście drzew, które rosną w górach, gdzie jest dużo słońca i mało wody, są brzydkie. W podobny sposób można rozumować w innych dyscyplinach- trzeba gromadzić fakty. Arystoteles przebadał 158 ustrojów państw greckich. Gromadził fakty, szukał podobieństw i wyprowadził z nich prawa ogólne. Istotne fragmenty znajdziemy w jego dziele "Politica"- zachował się jednak tylko pis ustroju Aten.

2) KONCEPCJA PAŃSTWA- Arystoteles wychodził z założenia, że człowiek jest istotą społeczną, dlatego, że nie możemy go znaleźć żyjącego samotnie ( społeczna natura człowieka ). Dlaczego?- ponieważ człowiek żyje z innymi w naturalnych wspólnotach. Ponieważ nasza przynależność jest naturalna, my tych wspólnot sobie nie wybieramy. Wspólnota jest naturalna, ponieważ zaspokaja w naturalny sposób nasze naturalne potrzeby. Każdego z nas łączą z innymi pewne więzy w rodzinie. Nasze naturalne potrzeby zostają w rodzinie w pewien sposób zaspokojone. Jakie to potrzeby? Np. potrzeby noworodka- zaspokajane są przez rodziców. Gdyby nie były zaspokajane, nie przeżyłby on kilku dni. Później powstaje potrzeba komunikacji, dalej interakcji. Potrzeby erotyczne również są zaspokajane w rodzinie- takiej, którą tworzymy sobie sami. Gdy jesteśmy starsi- potrzeba posiadania wnuków, rozmowy z nimi, potrzeby sentymentalne. Są jednak takie naturalne potrzeby, których nie można zrealizować w rodzinie. Np. pomyślność ekonomiczna. Np. jestem szewcem- jeśli będę szył dla społeczności lokalnej, to zarobię pieniądze. Czy np. potrzeba związana z pełnieniem funkcji publicznych. Rodzina nie jest w stanie tych potrzeb zaspokoić. Co z tego, że żona mówi, iż mąż jest wspaniały, skoro mąż od 5 lat jest bezrobotny?

Mamy więc oprócz rodziny naturalną wspólnotę- społeczność lokalna, wiejska, która zaspokaja nasze potrzeby. Nie wybieramy jej- rodzimy się w niej.

Tak jak należymy do tych dwóch wspólnot naturalnych, należymy do jeszcze jednej- takiej, która zaspokaja wszystkie nasze potrzeby- jest nią państwo- państwa sami nie wybieramy. Nasze potrzeby są następujące:

a) ZWIĄZANE Z BEZPIECZEŃSTWEM,

b) ZWIĄZANE Z POMYŚLNOŚCIĄ MATERIALNĄ ( DOBROBYTEM ),

c) ZWIĄZANE Z ROZWOJEM DUCHOWYM

Wtedy cieszymy się DOBRYM ŻYCIEM ( ważne pojęcie dla Arystotelesa ). Tu widzimy jak Arystoteles nie zgadzał się z tym, co mówiono wtedy. Państwo jest zjawiskiem naturalnym, nie wybieramy go, spędzamy w nim całe nasze życie. Tak jak zjawiskiem naturalnym jest wszechświat. Sofiści myśleli odwrotnie- państwo jest tworem ludzkim. Państwo zaspokaja potrzeby skuteczniej, ale nie jest zjawiskiem naturalnym. Dla Arystotelesa jest to nie do pomyślenia- człowiek nie może być samotny- jest istotą społeczną, bo musi gdzieś żyć. Poza państwem mogą żyć tylko degeneraci, nikczemnicy oraz bogowie, bo oni radzą sobie sami. Ta wizja jest wciąż szalenie atrakcyjna dla konserwatystów, którzy zawsze będą patrzyli z estymą na Arystotelesa. Liberał chętnie spojrzy na sofistów- dla niego punktem wyjścia będzie konkretny człowiek.

Jeżeli naturalnie należymy do państwa, to relacje są takie jak między organizmem ludzkim a np. palcem. To kim człowiek jest, wynika z całości charakteru państwa- państwo jest koniecznym punktem wyjścia, a człowiek jest jego częścią. Jaki jest sens istnienia człowieka bez państwa- żaden. Cóż byłby wart palce, gdyby został odcięty?

3) WIZJA SPOŁECZEŃSTWA- w państwie- wspólnocie naturalnej żyją ludzie. Dzielą się na dwie grupy:

a) ZNAKOMITYCH- cechuje ich bogactwo, wykształcenie i cnota,

b) LUD- brak bogactwa, brak wykształcenia, brak cnoty.

Znakomici to ci, którzy nie muszą utrzymywać się z pracy własnych rąk, pracuje dla nich lud, zatem mają dość czasu na refleksję, mogą zatem się kształcić. To wykształcenie prowadzi ich do moralnego doskonalenia. Mogą kierować się tym, co dobre i postępować tak, by złe postępowanie nie było słuszne. Lud nie ma na to czasu.

Jest jednak tak, że znakomici to bogaci, ale gorzej jest z wykształceniem i cnotą, chociaż mają potencjał. Bogactwo szalenie ich demoralizuje, bo są to ludzie szalenie zamożni. Cechuje ich chciwość i żądza pieniędzy. W takim razie może byśmy z sympatią spojrzeli na lud? Lud jest jednak również zdemoralizowany- przez brak pieniędzy. Mają bardzo małą część jest szalenie zawistny, skłonny do buntu, bieda demoralizuje tak samo jak bogactwo.

W tej sytuacji możemy zapomnieć o hierarchii i stabilizacji. Jednak jest pewna droga wyjściowa z tego stanu rzeczy. Jest bowiem stan średni. Jest źle, bo dominują albo znakomici a nie stan średni. Bowiem stan średnie to ludzie na tyle zamożni, by inaczej niż lud nie zazdrościć i nie na tyle zamożni, żeby prześladowała ich obsesja bogactwa. W największym stopniu są w stanie utożsamiać się z dobrem publicznym. Muszą za to państwo przejąć odpowiedzialność. Jeśli takich ludzi będzie wystarczająco dużo, wtedy możliwe będzie utrzymanie stabilności i hierarchii.

Kwestia niewolnictwa- niewolnictwo jest zjawiskiem naturalnym, wynika z potrzeb cywilizacyjnych, jej wymogi wskazują na jego istnienie. Wskazuje, że z natury niewolnicy są krzepcy fizycznie, ale brak im zdolności intelektualnych, a na podstawie obserwacji jest on w stanie tego dowieść. Z natury niewolnicy są barbarzyńcami, Grecy są z natury ludźmi wolnymi. Wystarczy przypomnieć sobie elementy greckiej kultury. Kiedy była wojna, przestrzegano ściśle określonych zasad- na czas igrzysk zawieszano np. działania wojenne. Kiedy brali jeńców, odprawiali ich do domu, Grek- jeniec traktowany był jako gość. Była to kwestia zarówno dobrych obyczajów jak i chłodnej kalkulacji. Nie ma więc Greków- niewolników. Z natury Grecy są wolni. Inaczej było w starożytnym Rzymie- można było spotkać niewolnika inteligentnego ( nierzadko mądrzejszego od swego pana )- był on droższy.

4) TYPOLOGIA USTROJÓW POLITYCZNYCH- gdybyśmy zapytali Greka, czy potrafi wskazać jakieś ustroje polityczne to odpowiedziałby, że: monarchię ( gdy mamy jednego władcę ), arystokrację ( gdy mamy kilku ) oraz demokrację ( gdy rządzą wszyscy ).

Arystoteles jednak nie ograniczył się do tego i postawił problem: w jakim celu władza jest sprawowana? Są więc trzy ustroje dobre i trzy ustroje złe:

Monarchia ( dobra )- władca rządzi dla dobra ogółu, dobra publicznego. Kiedy zacznie sprawować rządy dla swego własnego dobra, monarchia ulega degeneracji, zostaje zastąpiona ustrojem złym ( tyranią ). Rządy sprawuje władca w celu promocji własnej prywaty.

Arystokracja ( dobra )- nieliczni sprawują władzę dla dobra publicznego. Kiedy nieliczni zaczną sprawować władzę realizując własne interesy, wtedy arystokracja degeneruje się i powstaje ustrój zły- oligarchia- nieliczni sprawują władzę dla dobra własnego.

Demokracja- zły ustrój- władza sprawowana jest przez większość dla dobra większości- dobro publiczne jest gwałcone na rzecz prywatnego.

Gdzież więc są dobre ustroje jak monarchia i arystokracja? To, co dominuje, to oligarchia albo demokracja. Dobro publiczne jest zredukowane, króluje prywata.

Wskazał więc na trzeci dobry ustrój państwa własnego autorstwa- POLITEA. Jak skonstruować taki ustrój?- aby nie był pozbawiony łączności z rzeczywistością. Bo stworzyć taki, który nie jest łączony z rzeczywistością to żadna sztuka ( przykład Platona ).

Terapia Arystotelesa- jak ratować dobro publiczne? Wziąć trochę z demokracji, arystokracji- lekarstwo, w którym jest wiele rodzajów trucizn. Powstać ma z tego politea, opierająca się na stanie średnim- jest on naturalnie predysponowany aby byli w nim dobrzy obywatele. Dobro publiczne ma wówczas pierwszeństwo przed dobrem prywatnym.

5) PRAWO NATURY- to powszechne i niezmienne reguły, które rządzą wszechświatem, a więc także i naszym światem i światem życia społecznego. Ich treść jest możliwa do poznania, kiedy przyglądamy się temu światu. Postanowienia prawa natury są obecnie w każdym z nas, wszystko, czemu się przyjrzymy wskazuje na ład i harmonię wszechświata. Czy można poznać postanowienia prawa natury? Niektórzy z nas poznają je w sposób bardziej dokładny niż inni. Nie znaczy to, że mogą nami rządzić tylko filozofowie. Te postanowienia mają być przestrzegane w prawach stanowionych, jeśli więc prawo natury będzie przestrzegane, zapanuje w państwie taki sam ład i harmonia jak we wszechświecie- wtedy te trzy potrzeby zostaną zaspokojone i będziemy się cieszyć dobrym życiem.

Przy całej swej empirycznej dyspozycji gloryfikował Arystoteles polis. Było ono punktem odniesienia. Wkrótce polis przeszło do historii, a kres jemu położył właśnie wychowanek Arystotelesa- Aleksander Wielki. Okres klasyczny zakończył się. Fundamentalnym zadaniem filozofii było teraz sformułowanie odpowiedzi na pytanie jak żyć bez polis? Bo dawało to odpowiedź na to, jak żyć. Samo istnienie polis wskazywało bowiem, jak człowiek ma się doskonalić.

V. HELLENISTYCZNA MYŚL POLITYCZNA

HELLENIZM- kultura, która powstała w wyniku podboju przez Aleksandra Macedońskiego Królestwa Persów. Imperium Aleksandra obejmowało obszar od Grecji i Macedonii na zachodzie po Indie na wschodzie. Po śmierci Aleksandra imperium rozpadło się na mniejsze państewka. Nastąpiło jednak przemieszanie kultur- kultury greckiej z kulturą wschodu. Ten proces rozpoczął w sposób celowy już Aleksander Macedoński- mówił, że celem jest zbliżenie Europy do Azji. Sam pojął za żonę córkę króla perskiego. W świeżo kreowanym imperium język grecki stał się językiem urzędowym- nie wyrażono w nim jednak wartości wyłącznie greckich, tylko wartości powstające i syntezy. Podziały na Greków- barbarzyńców należały do przeszłości. Np. Stary Testament- napisany w Aleksandrii po grecku- przykład na syntezę kultur.

Jedyną formą władzy na wschodzie była monarchia- i to niczym nieograniczona. Monarcha był czynnikiem jednoczącym, gwarantem. Władza każdego hellenistycznego monarchy przeważała nawet władzę monarchy absolutnego. Monarcha był odbierany przez swych poddanych jako człowiek i Bóg. Gdybyśmy spytali się starożytnego Egipcjanina kim jest faraon?- odpowiedziałby- że i bogiem i człowiekiem. By rządzić w tak rozległym imperium Aleksander musiał przystać na taką koncepcję władzy. Dziwiło to jego greckich i macedońskich towarzyszy, którzy doskonale wiedzieli, że bogiem nie jest. Miało to daleko idące konsekwencje prawne i ideowe- władca musiał przewyższać wszystkich poddanych. Akty jego woli, decyzje, rozkazy były wynikiem ponadludzkiej metafizycznej sprawiedliwości. Żaden z poddanych nie był władny odmówić wykonania tych rozkazów. A jeśli by się sprzeciwił, spotkałaby go zasłużona kara wymierzona przez prawo pozytywne. Skoro zaś monarcha jest również bogiem- to taki ktoś poniósłby karę po śmierci. Nie mogło być więc mowy o jakimkolwiek nieposłuszeństwie. Rzecz sprowadzała się do zupełnego wyłączenia jednostki z życia politycznego. Problem następował z Grekami- z dnia na dzień stracili możliwość oddziaływania na życie publiczne, przestali być obywatelami. Dla nich była to katastrofa cywilizacyjna. Osobowość obywatela dotychczas wskazywała polis. Poprzednio miał on poświęcić swą prywatę dla dobra publicznego. Oczekiwano takiego rozwoju moralnego, który powodowałby wzięcie odpowiedzialności. Dramat polegał na tym, że monarchia hellenistyczna niczego takiego nie wymagała. Gdyby tak poddany powiedział urzędnikowi, że czuje się odpowiedzialny za państwo, to znalazł by się w tarapatach bo monarchia hellenistyczna oczekiwała posłuszeństwa. Powstawało pytanie: jak żyć? Na to polis nie mogło już odpowiedzieć. Każdy musiał zrobić to sam. Odpowiedzi udzielić miała FILOZOFIA HELLENISTYCZNA. Ładunek etyczny był o wiele większy niż w omawianych wcześniej przypadkach.

1) CYNICY ( Krates, Diogenes )- żyć cnotliwie, zgodnie z naturą. Jest to życie, w którym podążamy za tym, co nazwano: zew natury, impuls naturalny. Może być nim np. głód- życie sprowadzi się do zaspokojenia głodu. Np. widzimy jagnię- więc należy je zabić i zjeść. A co jeśli widzimy sąsiada? Zjedzmy sąsiada- zaspokoimy swój głód- będzie to dowodem życia cnotliwego, zgodnego z naturą. Inny zew natury- podoba nam się pewna kobieta. Zew natury- chcemy posiąść tę kobietę, będzie to życie zgodne z naturą. A jak kobieta będzie naszą siostrą? Czy będziemy pragnęli jej mniej czy tak samo? Tak samo- aby żyć zgodnie z naturą, trzeba ją posiąść. Jednak w rzeczywistości jest inaczej, to, że uważamy inaczej jest wynikiem pewnej KONWENCJI, a nie natury- to ludzie się umówili, że w pewnych sytuacjach nie można zachowywać się zgodnie z naturą. Dobre życie to przezwyciężenie konwencji. Najbardziej charakterystyczne konwencje:

- własność,

- służba wojskowa,

- praca,

- podległość administracji,

- instytucja państwa.

Na pytanie, skąd pochodzisz?, z jakiej polis?, cynik odpowiedziałby "jestem kosmopolitą", bo przynależność do jakiegokolwiek polis jest wynikiem konwencji. Np. Diogenes żył w beczce- a kiedy pytano go, kim jest, mówił, iż jest to przejaw życia zgodnego z naturą.

Cynicy są prekursorami XIX i XX- wiecznego anarchizmu. Odrzucał on koncepcję państwa.

Anegdota: pewnego razu nad beczką, w której mieszkał Diogenes stanął sam Aleksander Macedoński ( to mniej więcej tak samo, jak gdyby dziś głodne dziecko z Afryki przyjęto zostało przez Prezydenta USA ). Aleksander spytał: co mogę dla ciebie uczynić? Diogenes uczynił gest znaczący: "odsłoń mi słońce". Państwo więc przez sam fakt istnienia uniemożliwia życie zgodnie z naturą. Co z tego, że Aleksander może dla niego wszystko zrobić, skoro zasłania mu słońce?

2) EPIKUREJCZYCY- żyć cnotliwie- życie takie to życie pełne rozkoszy. Do czego się to sprowadza? To takie, w którym cieszymy się przyjemnościami, unikamy przykrości. Ale czy każda rozkosz jest dobra, czy im więcej przyjemności, tym nasze życie bardziej cnotliwe? Każda rozkosz jest dobra, ale nie każda rozkosz jest równa rozkoszy, aczkolwiek każda jest warta przeżycie. Niemniej istnieje pewna hierarchia, patrząc od najmniej ważnych:

- zmysłowe,

- intelektualne,

- estetyczne,

- przyjaźń ( grupka przyjaciół i kwiaty w ogrodzie mogą więcej niż wszystkie uciechy ).

Wyprowadza się z tego pewne reguły życia publicznego. Epikur nie zgadza się z wizją cnotliwego życia cyników- atakuje naturalistyczny prymitywizm- jakiej to rozkoszy mógł zaznać Diogenes mieszkając w beczce? Nie można oddalać zdobyczy cywilizacyjnych. Należy korzystać z własności, nie można jednak poświęcić jej wszystkiego, bo wtedy takie życie nie ma nic wspólnego z rozkoszą. By w różnych konstelacjach politycznych utrzymać bogactwo, trzeba by poświęcić wszystko dla pieniędzy- lepiej jednak delektować się umiarkowanym majątkiem. Państwo zapewnia ład i porządek- więc trudno sobie wyobrazić rozkosz bez tego. Nic wspólnego nie ma z rozkoszą polityka. Dla Arystotelesa dla przeciwieństwa dobre życie to życie w państwie, aktywny udział w życiu publicznym. Dla Epikura stosunek do państwa jest taki jak do własności- jest ważne, ale nie należy w całości mu się oddawać. Jest jeden wyjątek- sytuacja gdy państwo jest zagrożone- wtedy należy mu się poświęcić, walczyć o nie, bo bez państwa nie ma rozkoszy.

Epikurejczycy są prekursorami utylitaryzmu.

3) STOICY. Nurty poprzednie nie odegrały wielkiej roli w kształtowaniu myśli hellenistycznej. Inaczej ze szkołą stoicką. Jej założycielami byli Zenon z Kiten i Chryzyp z Cylicji. Oddziaływanie stoicyzmu szybko wyszło poza obszar kultury hellenistycznej- np. u schyłku Republiki w Rzymie- Cyceron, w Cesarstwie- Seneka, Epiktet czy Marek Aureliusz, któremu udało się zrealizować platoński ideał "filozofa na tronie". Stoicyzmowi wiele zawdzięcza chrześcijaństwo.

Punktem wyjścia był wszechświat. Rządzi nim rozum ( LOGOS ). Zapewnia on ład i harmonię. Wystarczy rozejrzeć się dookoła by ją zobaczyć. Istota tego ładu i harmonii sprowadza się do tego, że każda część posiada swe miejsce. Te części to:

- rośliny,

- zwierzęta,

- ludzie,

- bogowie

Tylko ludzie i bogowie zajmują ważne, poczesne miejsce, są istotami racjonalnymi, kierują się rozumem.

Ale by tego dokonać trzeba podejmować trwające całe życie wysiłki. Trzeba sobie uzmysłowić, jakie jest nasze miejsce we wszechświecie. Trzeba żyć zgodnie z wiedzą. Wtedy w naszym wnętrzu zapanuje taka sama harmonia jak we wszechświecie. Nie tylko trzeba sobie to uzmysłowić, ale trzeba też z tym faktem się pogodzić. Jeśli się z tym pogodzimy- to zachowamy STOICKI SPOKÓJ. Jednak stoicy nazywali go APATIĄ- dystansem wobec wszystkiego co nas otacza.

Nie możemy poddać się emocjom, jeśli będziemy się kierować rozumem, to stłumimy emocje, zanim one do nas dojdą- wtedy osiągniemy stan stoickiego mędrca- kogoś, kto kieruje się wyłącznie rozumem.

Wyobraźmy sobie psa, który jest przykuty do wozu ciągniętego przez woły. W pewnym momencie pies próbuje uciec- kieruje się tylko emocjami, ale nic to nie zmienia. Gdyby na jego miejscu był stoicki mędrzec, to stwierdziłby, że tak nie ma sensu się zachowywać- lepiej delektować się tym co jest, okiełznać wszystkie emocje.

Dla stoików ludzie są różni- w mniejszości ludzie są w stanie kierować się rozumem. Przytłaczająca większość jest kierowana emocjami- nie są w stanie nad nimi zapanować- moralnie taki ktoś staje się zwierzęciem, niezależnie od tego kim jest. Seneka pisał, że Aleksander Wielki stał na granicy Indii, ale był zniewolony emocjami, że nie mógł ich podbić.

Epiktet- wolność wewnętrzna jest zupełnie niezależna od stosunku zewnętrznego. Do 40 roku życia był niewolnikiem. Ale opowiadał, że gdy jego pan dowiedział się, iż jego sąsiad został prokonsulem, to mógł niewolnika bić, ale to pan był zniewolony, a niewolnik zachował wolność wewnętrzną. Wolność wewnętrzna jest wartością absolutnie najwyższą. Niedoścignionym wzorem stoików był Sokrates- nikomu innemu się to nie udało- nie pozwolił by emocje związane z jego skazaniem zakłóciły jego wolność.

Prawo natury nakazuje nam czynić dobro. W życiu politycznym można wyrządzić dobro i zło- wszystko zależy od tego czy postępujemy zgodnie z naszymi zasadami. Możemy angażować się w życie polityczne tak długo jak mamy czyste sumienie. Jeśli nie można dojść do porozumienia, to pozostaje samobójstwo ( tak jak Seneka, który nie mógł dojść do porozumienia z Neronem ).

VI. MYŚL POLITYCZNO- PRAWNA STAROŻYTNEGO RZYMU

Musimy zauważyć różnice pomiędzy poglądem na świat Greków i Rzymian.

Cnotą dla starożytnych Greków była wiedza- dążyli do poznania prawdy. Dla Rzymian cnotą było męstwo. Cnota Greków pozostawiła po sobie dzieła filozoficzne, cnota Rzymian- męstwo, dzielność ( virtus )- wielkie imperium.

Świat, w którym kształtowała się myśl polityczna Greków- to wiele wspólnot. Świat rzymski to jedna wspólnota, która charakteryzowała się tym, że miała podbić cały świat.

Rzymian charakteryzował nacjonalizm, ale nie w dzisiejszym, lecz starożytnym tego słowa znaczeniu. Przejawiał się w uznawaniu wyższości narodu rzymskiego nad innymi- wynikało z tego prawo do rządzenia światem. Rzymianin to pan świata. Rzymian charakteryzował tradycjonalizm. Instytucje polityczne zasługiwały na szacunek, bo im dawniejsza instytucja, tym lepsza.

Ostatnia cecha wiąże się z postrzeganiem państwa. Pierwsza pojęcie- państwo do dobro wspólne obywateli. Odpowiadając na pytanie czym jest państwo- jest wspólnotą obywateli ( civitas ). Towarzyszy mu termin drugi- res publica ( rzecz wspólna ). Istniejące państwo jest dobrem wspólnym obywateli. Myśl rzymska wykształciła przekonanie o republikańskości państwa.

IMPERIUM- tak Rzym przeszedł do naszej świadomości historycznej. Pojęcie imperium to pojęcie władzy. Pojęcie imperium rzymskie nie jest tożsame z pojęciem państwa. Imperium to władza- rozumiano przez to, że imperium to przestrzenny zasięg terytorialny władzy realizowanej przez Rzymian. Gdy cesarz Oktawian przedstawił koncepcję naturalnych granic państwa na Eufracie, Renie i Dunaju, myślał o władzy nad tym obszarem. Od pojęcia imperium- pojęcie IMPERATORA- podmiot, któremu przysługiwało znaczenie słowa imperator to tyle co wódz. W rozwoju dziejowym rozszerzono to pojęcie- imperator to ten, kto stojąc na czele civitas rzymskiego zarządzał prowincjami.

AUTORYTET- szacunek, cześć, jaką darzy się osobę czy instytucję. Podmiot obdarzony autorytetem nie dysponował władzą- autorytet wynikał z czci, nie władzy. Autorytet Rzymianie wiązali z cnotą ( virtus ). Próbowali ją postrzegać jako oddanie służbie państwu. Cnotliwy Rzymianin to taki, który służy państwu. Stąd magistratura była z jednej strony zaszczytem, z drugiej obowiązkiem realizowanym bezpłatnie. Są to cechy klasycznie rzymskie.

W II/I w. p.n.e.- pierwsza synteza- tradycyjna myśl rzymska została połączona z myślą hellenistyczną, stąd najwybitniejsi rzymscy myśliciele byli stoikami. Przyczyny:

- kosmopolityzm i uniwersalizm odpowiadał rzymskiej idei ekspansji,

- ład kosmiczny.

Stoicki mędrzec w warunkach rzymskich utożsamiany został z rzymską arystokracją ( bo jej cnoty były przypisywalne ).

- obowiązek odpowiedzialności za państwo znalazł uzasadnienie w stoicyzmie.

Zrodziło to dwie różne postawy:

a) krytyka hellenizacji Rzymu- myśl tę reprezentował KATON STARSZY ( ten, który mówił "a przede wszystkim uważam, że należy zniszczyć Kartaginę
). Rzymianie mają oczywiste prawo prowadzenia podbojów, źle jest, gdy ulega hellenizacji, a to oznacza załamanie się tradycyjnego modelu państwa. Rzymianie przestali być dzielni, stali się łapczywi na sukces. Ambicje były hamowane. Ambicja jednak oznacza złamanie powinności jednostki wobec ogółu. Katon reprezentował pesymizm dziejowy. Zanik cnót rzymskich miał doprowadzić do upadku imperium rzymskiego. Rzymianie muszą powrócić do cnót pierwotnych- prostoty, sumienności. Wizję katońską obserwujemy w programie ugrupowania popularów ( bracia Grakhowie, główne hasła- powrót do społeczeństwa chłopów- ludzi prostych, równych sobie ). Poglądy te nie wpłynęły na bieg dziejów.

b) afirmacja tego zjawiska ( POLIGIUSZ )- grecki niewolnik, dostał się do Rzymu, został wykupiony. Jego poglądy są eklektyczne. Charakterystyczne jest przejęcie od Arystotelesa podziału ustrojów na dobre i złe ( zjawisko degeneracji ustrojów ). Cykliczność biegu dziejów jest determinizmem- człowiek może tylko opóźnić przemiany. Czynnikiem takim jest ustrój mieszany. Jako przykład politeji- republika rzymska ( z monarchii- konsulowie, z arystokracji- senat, z demokracji- zgromadzenie ludowe ), dlatego osiągnięto sukces, trwać będzie tak długo, jak to możliwe. Rzym pełen jest stoickiego ładu i harmonii.

I/II w. n.e.- tradycja rzymska stanęła przed problemem: Rzym ciągle jest wspólnotą, to co krytykował Katon staje się realne, wodzowie walczą o władzę.

Pojawił się nurt naprawy rzeczpospolitej- ratujący republikanizm, mieszczący się w ramach harmonii. Do grona najwybitniejszych myślicieli należał:

MAREK TULIUSZ CYCERO ( jego nazwisko znaczy "zielony groszek" ). Był stoikiem, świat był dla niego harmonią, ładem. Człowiek w ujęciu Cycerona jest wytworem obejmującej go natury. Prowadziło to do stwierdzenia o dwoistości człowieka. Z jednej bowiem strony człowiek jest wytworem natury, charakteryzuje go ziemskie pochodzenie, z drugiej jest panem tej natury, dzięki swemu rozumowi panuje w przyrodzie. Władając rozszerza własny byt, wiedzę. Człowiek ma potrzebę życia we wspólnocie, nie jest samotnikiem, jest zwierzęciem politycznym ( jak mawiał Arystoteles )- arystotelesowskie rozumienie państwa. Państwo nie jest przypadkową gromadą ludzi, jest wspólnotą zorganizowaną. cechą państwa jest istnienie w nim władzy. Cele państwa ujmował Cyceron arystotelesowsko- jest nim szczęście obywateli. Czynnikiem tworzącym władzę jest prawo przedmiotowe- jest ono przesiąknięte sprawiedliwością ( wątek platoński- Cycero nie odróżnia polityki od wartościowania )., państwo musi być sprawiedliwe, nie może istnieć bez sprawiedliwości. Sprawiedliwość postrzegana jest jako sprawiedliwość rozdzielono- istotą jest przyznanie jej każdemu obywatelowi udziału w rządzeniu państwem ( ale Cycero nie był zwolennikiem republiki demokratycznej ). Każdy ma prawo do udziału we władzy, ale udział ten zależy od cnoty. Pochodną tej cnoty jest majątek i pozycja społeczna. Cycero był więc wielbicielem arystokracji. Postrzegając kryzys republiki stanął przed problemem przemian ustrojowych. Doprowadziło to do problemu najlepszej formy ustroju. Najlepszym ustrojem jest model mieszany ( tak jak u Arystotelesa ). Należy dbać o istniejący model ustrojowy- tylko on wyraża stoicki uniwersalizm. Jako sposoby zabezpieczenia wskazał następujące czynniki:

a) należy utrzymać równowagę wewnętrzną, powinna jej towarzyszyć zgoda społeczna. Istotą tej zgody Cycerona miała być akceptacja przez cnotliwych obywateli powszechnego sojuszu jako środka ratującego państwo rzymskie przed upadkiem.

Żeby osiągnąć tę zgodę, musi dojść do porozumienia ludu z arystokracją. A jak nie będzie? To niech rządzi jeden. Powinien zostać ustanowiony rządcą rzeczpospolitej, który skupi wokół siebie najlepszych, zapewni poszanowanie hierarchii, a po uśmierzeniu konfliktu uratuje republikę. Powinien charakteryzować się następującymi przymiotami:

a) ma być filozofem i mężem stanu ( platońska wizja ),

b) ma być arystokratą,

c) ma dążyć do uratowania republiki.

Zwolennicy Cycerona uważają, że jest to dowód rozumności i rozumienia dziejów.

CEZARYZM- przemiany, jakie dokonały się w Rzymie, jest to swoisty kres republikanizmu, czas, w którym dominują postawy monarchiczne. Cezaryzm to nie tyle ideologia, co system rządów. Istota może być sprowadzona do odpowiedzi na pytanie, dlaczego jednostka ma rządzić? W republice- bo zostało jej to delegowane. W cezaryzmie- bo rządzący rządzi, zdobył władzę, bo jest i był najlepszy. Sukcesy militarne i polityczne pozwoliły jednostce rządzić, staje się ona wszechwładna, jest czynnikiem jednoczącym państwo, a stąd już tylko krok do nadania prymatu boskości. Zjawisko to jest charakterystyczne nie tylko w dziejach Rzymu ( Napoleon, kraje muzułmańskie ). Możemy wyróżnić dwa okresy:

1) pryncypat,

Z punktu widzenia myśli polityczno- prawnej jest to utrzymanie pozorów republikanizmu ( restauracja republiki )- OKTAWIAN AUGUST. Po 100 latach wojen domowych trafiało to na podatny grunt. Tak naprawdę był tylko magistraturą, to my nadajemy mu przymiot cezaryzmu. Określono go terminem princeps- pierwszy w senacie. Władza to realizowanie urzędu ( bo władza to wspólnota ). Rzym nie wytworzył dziedziczenia władzy- była elekcyjna, bo lud był suwerenem, wydawał on ustawę, w której oddawał władzę kolejnemu princepsowi. Uważano, że princeps jest żywym prawem. Obok tej wizji pryncypat przyniósł też proces ubóstwiania princepsa. Zaczęto mu nadawać cechy boskości.

Po rządach Augusta- okres rządów Antoninów ( "dobrych cesarzy" )- pełna akceptacja zasad nowego ustroju, a dobrzy cesarze starali się być filozofami. Zwieńczył to MAREK AURELIUSZ realizując platoński ideał filozofa na tronie. Głosił, iż władza służy poddanym, zadaniem władzy jest opieka. Świat jest ładem, organizmem, wszystko się zmienia, każdy element służy realizacji jego funkcji ( istnienie jest celowe ). Człowiek jest istotą rozumną ( tak jak Bóg ), jest stworzony do życia w społeczeństwie ( idea solidarności ). Państwo jest uniwersalnym cesarstwem, wspólnotą wszystkich ludzi ( a nie obywateli ). To władza jest wszechobecna.

2) dominat- koncepcja ta zaczęła kształtować się w II w. n.e. Nastąpiło całkowite odrzucenie pojęcia republiki i obywatela ( zastąpił go poddany ). Podstawowe cechy można sprawdzić do dwóch haseł:

- wszechwładza cesarza,

- całkowita uległość poddanych

Zanikał rzymski nacjonalizm, bo świat imperium rzymskiego to jedna wspólnota- ideał władzy w okresie dominatu to władza absolutna. Zanika podział na Rzymian i ich poddanych ( edykt Karakalli- 212 r.- wszyscy są poddanymi ).

Władza cesarska jest czynnikiem łączącym. Ta ideologia miała jednak słabość- źródło władzy cesarskiej. Podbijając obszary o różnej tradycji cesarze kumulowali te tradycje. Źródłem byliby bogowie, tak różni jak np. słońce ( kult słońca- symbolika solarna- z tego przetrwał kształt korony cesarskiej, stąd określenie król- słońce ). Promień słoneczny to powiązanie władzy ze słońcem. Orzeł- ptak cesarski- tylko on jest w stanie patrzeć w słońce.

Przyjęto chrześcijaństwo, bo byłą to religia monoteistyczna- żadna politeistyczna nie legitymizowała władzy w sposób wystarczający.

VII. MYŚL POLITYCZNA WCZESNEGO CHRZEŚCIJAŃSTWA

Człowiek ma być wolny od ingerencji państwa w sferze wiary. Każdy człowiek ma sferę indywidualnych uprawnień. Sąd ostateczny to sąd nad każdym człowiekiem a nie nad wspólnotą. Tak więc- INDYWIDUALIZM.

ESKAPIZM ( ucieczka ) głosił, że skoro to, co cielesne jest gorsze od tego, co jest duchowe, to wierny powinien uciekać od państwa, polityki. Celem człowieka jest zbawienie, a nie sprawowanie urzędu.

NURT APOKAPLIPTYCZNY- pierwsi chrześcijanie byli przekonani o rychłym końcu świata. Jeśli jest bliski, to nie należy umacniać państwa, które z istoty swej jest czymś złym. Wierny powinien czekać na nadejście końca świata.

Rodziło to skutki w sferze poglądów społecznych:

- bogactwo jest czymś złym, majątek odrywa człowieka od jego własnych, duchowych obowiązków,

- stosunek do niewolnictwa: skoro doczesna egzystencja człowieka jest tymczasowa, to niewolnictwo powinno polegać na porozumieniu niewolnika z panem.

- wierny będący obywatelem państwa nie może od niego uciec realnie, stąd też człowiek powinien minimalizować swe kontakty z państwem- powinien wypełniać swe obowiązki obywatelskie, by nie mieć z tego powodu żadnych kłopotów.

Nie był to wątek rewolucyjny. Chrześcijanin ma być dobrym obywatelem i ma wszystkie obowiązki wypełniać.

Rozwój chrystianizmu w epoce starożytnej to 3 okresy:

1) I wiek- czas Chrystusa i św. Pawła z Tarsu,

PAWEŁ Z TARSU- I w. n.e., głosił pochwałę ascezy, krytyka bogactwa, konieczność uległości wobec wszystkich przełożonych. Dla każdej koncepcji religijnej charakterystyczny jest DEIZM. Chrystianizm stanął przed problemem boskiego pochodzenia władzy rzymskiej. Chrześcijanin powinien być uległy wobec władzy, bo pochodzi ona od Boga. Tak samo uległość niewolnika wobec pana. Bogowie to kreatorzy rzeczywistości, a akt kreacji był jednorazowy. Skoro Bóg stworzył, to dzieło jego należy akceptować, dlatego nie ma wątków rewolucyjnych. Zamiast nieposłuszeństwa uległość. Chrześcijanin to człowiek spokojny, przyjazny ludziom, w pełni respektujący instytucje polityczne. Respektując to, wierny może odwrócić się od państwa. Chrześcijanin to podmiot obowiązku, a jedynym jego obowiązkiem jest koncentrowanie się na sprawach duchownych- ma przygotować duszę do zbawienia. Wszyscy wierzący stoją przed obliczem Boga i tylko ta relacja jest stała, w obliczu Boga wszyscy są równi ( "ostatni będą pierwszymi" ). Wolność ta jest ważniejsza od wolności cielesnej, doczesny stan nie jest ważny. Chrześcijanin jest bożym wyzwoleńcem.

Stosunek do własności: Własność to tylko czasowe użytkowanie. Jedynym właścicielem wszystkiego jest Bóg. Przydziela te przedmioty własności tylko po to, aby użytkownicy obdarowywali nimi biednych. Wspólnota jest ważniejsza od jednostki. Bogatsi powinni wspierać uboższych. Bogactwo jest nie celem, a środkiem do celu.

Ocena państwa rzymskiego: źródłem władzy jest wola Boża. Pochodząc od Boga władca jest częścią porządku naturalnego. Na wiernych ciąży obowiązek bezwzględnego posłuszeństwa wobec władzy. Ci, którzy przeciwstawiają się władcy, przygotowują swe potępienie. Człowiek powinien ulegać władzy rzymskiej nie dlatego, że jej się boi, ale dlatego, że postrzega w niej dzieło Boga. Jeśli więc władza pochodzi od Boga, to czym może być zła? Na razie przyjmowano, że państwo ma do spełnienie boże zadania na ziemi. Pokój rzymski był zgodny z postawą św. Pawła. Skoro państwo realizuje cele Boże, to jest sługą bożym.

2) II i III wiek- pierwsze spory z heretykami,

Spodziewana apokalipsa nie nastąpiła. Państwo rzymskie nie upadło, a Kościół rozrósł się liczebnie. Państwo nie prześladowało co do zasady chrześcijan. W chrystianizmie doszło do rozdwojenia dróg:

a) tradycyjna- potępienie państwa, głosił ciągłe oczekiwanie na koniec świata, sprawy ziemskie są nieważne, należy unikać kontaktu z państwem,

b) umiarkowany- należy aprobować państwo jako instytucję, państwo to nie tylko karci przestępców, ale także jest narzędziem karcenia fałszywych chrześcijan. Ma ono zapewniać jedność Kościoła. Postawa zbiegła się z charakterystyczną cechą roli władcy, głoszoną przez princepsów II w. Wynikało to z dwustronnego złagodzenia stanowisk ( stoickie Cesarstwo, mniej radykalny Kościół ).

Stosunek chrześcijan do prawa:

Gdy państwo rzymskie jest potępiane, to potępiane jest i jego prawo. Chrystianizm to przede wszystkim wyróżnienie dwóch porządków prawnych:

a) prawo boskie ( jest prawem nieomylnym, jedynym, niezmiennym ),- jego źródła to Pismo Święte i głos sumienia.

b) prawo ludzkie ( ziemskie )- jest zmienne, a przez to niepewne.

Istotne jest pytanie o relacje między tymi dwoma porządkami prawnymi. To nie są porządki równe sobie: Sam Bóg jest kreatorem, a pochodzące od niego prawo jest wyższe od ziemskiego. Hierarchia tych dwóch praw stała się podstawą odpowiedzi na pytanie o obowiązywanie prawa ziemskiego. Prawo ludzkie obowiązuje tylko wtedy, gdy jest zgodne z prawem boskim ( charakterystyczne dla rozwoju myśli chrześcijańskiej ). A co, jeśli jest sprzeczne? Takie prawo wiernego chrześcijanina nie wiążę. Chrześcijanin nie może mu ulegać. Nie może zmienić tego prawa, bo pochodzi od władcy, a władza pochodzi od Boga. Nie wolno się buntować, nie wolno się też podporządkować. Można zostać tylko męczennikiem.

Wykształciła się grupa myślicieli zwanych SZKOŁĄ ALEKSANDRYJSKA:

a) TERTULIAN ( II/III w. )- potępiał kulturę pogańską. Państwo rzymskie to nowy Babilon. Uważał, że wszelka władza jest zawsze wroga sprawie Bożej ( eskapizm ). W tym okresie pojawiło się zjawisko DEIFIKACJI ( ubóstwienia ) cesarza. Jakie jest stosunek do cesarza? Chrześcijanin powinien modlić się za cesarza, ale nigdy do cesarza. Stosunek ten był wynikiem dwóch postaw:

- nie jest możliwa chrystianizacja Cesarstwa- cesarz nie będzie chrześcijaninem,

- podziwiał sprawność rzymskiej administracji.

Wprawdzie Cesarstwo jest pogańskie, ale treści Cesarstwa są chrześcijańskie. Była to myśl radykalna. Wierni mogą uczestniczyć w życiu publicznym pogańskiego państwa ( odmienne od eskapizmu ),

- przekonanie, że chrześcijanin może być urzędnikiem państwowym- władza, którą będzie wykonywał, jest władzą daną przez Boga. Utrzymanie postawy izolacji jest już niemożliwe,

- stosunek do służby w armii- chrześcijanie mają zakaz służby wojskowej i przelewania krwi. Jedyne narzędzie obrony to modlitwa.

b) ORYGENES- należy odróżnić pogańskie Cesarstwo od imperium diabelskiego ( imperium zła! ). Podobnie jak Tertulian- państwo pogańskie, cele chrześcijańskie. Z woli Bożej państwo rzymskie zjednoczyło świat śródziemnomorski. Przyczyna sukcesów rzymskich leży w woli Bożej. Idea jedności jest darem Bożym. Stanął przed nim problem chrześcijanina- obywatela. Chrześcijanin nie jest buntownikiem, jest pobożnym obywatelem, a nieposłuszeństwo może być podjęte przez chrześcijanina tylko wtedy, gdy państwa nakazuje coś sprzecznego z wolą Boga. Postawił pytanie- czy państwo będące darem Bożym, może być źle wykorzystywane? Chrześcijanin ma pobożnie wszystko znosić, bo złe wykonywanie władzy jest karą Boga, która spada na chrześcijanina.

c) KLEMENS ALEKSANDRYJSKI- państwo posiada pewne zalety. Chwalił państwo rzymskie za doczesne instytucje, państwo ciągle jest pogańskie ( zwieńczenie poglądów szkoły ).

3) IV wiek- chrystianizacja pogańskiego Cesarstwa Rzymskiego ( Cesarstwo potrzebowało czynnika jednoczącego, a takim było chrześcijaństwo ).

W 313 r. cesarz Konstantyn uznał chrześcijaństwo ze religię legalną.

Pod koniec IV w. cesarz Teodozjusz Wielki uznał chrześcijaństwo ze jedyną religię.

EUZEBIUSZ Z CEZAREI- poglądy jego wyrażały optymizm i euforię związaną z chrystianizacją Cesarstwa. Był on optymistą dziejowym. Czym jest optymizm dziejowy? Jest to problem wizji dziejów:

- myśl antyczna: cykliczność dziejów, początek jest końcem,

- myśl chrześcijańska- dzieje się nie powtarzają. Ku czemu dzieje biegną? Pytania tego Grecy nie zadali, bo wg nich dzieje się powtarzały.

- optymizm dziejowy- głosił pochwałę tego, ku czemu biegną dalsze dzieje- było źle, jest źle, ale będzie dobrze. Jest to nadzieja na lepsze czasy. Poglądy te zbierają poglądy z wielu nurtów. Jest to więc kolejna wielka synteza ( pierwsza- hellenizacja, druga- chrystianizacja )

- pesymizm dziejowy- było fatalnie, jest źle, będzie jeszcze gorzej.

Euzebiusz zaprezentował trzy modele państwa:

a) państwo in abstracto ( prowadzenie poddanych do zbawienia )- porównajmy: Paweł z Tarsu- państwo nie pomoże w zbawieniu. Ma służyć szerzeniu wiary,

b) pogańskie państwo rzymskie ( uwolniło ludzi od wielości władzy politycznej, zamiast wielu bytów politycznych jedna uniwersalna monarchia, pozwoliło to szerzyć Ewangelię- w Cesarstwie nie było żadnych ograniczeń w przemieszczaniu się mieszkańca. Bożym celem było przygotowanie zbawienia. Dzięki temu, że państwo rzymskie istniało, możliwy był sukces chrześcijaństwa.

c) schrystianizowane państwo rzymskie- jest odbiciem boskiego ładu ( wątki stoickie ). Cesarstwo schrystianizowane postrzegane było jako namiastka Królestwa Bożego na ziemi. Istniejące państwo rzymskie jest zapowiedzią Królestwa Bożego.

Jaka jest pozycja cesarza?

Stał się twórcą podstaw TEORII IMPERIALNEJ. Podstawowy pogląd: skoro religia chrześcijańska jest monoteistyczna, to monoteizm jest podstawą patrzenia na wszystko. W niebie jest jeden Bóg, a na ziemi- jeden cesarz. Źródłem władzy jest wola Boża. Bóg daje władzę cesarzowi po to, aby zapewnił na całym świecie ład, porządek, poszanowanie zasad religijnych. Wzmacniało to władzę cesarza. ( DEI GRATIA- Z ŁASKI BOŻEJ ). Cesarz panuje, bo Bóg tak chciał. Skoro jeden Bóg- jeden cesarz, władza cesarza jest odbiciem władzy Boga, ma więc władzę wszechogarniającą, jest Bożym namiestnikiem. Teza o Bożym namiestnictwie niesie następujące konsekwencje:

- cesarz nie jest Bogiem ( nie może być ubóstwiany ),

- cesarz jest wywyższony ponad innych.

Najwyżej w hierarchii jest Bóg, potem cesarz, a potem poddani. Cesarz jest pośrednikiem pomiędzy poddanymi a Bogiem. Skoro Bóg dając władzę cesarzowi wywyższa go, to cesarz jest równy apostołom. Tylko cesarz jest zwierzchnikiem Kościoła, bo żadne biskup nie jest apostołem. Pojawił się więc problem relacji zachodzących między cesarzem a Kościołem:

CEZAROPAPIZM:

- Kościół jest podporządkowany cesarzowi, bo to cesarz jest apostołem,

- cesarz jest zwierzchnikiem kościoła i wiernych,

Wszystkie koncepcje deistyczne władzy przyjmują jej boskość. Euzebiusz był twórcą pojęcia BISKUPA ZEWNĘTRZNEGO- jest nim cesarz, nie ma święceń kapłańskich, ale ma uprawnienia. Ma przyczyniać się do upowszechniania religii i dbać o jedność Kościoła ( Sobór w Nicei- 425- wyznanie wiary- na Soborze obecny był poganin Konstantyn Wielki ).

Następne jedenaście wieków będzie usiłowało realizować tę teorię w praktyce.

VIII. MYŚL POLITYCZNO- PRAWNA ŚW. AUGUSTYNA

Św. Aureliusz Augustyn ( IV/V w. n.e.- pochodził z pn. Afryki. Chrześcijaninem został w wieku lat 30. Nawrócił go św. Ambroży. Pewien czas spędził na płw. Apenińskim, potem wrócił do Hippony ( Algieria ). Jego myśl polityczna ukształtowana była w dużym stopniu przez burzliwe wydarzenia schyłku imperium ( zdobycie Rzymu przez barbarzyńców- 410- Alaryk, wódz Gotów zdobył i złupił wieczne miasto, sam Augustyn zmarł podczas oblężenia Hippony przez barbarzyńców ). Dla chrześcijanin cesarstwo rzymskie było granicą oddzielającą ich świat od końca świata.

Jest filozofem chrześcijaństwa dobrym na trudne czasy. Najważniejsze dzieło Augustyna to traktat "O państwie bożym ( De civitate Dei ). Obok św. Tomasza był to najwybitniejszy filozof chrześcijaństwa.

1) WIZJA CZŁOWIEKA

Punktem wyjścia dla rozważań św. Augustyna jest filozofia katastrofizmu, jego wizja doczesności jest niezwykle pesymistyczna. Uważał, że większość ludzi jest zła ( pesymizm antropologiczny ). Kiedy człowiek poznaje otaczający go świat, stworzony przez Boga, poznaje też samego Boga. Człowiek jest wolny- postępuje wg woli:

a) wolność formalna- może wybierać między dobrem a złem,

b) wolność materialna- wewnętrzna skłonność człowieka do czynienia dobra. Wszelka możliwość doskonalenia społecznego człowieka opiera się o tę koncepcję. Zawsze prowadzi ona człowieka do Boga, a Bóg właśnie jest ostatecznym celem człowieka.

Możliwe są dwie postawy:

a) postawa pasywna- krytykuje ją. Odrzuca lenistwo ( za św. Pawłem ), kto nie pracuje, ten nie je. Potem taką koncepcję przyjmie Trocki,

b) postawa aktywna- zachwala ją.

Z wielką afirmacją wyraża się o pracy na roli- łączy aktywność z możliwą kontemplacją.

Do zbawienia jest konieczna postawa aktywna, połączona z kontemplacją i odpowiednimi cnotami:

- sprawiedliwość,

- roztropność,

- męstwo,

- wstrzemięźliwość

U podstaw tych cnót leży chrześcijańska miłość bliźniego.

- sprawiedliwość- sprawiedliwe rozstrzyganie spraw konfliktowych,

- roztropność- miłość w niesieniu pomocy bliźnim,

- męstwo- odwaga w przezwyciężaniu trudności,

- wstrzemięźliwość- zdolność ponoszenia wyrzeczeń.

Chrześcijańskie cnoty+ łaska boża = zbawienia.

Wskazuje, że znikoma mniejszość spośród nas zasługuje na łaskę bożą ( ludzie wolni moralnie praktykujący cnoty ). W stosunkach międzyludzkich dominuje zło. Miłość bliźniego cechuje mniejszość spośród nas. Św. Augustyn stoi na gruncie pesymizmu antropologicznego ( źli ludzie dominują na świecie ).

2) WIZJA PAŃSTWA BOŻEGO I PAŃSTWA SZATANA,

Zaprzecza, jakoby chylenie się cesarstwa rzymskiego ku upadkowi było zwiastunem końca świata. Państwa ziemskie przemijają. Władza dana została od Boga, ale Bóg stworzył świat z powodu grzechu ( propter peccaturn ), gdyby nie upadek człowieka, państwa by nie było. Tylko Bóg zna przyszłość. Tylko państwo Boże trwać będzie wiecznie.

Istnieją dwa rodzaje państwa:

a) Państwo boże ( Civitas Dei )

- dobroć,

- miłość,

- przebaczenie

Państwo boże to niewidzialny kościół z Chrystusem na czele. Prawdziwą ojczyzną jego obywateli jest niebo. Na ziemi są tylko pielgrzymami.

b) Państwo szatana ( państwo ziemskie- civitas terrena )

- zło,

- grzech,

- nienawiść

Jego obywatelami są wszyscy źli, grzeszni, którzy nie zaznali łaski. Nie jest tożsame z żadnym rzeczywistym państwem na ziemi.

Dzieje ludzkości to nieustanne zmagania państwa bożego z państwem szatana. Św. Augustyn jest przekonany, że państwo boże, na czele którego stoi Chrystus, ostatecznie zatryumfuje.

Jest to podział metaforyczny, nie odpowiadają mu żadne desygnaty polityczne. W każdym państwie odnajdziemy elementy zarówno państwo szatana jak i państwa bożego. Odnajdziemy je także w każdej gminie chrześcijańskiej, a prawdopodobnie i w każdym z nas. W każdym rzeczywistym państwie współżyją ze sobą obywatela civitas Dei i civitas terrena. Przy czym tych drugich jest zawsze więcej.

Czym jest państwo? Państwo może sprowadzać się do trzech rzeczy:

a) organizacja polityczna- twór powołany do życia przez zespół obywateli,

b) wspólnota ludzka- która opiera się o wspólnie wyznaczone zasady,

c) udział obywateli w życiu publicznym- sprawowaniu władzy.

Obecność Cycerona w myśli św. Augustyna- wiele zapożyczył od klasyków.

Państwo to organizacja ludzi, którzy uznają obowiązywanie wspólnych dla siebie praw i którzy odnoszą korzyść z tego, że żyją razem. U podstaw każdego państwa muszą znajdować się wspólnie akceptowane zasady sprawiedliwości ( zasady moralne ). W innym wypadku państwo jest jedynie bandą zbójców. Przypomina Platona- Cyceron- Św. Augustyn.

2) CELE PAŃSTWA,

Zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa- państwo musi podporządkować swej woli tych, którzy pokój i bezpieczeństwo próbują pogwałcić ( represja wobec przeważającej większości grzesznych ). Państwo sprowadza nikczemników na drogę dobra. Wcześniej podobne poglądy wyrażał Tertulian.

3) WIZJA PRAWA,

A jeśli państwo postępuje niesprawiedliwie?

Należy to przyjmować z uległością, bo w ostatecznym rozrachunku okaże się to użyteczne. Jednak czy należy się państwu podporządkowywać wszędzie, zawsze, bezwarunkowo i nieograniczenie? Św. Augustyn odpowiada na wzór pierwszych chrześcijan. Dzieli prawo na:

a) boskie- ponadczasowe, zawsze doskonałe. Chrześcijanin musi go przestrzegać. Gdzie go szukać? W objawieniu- Pismo św.

b) natury- zaszczepione przez Boga w naszych sumieniach. Jest wspólne dla wszystkich ludów i narodów. Gdzie należy go szukać? W Starym Testamencie.

Prawo boskie i natury prowadzą do duchowego rozwoju człowieka. Sankcja za ich naruszenie zagraża naszemu życiu wiecznemu.

c) doczesne ( pozytywne )- nie jest ponadczasowe, ani doskonałe. Pochodzi od człowieka. Interesuje się jedynie sferą naszych zachowań, a więc życiem zewnętrznym. Nasze życie wewnętrzne pozostaje całkowicie poza sferą zainteresowania prawa doczesnego.

Sankcje za naruszenie tego prawa odczujemy w życiu doczesnym.

A więc co robić, jeśli państwo postępuje niesprawiedliwie?

W zasadzie posłuszeństwo wobec państwa traktuje się jako dopust boży.

Jeśli jednak polityka i prawo doczesne pozostaje w sprzeczności z prawem boskim i natury, takiemu państwu w tych kwestiach nie należy okazywać posłuszeństwa. Św. Augustyn nie rozwija dalej tego zagadnienia. Dopiero w średniowieczu na podstawie jego koncepcji zbudowano prawo oporu. Możliwy jest opór przeciw tyranowi, który gwałci prawo Boga.

4) STOSUNKI PAŃSTWO- KOŚCIÓŁ

Są to dwie różne instytucje i mają dwie różne funkcje do spełnienia:

Państwo:

- ma zapewnić pokój i bezpieczeństwo,

- zajmuje się pierwiastkiem materialnym- ciałem,

- zajmuje się życiem zewnętrznym,

- ma ograniczoną jurysdykcję,

Kościół:

- ma prowadzić wiernych do Boga,

- przedmiotem jego zainteresowania jest dusza,

- zajmuje się życiem wewnętrznym- duchowym,

- Kościół jest tam, gdzie są wierni

Te dwie instytucje nie powinny wchodzić sobie wzajemnie w drogę. Jeśli państwo wchodzi w drogę Kościołowi, Kościołowi przybędzie męczenników. W jednej sprawie państwo winno wspierać wysiłki Kościoła- zwalczanie heretyków ( użyczając aparatu przymusu ).,

5) KWESTIE SPOŁECZNE, NIEWOLNICTWO

Własność- w idealnym ujęciu własność prywatne nie powinna mieć miejsca. Gminy cieszyły się własnością kolektywną. Św. Augustyn wskazywał, że własność prywatna daleka jest od realizacji głównego celu chrześcijanina, jakim jest rozwój duchowny, prowadzący w efekcie do zbawienia. Pragnienie posiadania więcej niż posiadamy- chciwość- koncentracja wysiłków na gromadzeniu i zachowaniu własności.

Przyznaje jednak, że własność porządkuje stosunki międzyludzkie, jest podstawą ładu społecznego. W związku z tym zasługuje na ochronę państwa. A więc św. Augustyn posuwa się jeszcze dalej w zaakceptowaniu własności, za św. Pawła istniał jedynie postulat materialnej odpowiedzialności za bliźnich.

Niewolnictwo- z wielką pasją występuje św. Augustyn przeciw niemu. Atakuje Arystotelesa, że niewolnictwo nie mogło być zjawiskiem naturalnym ( co oznaczałoby, że pochodzi od Boga ). Uważa, że ma początek w grzechu lenistwa. Ale nie opowiadał się za natychmiastowym, jednorazowym i ostatecznym zniesieniem niewolnictwa. Postulował natomiast, by chrześcijańscy właściciele wyzwalali niewolników. Chrześcijanom niewolnikom zaś nakazywał znosić ten stan z pokorą.

IX. KONCEPCJE WŁADZY W ŚREDNIOWIECZU

UNIWERSALIZM KULTURY ŚREDNIOWIECZA:- źródła

a) w całej Europie obowiązują te same normy, gdyż wszędzie jest ta sama religia, a to właśnie religia wyznaczała normy,

b) wynika także z religijności ówczesnego społeczeństwa i wpływu religii na życie,

c) wspólna kultura, bo u jej podstaw leżał ten sam aparat pojęciowy, mający swe źródło w religii,

d) wspólny język- łacina.

Normy postępowania praktycznie te same, zwyczaje podobne, kultura wspólna bo łacińska, aparat pojęciowy ludzi średniowiecza ten sam, bo ukształtowany przez teologię. Ówczesna wspólnota intelektualna bardzo nieliczna, ale wszyscy mówili tym samym językiem, czytali te same książki, których zresztą nie była zbyt wiele.

1) TEORIA IMPERIALNA- głosi wyższość władzy cesarskiej nad papieską.

800- koronacja cesarza Karola Wielkiego- odnowienia idei cesarstwa rzymskiego.

862- król niemiecki- Otto koronacja cesarska- odtąd korona cesarska w rękach władców niemieckich.

Od XIII w.- Święte Cesarstwo Rzymskie,

Id XV w- Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego.

- cesarz z mocy urzędu stoi na szczycie hierarchii świata chrześcijańskiego,

- cesarz stoi wyżej nawet od królów i książąt,

- władca wszystkich ludów chrześcijańskich, pogromca wszystkich pogan, obrońca kościoła, symbol jedności chrześcijan,

- równy cesarzowi bizantyńskiemu,

Uzasadnienie teorii imperialnej:

a) argumentacja religijna- cesarz jest namiestnikiem Boga na ziemi, jego władza pochodzi bezpośrednio od Boga, cesarz jest boskim pomazańcem, nikt nie miał prawa mu tej władzy odebrać ani osądzać jego czynów, sądzić go mógł tylko Bóg,

b) argumentacja historyczna- jest niezgodna z prawdą- utrzymuje, że władza cesarza dziedziczona jest po samych cesarzach rzymskich. Twierdzono, że cesarstwo jest kontynuacją władzy rzymskiej. Cesarz kontynuuje także misję cywilizacyjną cesarstwa rzymskiego. Ma także do spełnienia misję chrystianizacyjną wobec ludów niechrześcijańskich,

c) argumentacja prawna- zawdzięczamy ją prawnikom prawa rzymskiego, którzy określili pozycję cesarza w kodeksie justyniańskim. Cała władza cesarza pochodzi od ludu, ale lud sam dobrowolnie przekazał mu tę władzę, więc cesarz sprawuje władzę absolutną, nie ma nikogo, ko by go kontrolował.

Cesarz jest źródłem wszelkiej sprawiedliwości, najwyższym sędzią. Głównym konkurentem do tak pojmowanej władzy cesarskiej był papież.

2) PAPALIZM- cała władza należy do papieża. Nadrzędność papiestwa nad cesarstwem. Władza papieża ma charakter uniwersalny ( i świecki i duchowny ). XIV w.- spór o inwestyturę. Szczyt tego sporu to konflikt Grzegorza VII z Henrykiem IV. Spór w gruncie rzeczy toczył się o wpływ na nominację biskupów. Dla władzy świeckiej nie było to obojętne ze względu na ogromny wpływ jaki wywierał kościół na społeczeństwo. W średniowieczu biskup był przede wszystkim wielkim panem feudalnym. Ten kto kontrolował biskupów miał władzę nad wielkimi panami feudalnymi, a to niebagatelna sprawa. Cesarz nie chciał by większość jego poddanych- wielkich feudałów ( niemieckich biskupów ) była mu niechętna. A tak mogłoby być, gdyby pochodzili z nominacji papieskiej.

Uzasadnienie koncepcji papalizmu:

I- wg myśli św. Augustyna- państwo to twór grzeszny, niedoskonały, jeśli ma funkcjonować sprawnie, być pożyteczne, to musi być poparte i usankcjonowane przez kościół. Papież to najwyższy sędzia podlegający tylko Bogu. Może sądzić cesarza i wezwać jego poddanych do nieposłuszeństwa ( tak stało się z Henrykiem IV ).

II- świat podobny jest do ludzkiego organizmu. Może mieć tylko jedną głowę i jest nią papież.

III- ciało- dusza. Analogia między duszą i ciałem a państwem i kościołem. Kościół jako dusza wspólnoty chrześcijańskiej, a państwo to jej ciało. Dusza jest ważniejsza niż ciało, a kościół jest ważniejszy niż państwo. Jeśli mamy dwie instytucje, jedna z nich jest niedoskonała ( państwo ), a druga jest założona przez samego Chrystusa, to należy wybrać Kościół.

IV- teoria dwóch mieczy- Św. Piotr ( pierwszy papież ) otrzymał od Boga dwa miecze. Jeden reprezentował władzę duchowną, drugi świecką ( przekazał go cesarzowi ). To papież przekazał cesarzowi miecz. Oznacza to, że może go także zabrać, jeżeli uzna że dany cesarz postępuje nieodpowiednio.

V- teoria darowizny Konstantyna- utrzymywano, że Konstantyn zapisał na łożu śmierci papieżowi władzę świecką,

VI- teoria dualizmu prawa- prawo boskie zawsze stoi ponad prawem ludzkim ( pozytywnym ). Kościół ma prawo interpretowania prawa boskiego. Pozycja kościoła jest w związku z tym wyższa niż pozycja państwa. Nawet jeśli będziemy utożsamiać prawo natury z prawem boskim, pociągnie to za sobą takie same konsekwencje.

Doktryna papalizmu zatryumfowała w konfrontacji z ideą imperializmu, ale poniosła klęskę w konfrontacji z ideą monarchii narodowej.

3) DOKTRYNA MONARCHII NARODOWEJ

Król nikomu nie podlega.

Jest związana z ewolucją pozycji władców państw barbarzyńskich, potem państw narodowych. W państwie barbarzyńskim król był dowódcą na czas wojny. Po przyjęciu chrześcijaństwa władca uzyskał wsparcie religijne. Po za tym administrację ( wywodzącą się spośród duchownych ). Nowy władca chrześcijański miał do spełnienia określone obowiązku wobec kościoła, od niego bowiem uzyskał uzasadnienie władzy. Władca był obrońcą, wiary i kościoła. Z upływem czasu monarcha narodowy uzyskał rangę podstawowego czynnika integrującego państwa narodowe. Był symbolem odrębności i samodzielności takiego państwa. Sprzyjało temu przekonanie, że król jest cesarzem w swoim królestwie. A to oznacza, że król może tworzyć nowe urzędy, sprawować wymiar sprawiedliwości, prowadzić wojny, zawierać pokój, zakładać uniwersytety, nakładać podatki. Po otrzymaniu korony sprawował władzę niezależnie od cesarza, lecz nadal stał niżej od niego w hierarchii. Monarchia narodowa w Europie była na wschodzie zwrócona przeciw cesarstwu, na zachodzie zaś przeciw papiestwu.

Np. we Francji większy problem od cesarza stanowiło papiestwo. Broniono niezależności monarchii, argumentując, że król sam jest pomazańcem bożym i nie może podlegać papieżowi. Papież chcąc podporządkować sobie mimo to króla, gwałci prawo boskie i ludzkie, gdyż władza monarchy pochodzi zarówno od Boga, jak i od ludu ( wg słów Filipa IV, który odmówił uznania zwierzchności Bonifacego VIII ).

Jakie były przyczyny sukcesu monarchii narodowej? Rosnąca potęga rycerstwa i mieszczaństwa we Francji. Króla popierało średnie rycerstwo i średnie mieszczaństwo. Te siły chciały jednocześnie uzyskać lepszą pozycję. Wymuszają na władcy nadanie im przywilejów stanowych. Powoduje to osłabienie pozycji monarchy, głównie król nie może nakładać podatków bez zgody stanów. We Francji doszło do powstania praw kardynalnych, które wyjęte są spod władzy monarchy. Król nie może ich zmienić, może jedynie je zaprzysiąc w przysiędze koronacyjnej.

X. MYŚL POLITYCZNO- PRAWNA ŚW. TOMASZA Z AKWINU

XIII w. Dzięki kontaktom Tomasza z Arabami ( w czasie wypraw krzyżowych ) Europejczycy zetknęli się z filozofią klasyczną. Głównie zaś z filozofią Arystotelesa. Z jej interpretacji powstał aweroizm i tomizm.

AWEROIZM- zbyt materialistyczny. Nie można było go pogodzić z myślą chrześcijan. Nazwę swą kierunek ten wziął od nazwiska filozofa końca XIII w., działającego w Hiszpanii- Ibn Ruszda zwanego Awerrosem. Odrzucał dogmat o nieśmiertelności duszy ludzkiej, podwójna prawda- dwa sprzeczne twierdzenia- filozoficzne i religijne.

TOMIZM- adaptacja filozofii Arystotelesa do wymogów chrześcijaństwa. Jeden z filarów współczesnej katolickiej nauki społecznej ( NEOTOMIZM ).

Św. Tomasz pochodził z arystokratycznej rodziny włoskiej. Studia ukończył w Monte Cassino. Był dominkaninem. Polemizował z aweroistami. Jest autorem wielu dzieł teologicznych ( "Summa teologiae, "Summa przeciw poganom" ).

1) WIZJA ŁADU SPOŁECZNEGO

Wszechświat to piramida, u jego podstaw leży materia, składająca się z czterech żywiołów:

a) wody,

b) ognia,

c) ziemi,

d) powietrza

Powyżej znajduje się świat roślin, zwierząt, świat człowieka, świat zwykłych aniołów, archaniołów i tak aż do Boga. To co łączy człowieka ze światem zwierząt to ciało, zaś to co łączy ze światem duchowym ( aniołowie i wyżej ) to dusza. Człowiek jest jednocześnie bytem materialnym i duchowym. Podobnie jak cały wszechświat, społeczeństwo jest instytucją naturalną. Każdy znajduje się w nim z natury. Społeczeństwo to zjednoczenie ludzi dla wspólnego, rozumnego, celowego działania.

Co jest celem społeczeństwa?

Odpowiedź św. Tomasza- dobro każdego człowieka ( cel wewnętrzny ).

Dobro ludzkości ( całego rodzaju ludzkiego )- to cel zewnętrzny społeczeństwa.

Dobro człowieka nie jest w społeczeństwie realizowane. A to dlatego, że społeczeństwo jest źle zorganizowane, nienaturalne- coś źle funkcjonuje w jego hierarchii. Hierarchia jest naturalną cechą społeczeństwa, bez hierarchii nie ma społeczeństwa.

W tej hierarchii na samej górze stoją wielcy właściciele ziemscy ( optymaci ) żyją oni z pracy innych. Niżej znajdują się mniejsi właściciele ziemscy ( ludzie honoru ), także utrzymują się z pracy ludzi. Na samym dole znajdują się ludzie biedni- pracują dla innych.

WŁASNOŚĆ- św. Tomasz opowiada się za utrzymaniem własności, ma ona być gwarancją porządku i pokoju w społeczeństwie, jednocześnie wedle tradycji chrześcijańskiej własność nie może służyć tylko właścicielowi ( powtarza za św. Pawłem i Augustynem ). Bogaty musi służyć biednym, by nie byli głodni, mieli gdzie mieszkać. Są to zobowiązania bogatych wobec biednych. Jeśli bogaci będą postępowali inaczej, nie będzie pokoju społecznego. Nie trzeba być podmiotem własności, by z niej korzystać.

PRACA- jest instytucją naturalną. Nie można sobie społeczeństwa wyobrazić bez pracy i jej społecznego podziału. Społeczny podział pracy sprawia, że cele społeczne są realizowane. Koncepcja sprawiedliwej zapłaty- za rzetelną pracę należy się rzetelna zapłata. Taka zapłata pozwala utrzymać siebie i swoją rodzinę, oraz poczynić pewne oszczędności.

2) KONCEPCJE PAŃSTWA

Istnieje zasady władzy ( idea władzy ), która pochodzić ma od Boga. Bez władzy nie ma harmonijnej hierarchii społecznej. Obecność władzy oznacza, że jedni ludzie muszą podporządkować się drugim. Ci, którzy sprawują władzę nigdy nie powinni jej nadużywać. Jeśli władza sprawowana jest w państwie prawidłowo, to państwo takie charakteryzują trzy elementy:

- porządek,

- pokój,

- sprawiedliwość

Jaka forma ustrojowa najlepiej zapewnia te trzy elementy?

Św. Tomasz odpowiada, że monarchia, ale tylko wtedy, gdy rządzi w interesie ogółu, a nie dla dobra własnego. Jeśli władca nie rządzi dla dobra ogółu, a dla swego własnego, to wtedy mamy do czynienia z tyranem.

Co można zrobić z tyranem?

Poddani mogą wypowiedzieć mu posłuszeństwo i złożyć go z urzędu. Ale należy w tej mierze zachować powściągliwość, gdyż czasem lepiej dla dobra publicznego jest podporządkować się tyrańskim praktykom władzy niż obalić jego władzę, gdyż wtedy może dojść do wojny domowej.

Jakie jest miejsce kościoła w państwie?- człowiek jest istotą cielesną i duchową. Jako osoba cielesna winien jest posłuszeństwo państwu, gdyż państwu podlega. Zaś jako osoba duchowna podlega kościołowi i Bogu.

Cele doczesne są mniej upragnione niż cele wieczne. Kościół przyczynia się do realizacji celów wiecznych, państwo tylko do realizacji celów doczesnych.

Jeśli chodzi o stosunki między państwem a kościołem, to św. Tomasz wypowiada się nad wyższością kościoła nad państwem, wyższością papiestwa nad cesarstwem.

XI. MYŚL POLITYCZNA RENESANSU

RENESANSOWA UTOPIA ( TOMASZ MOORE )

Powstaje pod wpływem Platona. Opisuje w niej jednak polityczne schorzenia Anglii, mimo iż nie czyni tego jawnie. Okres rodzenia się gospodarki towarowo- pieniężnej w Anglii miały wtedy miejsce intensywne grodzenia. Łączyło się to z koniunkturą, stara feudalna struktura upadała. Występowały tendencje absolutystyczne. Moore zakłada, że pewien portugalski żeglarz- Kikoteusz- towarzysz Vesputiego, odkrył na antypodach wyspę.

Mieszkańcy wyspy:

a) równość,

b) wspólnota majątkowa

Pracują sześć godzin dziennie. Jednakową się ubierają, jedzą razem. Nie znają instytucji własności prywatnej. Ich potrzeby materialne i duchowe zaspokaja państwo. Państwo wymusza też wysokie standardy moralne obywateli. Kto będzie gromadził złoto, zostanie ukarany- będzie musiał wykonywać prace przykry i ciężkie, razem z jeńcami wojennymi, których to prac obywatele Utopii nie wykonują.

Ustrój polityczny:

Zarazem demokratyczny i hierarchiczny. Rodzina jest podstawą jednostką polityczną i państwową. Każde 30 rodzin corocznie wybiera urzędników- filarhów. Ci ze swego grona wybierają wyższych urzędników- protofilarhów. Zgromadzenie filarhów i protofilarhów wybiera księcia- dożywotnio. Jego zadaniem jest kierowanie polityką wewnętrzną. Celem polityki zagranicznej zaś jest eksport tak doskonałego ustroju. Utopianie poddają się sztuce, nauce, religii. Wszystko to dla rozwoju duchowego. Istniej tolerancja religijna. Nabożeństwa są ekumeniczne, duchowieństwa nie cechuje celibat. Z dumą w XIX w. do utopii Moora nawiązywali socjaliści utopijni, ale i bolszewicy.

XII. MYŚL POLITYCZNA REFORMACJI

Humanizm epoki odrodzenia w połączeniu z narosłymi wokół roli kościoła katolickiego konfliktami politycznymi i społecznymi- REFORMACJA. Na początku XVI w. do tego ruchu włączyły się czołowe postacie życia politycznego:

- do przeciwników kościoła należeli mieszczanie- przeciw przywilejom duchownych,

- szlachta- występowała przeciw silnej pozycji ekonomicznej duchowieństwa,

- monarchie pragnęły uniezależnić się finansowo od kościoła.

Reformacja ( różne jej odmiany ) generalnie sprowadzały się do założenia, że kościół jako instytucja nie jest potrzebny do zbawienia. Należało go zlikwidować, stworzyć inny o bardzo ograniczonym oddziaływaniu, zaspokoić oczekiwania społeczne. Tam gdzie reformacja zwyciężyła- na zachodzie Europy, zaspokojono te postulaty.

Myśl polityczna reformacji była niejednolita:

1) LUTERANIZM

Marcin Luter- zakonnik, teolog niemiecki, wykładał w Wittenberdze, cieszył się sympatią i poparciem nie ze względu na 95 tez, a ze względu na swój stosunek do sprzedaży odpustów.

Czyściec- różnie się od piekła, choć męki są takie same, cierpimy, jednak nie tracimy nadziei. Gdy nasza dusza zostanie oczyszczona, idziemy do nieba.

Odpust- gwarancja, że przy spełnieniu określonych przesłanek teologicznych uda się ominąć czyściec. Kościół sprzedawał odpusty. Sprzedaż odpustów dla ludzi wrażliwych teologicznie i społecznie jest nieakceptowalna. Luter wystąpił przeciw temu, to daje mu popularność.

Przesłanki teologiczne doktryny Lutra- był wiernym uczniem św. Augustyna, przyjmuje, że o naszym zbawieniu decyduje łaska boża- nasz grzech pierworodny nie może zostać zamazany ani przez:

- naszą wolę ( dobre uczynki ),

- ani przez sakramenty

A tylko przez łaskę bożą. Człowiek ma wierzyć, powinien się starać nawiązać indywidualny kontakt z Bogiem. Ma to uczynić poprzez samodzielne studiowanie prawd objawionych- Pisma św.

Kościół u Lutra- ma dwojakie znaczenie:

a) kościół niewidzialny- rozumiany jako związek wszystkich wiernych, na czele którego stoi Bóg,

b) kościół widzialny- powoła go sam Luter po likwidacji kościoła katolickiego. Powinien charakteryzować się bardzo skromną liturgią, szerokim udziałem wiernych w kapłaństwie.

Luterańska wizja państwa- znów czerpie od św. Augustyna:

- pesymizm antropologiczny,

- dlatego potrzebne jest silne państwo, które będzie powstrzymywać nas surowo przed czynieniem zła. Czasem państwo powinno być wręcz przykładnie surowe- okrutne. Państwo jest biczem bożym,

- milczy podobnie, jak św. Augustyn na temat prawa oporu- z jednym wyjątkiem- w wypadkach przewidzianych przez prawo można stawić opór.

Stosunki państwo- kościół:

a) w wypadku kościoła niewidzialnego nie możemy mówić o takich stosunkach,

b) w wypadku kościoła instytucjonalnego- obowiązkiem państwa jest zapewnienie jedności religii na całym terytorium. Państwo poniekąd jest interpretatorem prawd wiary. Musi kontrolować duchowieństwo- nauczanie, kazanie. Kościół jest zależny od państwa.

2) KALWINIZM- Jan Kalwin, prawnik, znawca kultury antycznej. Schronił się przed prześladowaniami w Genewie, po ucieczce z Francji. "Urządzenie chrześcijaństwa", "Urządzenie wiary chrześcijańskie".

Przesłanki teologiczne- podzielał pesymizm antropologiczny, również wierzył, że można temu przeciwdziałać jedynie budując silne państwo.

Poglądy na państwo- twierdził, że władza pochodzi od Boga. I to konkretna władza konkretnego człowieka. Bóg kieruje postępowaniem władcy. Jest to doskonała legitymacja władzy. W zasadzie lud nie ma prawa do oporu przeciw władzy. Jednak sam był uchodźcą, nie mógłby czynić tego, co czyni gdyby definitywnie obstawał przy takim stanowisku, jeśli istnieje instytucja, która może przejąć władzę, to w określonych okolicznościach może to uczynić.

Jest zwolennikiem republiki. Większość z nas to ludzie źli. Monarcha może też być zły, grzeszny, ułomny. Republika zaś jest instytucjonalną formą rządów ludzi najdoskonalszych- predestynowanych do życia wiecznego. W Genewie rządził KONSYSTUS- organ składający się zarówno ze świeckich, jak i duchownych.

Państwo a kościół- Kalwin podporządkował państwo kościołowi. Wierny= obywatel. Pastor interpretuje zjawiska duchowe politycznie.

KONSYSTUS miał bardzo szeroki kompetencje. Poddawał obywateli regularnej kontroli moralnej. Kościół wychowywał dzieci kalwińskie. Cnoty kalwińskie wykluczały większość rozrywek. Zakaz kontaktów z katolikami.

XIII. MYŚL POLITYCZNA MACHIAVELLEGO

Nicholo Machiavelli- XV/XVI w., polityk Republiki Florenckiej. Po dojściu do władzy Medyceuszy zesłany na wygnanie. W tym czasie pisał:

- "Książę"- "Rozważania nad pierwszymi księgami Tytusa Liwiusza". Często przypisuje mu się tezę, iż polityczny cel uświęca środki. Klasyczny republikanizm to Cyceron, Rousseu, Machiavellil.

1) POGLĄDY NA PAŃSTWO

Był empirykiem, z zaobserwowanych faktów i zjawisk wyciągał wnioski. Sekularyzacja życia politycznego. Jego zdaniem w życiu politycznym nie było miejsca dla Boga, moralności, sprawiedliwości. Istotne jest, jak w rzeczywistości funkcjonują systemy społeczne i polityczne, nie liczy się to, jak być powinno. W świecie można znaleźć harmonię. Jest w nim tyle dobra, co zła. Zło wędruje od państwa do państwa. Gdzie dominuje dobro- państwo tryumfuje. Gdy dominuje zło- państwo chyli się ku upadkowi. Machiavelli twierdzi, że ma to charakter cykliczny.

Na ludzki los wpływ mają wg niego dwa czynniki:

a) FORTUNA- deterministycznie pojmowany los, zespół wydarzeń od człowieka niezależnych,

b) VIRTU- energia, aktywność, przedsiębiorczość, zdolność do przewidywania i rozumowania, Virtu jest w stanie zagrodzić drogę fortunie, Był przekonany, że geniusz taki, jak Cezar będzie w stanie zagrozić fortunie w wymiarze makropolitycznym- ukształtować zgodnie ze swoją wolą otaczający go świat. Taki człowiek byłby w stanie przywrócić wielkość Włoch.

By tego dokonać, musi być ustrój właściwy do przezwyciężenia chaosu. Książę to krótki podręcznik sprawowania władzy w okresie chaosu. Podstawowym wymogiem jest, by władca zrozumiał czym jest polityka, a czym moralność. Zachowania moralne podlegają ocenie z punktu widzenia fundamentalnego kryterium dobra i zła. W polityce zaś to kryterium jest bezużyteczne. Zasadnicze znaczenie w polityce ma kryterium skuteczności i nieskuteczności. W polityce odniesie klęskę ten, kto będzie stosował kryterium moralne.

Władca musi poznać wiele tajników sprawowania władzy. W okresie chaosu nie można okazywać:

a) HOJNOŚCI,

b) ŁAGODNOŚCI

Zostanie to odebrane jako słabość. W okresie chaosu władca musi odwoływać się do terroru. Nigdy, przenigdy nie może jednak stosować terroru w interesie prywatnym ( przeciw osobistym wrogom ). Tylko przeciw wrogom państwa. Terror musi być stosowany lege artis ( zgodnie z zasadami sztuki ). W innym wypadku terror jest nieskuteczny- gdy np. ktoś stosuje terror kierując się namiętnościami, a powinno się kierować rozumem- kompetentnie.

a) polityka a moralność

b) terror tylko przeciw wrogom państwa,

c) terror stosować, kierując się rozumem, a nie namiętnościami.

Sztukę terroru trzeba dobrze poznać- czyni się to dzięki donosicielom, zdrajcom, szpiegom. Należy odwołać się do kłamstwa, zdrady, podstępu, oszustwa, by zmylić uwagę ofiary, potem trzeba działać w sposób nagły, niespodziewany, obezwładniający. Nie należy się ze stosowaniem terroru obnosić.

Pozostałym poddanym należy okazywać łaskę. Akty łaski trzeba celebrować. Powinno to być przedmiotem propagandy państwa:

a) terror,

b) łaska

Mają prowadzić do przekonania podwładnych, że władca jest niezbędnym elementem ich pomyślności. Władca nigdy nie może ulec postawie możnych- awanturnictwo, uzewnętrzniające prywatę, ani ludu, który kieruje się pomyślnością.

Machiavelli nie postrzegał wizji tego ustroju jako docelowego. Jest to jedynie zespół zaleceń dla władcy sprawującego władzę w okresie przezwyciężania chaosu. Gloryfikował natomiast ustrój republikański ( poprzednio widoczne to u Cycerona ). Wg niego ustrój ten zapewnia stabilność polityczną i swobodę obywateli. Podobnie jak Cyceron.

XIV. MYŚL POLITYCZNA JEANA BODINA

Jean Bodin ( 1530- 1596 ), prawnik.

Uznaje suwerenność za najważniejszą cechę państwa. Podstawą państwa jest rodzina ( tak jak u Arystotelesa ), państwo bez rodziny istnieć nie może. Ma ono odwzorowywać rodzinę. Państwo ma być nie tylko tworem szczęśliwym, ale także prawnym. Rząd sprawiedliwy to taki, który podlega prawu boskiemu i prawom kardynalnym.

SUWERENNOŚĆ- to absolutna i nieustająca władza

a) suwerenność jest ciągła, niezbywalna, niepodzielna, niezależna, nieograniczona, bezwarunkowa

Znamiona władzy suwerennej

- prawodawstwa ( tworzenie prawa przez suwerena ):

- wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju,

- rozpatrywanie spraw w ostatniej instancji,

- powoływanie urzędników i ich odwoływanie,

- nakładanie podatków,

- świadczenie łask i dyspensowanie od wymogów ustaw,

- podwyższanie i obniżenie wartości stopy monet.

Urzędnicy muszą postępować zgodnie z prawem.

Nawet własna wola nie może ograniczać suwerena, ale powinna odpowiadać ona prawu bożemu. Jeżeli suweren narusza prawo boskie, to poddanie nie mogą czynnie przeciw niemu występować, gdyż suweren odpowiada tylko przed Bogiem.

Bodin uważał, że kościół powinien podlegać jurysdykcji państwa. Opowiadał się za ustrojem monarchicznym.

XV. MYŚL POLITYCZNA REWOLUCJI ANGIELSKIEJ

Początek XVII w.- poważne zmiany w społeczeństwie angielskim. Panowanie Elżbiety I przyniosło mieszczaństwu znaczne sukcesy. Ograniczone zostały wpływy arystokracji ziemskiej, landlordów. Nowe warstwy społeczeństwa zyskały duże znaczenie:

- gentry ( nowa szlachta )- która przechodziła na system gospodarki rynkowej,

- yeomeni ( wolni chłopi )

Państwo było tymczasem nadal feudalne, ale absolutyzm Jakuba I i jego syna Karola I wywołał opór, a zwłaszcza polityka zwrotu ku absolutyzmowi.

Społeczeństwo angielskie możemy w przededniu rewolucji podzielić na dwie grupy:

I) popierające rewolucję- burżuazja, nowa szlachta, lud ( miejskie pospólstwo, chłopi ). W latach 40 i 50. XVII w. obóz rewolucyjny przestał być jednolity. Wykształciły się programy:

1) burżuazyjnej prawicy Organizatorem rewolucji był tzw. Długi Parlament ( obradował w latach 1640- 1653 ). W Parlamencie można wyodrębnić dwa nurty. oba związane z PURYTANIZMEM- programem zreformowanego kościoła, wrogiego zarówno w stosunku do kościoła katolickiego jak i zreformowanego. Krytykowali go za rozpustę, lenistwo i rozrzutność, występowali przeciw luksusowi, rozrywkom, nadmiernej liczbie świąt. Wysoko cenili natomiast przedsiębiorczość, energię, ekonomiczny sukces, biedę traktując jako efekt lenistwa i braku zmysłu oszczędności.

a) PREZBITERIANIE- reprezentowali prawicę- była to wielka burżuazja miejska i wiejska. Program polityczny był bardzo skromny. Występowali przeciw absolutyzmowi na rzecz "monarchii umiarkowanej", stąd szukali porozumienia z królem w zamian za uznanie zwierzchnictwa Parlamentu. Do 1648 mieli przewagę w Parlamencie.

b) INDEPENDENCI- średnia burżuazja, nowsza szlachta, drobni posiadacze. W 1648 dokonali zamachu stanu i oczyścili Parlament z prezbiterianów.

Wg independentów monarchia jest najgorszą formą rządów. Władza monarsza to uzurpacja władzy należnej reprezentacji narodu, dokonana przez Wilhelma Zdobywcę po bitwie pod Hastings. Karol I jest tyranem, władcą nielegalnym, jest niższy od ustawy, tak jak ta od parlamentu. Królobójstwo uzasadniano opierając się na pismach francuskich monachomachów. Dla obrony ludu i wyższych zasad można zawiesić normalną praworządność, po to właśnie by stworzyć należyte warunki dla jej działania. Nie przyjęli jednak zasady suwerenności ludu. Powoływali się na umowę społeczną, która również na lud nakłada obowiązek szanowania wielu zasad. Prawo oporu przypada tylko magistraturze. Suwerenem jest nie naród, ale Parlament. Tu skupia się wola większości narodu

W okresie rządów Cromwella głoszono, że najwyższa władza ustawodawcza spoczywa w jednej osobie i w ludzie zebranym w parlamencie. Lud jest reprezentowany przez Parlament, ale parlament dzieli władzę suwerenną z lordem protektorem- pogodzenie zasady suwerenności parlamentu z dyktaturą jednostki w ramach ustroju republikańskiego.

Parlament miał być kompletowany wg cenzusu majątkowego. Zasada równości przy rozdziale mandatów w Izbie Gmin była sprzężona z ideą proporcjonalności, przyznającą mandaty okręgom wyborczym w zależności od ich udziału w ciężarach ponoszonych na rzecz państwa. Logicznym hasłem było hasło wolności bogacenia się dla posiadaczy oraz kategoryczna obrona nietykalności prywatnej własności ( powtarzano purytańską tezę, że nędza jest rezultatem grzechu ). W poglądach independentów tkwiły podstawy nowożytnego liberalizmu.

JOHN MILTON- poeta, popierał independentów, uzasadnił wykonanie wyroku na królu. Jednak oddalał się od nich wraz ze słabnącym pierwiastkiem demokratycznym w ich doktrynie. Odrzucił tezę o tym, iż władza suwerenna należy do Parlamentu. Suwerenem jest naród. Zawierają kontrakt z władcą, lud zatrzymał sobie substancję suwerenności. Bronił republiki jako rządu równości i sprawiedliwości. Wszyscy są równi, nie więc powodu by oddać władzę jednostce. Władzę powinna sprawować generalna rada najzdolniejszych mężów, wybieranych na określony czas przez naród. Parlament powinien być rozumnym wykonawcą woli narodu. Milton akceptował pełną swobodę słowa i druku, tylko całkowita tolerancja daje postęp, a dyskusja polityczna rodzi najlepsze rozwiązania.

JAMES HARRINGTON- ( "Oceania" )- równowaga własności ( balance ) w nowoczesnym państwie. Warunkiem stabilizacji jest unikanie zbyt wielkich dysproporcji majątków wśród członków społeczeństwa. Postulował by państwo uniemożliwiało powstawanie wielkich fortun. Oczywiście nie zjednał sympatii angielskiej burżuazji.

2) drobnomieszczańska doktryna LEWELLERÓW ( zrównywacze, niwelatorzy ), głównym ideologiem był JOHN LIBURNE ( "Umowa wolnego ludu Anglii- 1647 r. )

Głosili hasło równości praw politycznych. Uzasadnieniem była teza o suwerenności ludu, która zakłada sprawiedliwą wolność i poszanowanie wrodzonych praw człowieka, których nikt nie może zmieniać, nawet parlament. Należy często zmieniać posłów, odrzucić cenzus wyborczy, wprowadzić powszechne prawo wyborcze, bowiem nikt nie jest obowiązany do posłuszeństwa władzy, której sam nie powołał. Do parlamentu miało należeć ustawodawstwo i kontrola nad urzędnikami. Żaden urzędnik ani oficer nie mógł być jednocześnie posłem. Żądano gwarancji praworządności i obywatelskich swobód, tolerancji religijnej, wolności słowa i druku ( z wyłączeniem pism aprobujących tyranię ). Wystrzegano się od egalitaryzmu społecznego i odżegnywano od naruszania własności. Program lewellerów stworzył podstawy pod zasadę burżuazyjnej demokracji.

3) komunizm DIGGERÓW- obejmował najuboższe warstwy miejskiego i wiejskiego plebsu. Próbowały one tworzyć komuny rolnicze na ziemiach gminnych i ugorach, wobec braku siły pociągowej kopano ziemię orać ( stąd nazwa ruchu ).

Źródła nędzy i wyzysku tkwi we własności prywatnej. Własność powinna zniknąć, gdyż prawo do środków utrzymania, szczególnie prawo do ziemie, to naturalne prawo dane człowiekowi przez Boga. Własność ziemi i wszelkie manipulacje płodami to naruszenie prawa bożego.

GERARD WINSTANLEY ( "Program ustroju wolności"- 1652 ). Bogacze nie wyrzekli się własności i dlatego rewolucja nie mogła zwyciężyć. Apelował do Cromwella, by zmusił możnych do przekazanie ziemi we wspólne władanie. Krytykował istniejące stosunku w Anglii. Przedstawił państwo jako aparat wyzysku biednych przez bogatych. Prawo angielskie zapewnia prawdziwą wolność tylko szlachcie i klerowi, natomiast wolność ludu polega tylko na prawie do pracy najemnej. Anglia jest wielkim więzieniem, w którym więźniami są ludzie ubodzy. Król zawsze był ciemiężycielem ludu. Teraz kolej na wyzwolenie kraju i jego ludu z ucisku lordów, możnych i wielkich właścicieli ziemskich. Swe sympatie kierował w stronę republiki, w której rządziłby system praw powszechnej wolności. Podstawową komórką miała być gmina, w której każdy byłby panem swego gospodarstwa. Ziemia byłaby wspólna. Środki utrzymania dostarczane byłyby z magazynów państwowych w myśl zasady: każdemu wg jego potrzeb. Praca byłaby powszechnym obowiązkiem. Naczelną władzą republiki miał być parlament złożony z przedstawicieli miast i gmin, wybierany w powszechnym głosowaniu, z wyłączeniem jednak przeciwników republiki. Parlament miał sprawować nadzór nad urzędnikami i stanowić prawa. Ponieważ obawiał się inflacji prawa, w projekcie kodeksu dla przyszłej republiki przewidywał jedynie 60 artykułów.

Ślady tych poglądów można odnaleźć w utopiach następnych stuleci, a także wśród programów lewicy czasów wielkiej rewolucji mieszczańskiej we Francji.

II) zwolennicy króla- szlachta, kościół anglikański.

XVI. SZKOŁA PRAWA NATURY

Wiek XVII był kontynuacją wieku XVI- szczególnie, jeśli chodzi o rozwój gospodarki rynkowej, polityczna emancypacja mieszczaństwa- wchodziło ono na scenę polityczną, dostrzegło ono jako swego sojusznika monarchię absolutną. Doszło do konfliktu większości środowisk mieszczańskich w Anglii z monarchią Stuartów- rewolucja purytańska. Wiek XVII- poszukiwanie nowych rozwiązań w sferze postrzegania świata, inspirowane postępem nauk ścisłych i przyrodniczych ( Newton, Galileusz ). Dla nich matematyka była królową nauk, a nie teologia. Środowiska zainteresowane były wiedzą niepodważalną, pewną- stąd popularność matematyki, oferowała uniwersalne, niepodważalne rozwiązania- zawsze 2 i 2 jest 4. Pewne aksjomaty są niepodważalne. Takich aksjomatów szukano i w prawie- aby podstawowe prawa natury były tak samo niewzruszalne jak aksjomaty matematyki. Poszukiwaniem niepodważalnych prawd i opartych na nich prawach zajmowali się przedstawiciele szkoły prawa natury:

HUGO GROCJUSZ- Holender, pochodził z kupieckich środowisk, uwikłany był w konflikty polityczne we własnym kraju, większość życia spędził we Francji. Najbardziej jego znane dzieła to:

- "O prawie wojny i pokoju",

- "O pokoju dusz"

Pierwsza z nich stała się podstawą nowożytnego prawa międzynarodowego. Prawo natury trzeba odróżnić od religii, tylko wtedy bowiem będzie miało pewność aksjomatów matematycznych. Sam nie był ateistą, ale zakładał, iż jeśli źródeł prawa natury będziemy szukać w Piśmie Świętym, to może dojść do rozbieżności opinii w wyniku różnej interpretacji. Nasze wyobrażenie o prawie natury trzeba też oddalić od naszych przekonań, czy istnieje Bóg- prawo natury jest od Boga niezależne. Zostawmy w spokoju istnienie Boga- szukajmy innych źródeł prawa natury. Jest ono autonomiczne, tylko wtedy będzie przedstawiać prawdy niepodważalne.

Gdzie są więc źródła prawa natury?

Trzeba obserwować naturę ludzką ( sam starał się to robić ), ma ona charakter społeczny, cechuje nas skłonność do życia razem z innymi, w sposób zorganizowany, ludzie zawsze żyją ze sobą w sposób zorganizowany i pokojowy. Od tych faktów przechodzi do postanowień prawa natury- rzeczą najtrudniejszą jest wyprowadzić z faktu normę prawną. Grocjusz sformułował cztery zasadnicze cechy prawa natury:

a) nakazuje szanować własność pozostałych,

b) nakazuje wynagradzać szkody,

c) nakazuje dotrzymywać umów,

d) nakazuje ponosić kary za popełnione przestępstwa,

Zawiera się w tym cały normatywny system, który zapewnia harmonijne życie. Prawo natury obowiązuje wszystkich, zawsze i wszędzie. Grocjusz stworzył ten system w oparciu o swoje kupieckie środowisko. Co Grocjusz opiera na tymże fundamencie? Jakie to państwo? Forma ustrojowa jest obojętna, natomiast są rzeczy ważniejsze. Od kogo zależy wybór formy rządów?- od ludu. Władza pierwotnie należy do jednostki, co z nią zrobić, o tym decyduje lud. Może on przekazać swoją władzę monarsze. Możliwe są dwa rozwiązania:

a) albo lud przekazuje całą władzę- wówczas władza państwowa jest niczym nieograniczona, władza może oczekiwać całkowitego posłuszeństwa,

b) albo lud przekazuje tylko część władzy- wtedy władza jest ograniczona, władca nie może oczekiwać bezwarunkowego posłuszeństwa, jeśli nie dotrzymuje umów, można wypowiedzieć mu posłuszeństwo.

Grocjusz jest nie tylko ojcem nowożytnego prawa międzynarodowego, jest także ojcem nowożytnych prawa podmiotowych. Postrzegał prawo na dwa sposoby:

a) obiektywny- uniwersalny porządek, w którym każdy człowiek i każda rzecz ma swoje miejsce,

b) subiektywny- może oznaczać konkretne uprawnienie konkretnego człowieka

PRAWA PODMIOTOWE oznaczają pewną kwalifikację moralną przyznaną każdemu z nas do tego, byśmy zgodnie z zasadami sprawiedliwości coś posiadali bądź coś zdziałali. Tak rozumiane prawo podmiotowe Grocjusz podzielił na trzy części:

a) uprawnienia do nas samych ( wolności ),

b) uprawnienia do innych osób ( rodziców do dzieci ),

c) uprawnienia, które dają nam władzę wobec rzeczy ( własność ).

SAMUEL PUFFENDORF- swoje rozważania odnosił do prawa międzynarodowego, konstruowała swe koncepcje z myślą o porządku wewnętrznym. Pochodził ze środowiska luterańskiego duchowieństwa, był niemieckim dyplomatą, profesorem prawa, wykładał w Lundzie, objął katedrę prawa natury na słynnym Uniwersytecie w Heidelbergu. Uważany był za największy autorytet prawny swoich czasów:

- "O prawie natury i narodów ksiąg osiem",

- "Elementy prawoznawstwa"

Prawo natury należy od religii oddzielić, bo inaczej nie ma mowy o aksjomatach. Jest prawem wspólnym dla wszystkich epok ( czyli powtórzył myśl Grocjusza ), zawiera uniwersalne zasady moralne, można je poznać dzięki posługiwaniem się rozumem. Źródeł prawa natury szukać należy w każdym z nas, musimy więc obserwować ludzi. Każdego z nas cechują dwa instynkty:

a) samozachowawczy,

b) do życia społecznego

Jeśli dotyczy do każdego z nas, to są cztery powody:

a) każdy człowiek najbardziej kocha samego siebie ( egoizm ),

b) bez pomocy innych każdy człowiek jest bezbronny i bezradny,

c) każdy człowiek szuka poparcia i pomocy innych,

d) każdego człowieka cechuje chęć szkodzenia innym.

Z tego faktu wyprowadza normy:

a) każdy z nas jest uprawniony do ochrony życia, zdrowia i mienia,

b) nikt nie ma prawa do naruszania harmonii życia społecznego.

Jakie wynikają z tego konsekwencje dla konstrukcji politycznej?

Genezy państwa należy szukać w umowie społecznej. Umowa składa się z trzech aktów:

a) umowa zrzeszania się jednostek w społeczeństwie,

b) akt nadania społeczeństwu ustroju konstytucyjnego,

c) przekazanie przez to konstytucyjnie zorganizowane społeczeństwo władzy. Monarcha zobowiązuje się zapewnić bezpieczeństwo. Ma to charakter bezwarunkowy, a priori społeczeństwo wyrzeka się prawa stawiania oporu. Cała władza zostaje przekazana monarsze.

BENEDYKT SPINOZA- pochodził z żydowskiej rodziny osiadłej w Anglii, szybko został wydalony z gminy żydowskiej za nieprawomyślność. Wskazywało to na istotę natury jego osobowości, najbardziej cenił wolność myśli, w ortodoksyjnej gminie żydowskiej nie mógł znaleźć sobie miejsca. Gdy zaproponowano mu objęcie Katedry Etyki na Uniwersytecie w Heidelbergu, Spinoza odmówił. Uważał, że ogranicza to wolność myśli, ostatecznie został szlifierzem szkieł optycznych. W wolnych chwilach filozofował, czego owocem były takie dzieła jak:

- "Etyka" ( filozoficzne ),

- "Traktat teologiczno- polityczny",

- "Traktat polityczny"- nie został dokończony.

Moralność dzielił na:

a) biblijną ( religijną )- bardzo ją cenił, ale dla elit nie ma dużo do zaoferowania,

b) racjonalistyczną- oparta na rozumowaniu

Zanim ludzie zawarli umowę społeczną by powołać państwo, żyli w stanie natury. Każdy cieszył się swoimi naturalnymi uprawnieniami, tylko nie miał kto ich chronić- tylko sam człowiek. Nic więc dziwnego, że w stanie natury dominują rządy przemocy. Ale ponieważ człowiek jest istotą racjonalną, rozum podpowiada mu, aby powołał państwo dla wzajemnego pożytku- aby cieszyć się wolnością. Państwo ma gwarantować życie zgodne z postanowieniami rozumu. W państwie możemy kierować się rozumem, a nie jest łatwo robić to w stanie natury. Kiedy człowiek kieruje się rozumem, jest ono wolny. Czy w takim państwie władza jest ograniczona czy nie? Czy ludzie przekazują wszystkie naturalne uprawnienia czy nie? Grocjusz ( najczęściej ) i Puffendorf ( zawsze )- ludzie przekazują władzy wszystkie swe uprawnienia. Dla Spinozy- filozofa, a nie prawnika- nigdy państwo nie może dysponować nieograniczoną władzą, bo nie można przekazać państwu niezależnego myślenia. Państwo nie może więc kontrolować naszych myśli- nie ma władzy autentycznie absolutnej. A ci, którzy są niezadowoleni z państwa- jaka byłaby nasza kondycja bez państwa? Żyjąc razem w państwie odnosimy bardzo dużą korzyść cywilizacyjną. Jaka forma rządów jest najbardziej odpowiednia? Grocjusz powiedział, że jest to nieistotne, Spinoza wskazał na demokrację opartą na cenzusie majątkowym, zapewnia bowiem równość w państwie pod rządami demokratycznymi jesteśmy równi, państwo zapewnia nam maksimum wolności.

Jeśli państwo jest instytucją, która zapewnia nam korzyści, to możemy powiedzieć, że Spinoza jest prekursorem liberalizmu.

XVII. THOMAS HOBBES, JOHN LOCKE

Hobbes był starszy o dwa pokolenia, jego poglądy nie pasowały do epoki. Locke był ojcem liberalizmu politycznego, ideowym ojcem rewolucji angielskiej.

Wiek XVII- wiek racjonalizmu ( i obaj są racjonalistami ). Rozum decyduje o poznaniu. Obaj reprezentowali szkołę prawa natury.

Prawa naturalne- prawa człowiekowi przyrodzone. Praw naturalnych człowiek nie zawdzięcza dawcy.

Wszelkie byty są przez człowieka tworzone. Droga tworzenia to UMOWA SPOŁĘCZNA. Człowiek jest kreatorem rzeczywistości. A więc państwa wtedy nie było. W dziejach ludzi istniał kiedyś stan bez państwa. Ten okres to okres stanu natury. W nim człowiek kierował się tylko swoimi prawami naturalnymi, żył zgodnie z naturą.

Dlaczego państwo powstało?

Koncepcja człowieka- wiek XVII- racjonalizm, człowiek jest istotą rozumną.

Hobbes- pesymizm antropologiczny- w człowieku dostrzegał przede wszystkim wady, człowiek z natury jest zły.

Locke- optymizm antropologiczny, w człowieku widział zalety, człowiek jest z natury dobry.

Rozumność jest cechą każdego człowieka, i dobrego i złego.

Hobbes- najważniejszym motywem działania jest instynkt samozachowawczy, ale zdarza się też kierować egoizmem. Ten instynkt jest realizowany w stanie natury- stanie permanentnej wojny, To nie społeczeństwo- to zakotwiczona natura ludzka. Wojna wszystkich ze wszystkimi- wszyscy zagrażają wszystkim, człowiek musi być zawsze gotowy do obrony. Stwarza ład i poczucie bezpieczeństwa, lecz tylko dla siebie. Nie ma rozwoju cywilizacyjnego. Nie ma postępu. Nie ma sprawiedliwości, nie ma prawa.

Ludzi byli wobec siebie równi. Wszyscy chrzcili własny byt, wszyscy wyrażali pożądanie posiadania rzeczy. Rozumny człowiek dostrzegał wady stanu natury- człowiek rozumny ( choć zły ) dostrzegł wady polegające na braku bezpieczeństwa, rozum człowieka kieruje się na drogę do pokoju- jest umowa społeczna. Hobbesjański zły człowiek zawiera umowę społeczną, bo nie chce żyć w stanie permanentnego zagrożenia.

Locke- ponieważ jest on optymistą antropologicznym, to ludzie w stanie natury wiodą spokojny żywot, zajmują się wytwarzaniem dóbr. Wg Locke'a w stanie natury nie ma wojny- możliwość rozporządzania sobą i swoimi dobrami. Dobry człowiek Lockowski nie odczuwa wrogości wobec innych. Dlatego znacznie łatwiej jest wytłumaczyć powstanie państwa u Hobbesa- trudniej jest wytłumaczyć dlaczego Lockowski człowiek chce państwa. Są jednak pewne niebezpieczeństwa- jeśli nie ma państwa nie ma też prawa, każdy człowiek Lockowski jest dla siebie normodawcą, nie ma powszechnie obowiązującego prawa w znaczeniu przedmiotowym- jest tyle porządków prawnych, ilu ludzi. Skoro w stanie natury nie ma władzy, nie ma sądów- ewentualne spory między ludźmi rozstrzygają oni sami.. Każdy jest sędzią w swojej sprawie. Prowadzi to do anarchii. Człowiek rozumny dostrzega niebezpieczeństwa stanu natury, dlatego poprzez umowę społeczną tworzy państwo.

Te dwa podejścia zbiegają się w dwóch pojęciach:

a) rozumność ludzka,

b) umowa społeczna,

Jakie to państwo ma być?

Hobbes- człowiek z natury jest zły, tylko silne państwo wszechogarniające może ograniczyć złe cechy człowieka, skoro człowiek jest zły i jego rozumność nie uczyni go lepszym to musi istnieć państwo jako kaganiec. Stąd potrzeba państwa silnego.

Locke- stan natury jest harmonią, państwo to antidotum na niebezpieczeństwa stanu natury. Państwa powinno być jak najmniej, państwo powinno być ograniczone do stanowienia prawa i rozstrzygania sporów.

Zawsze tam, gdzie optymizm antropologiczny- państwo powinno sięgać jak najbliżej. Państwo jest złe, bo ogranicza wolność, ale jest użyteczne, bo realizuje prawodawstwo i gwarantuje rozstrzyganie sporów. Uzasadnienie państwo to jego użyteczność.

Człowiek dobry= państwo złe,

Człowiek zły= państwo dobre.

Wolność:

Hobbes- człowiek jest wolny w stanie natury, oddaje wolność państwo, traci wolność,

Locke- człowiek ustępuje państwu tylko niektóre prawa ( do tworzenia prawa, do sądów ), resztę uprawnień naturalnych zachowuje.

UMOWA SPOŁECZNA:

Cechy wspólne:

a) powszechność- wszyscy ludzie ją zawarli,

b) nieodwołalność,

c) treścią umowy było wyzbycie się naturalnych praw

Jeśli używamy określenia umowy społeczna, to jakie są jej strony? Zawierana jest wtedy, gdy państwa nie ma, więc stroną nie może być państwo. Stronami są wszyscy ludzie. Oznacza to, że rozum ludzki tryumfuje nad namiętnościami. Oznacza też, że państwo jest tworem sztucznym. Państwo to twór sztuczny, stworzony przez ludzi, dla ich pożytku.

Różnice:

Hobbes- jest aktem jednorazowym, ludzie tworzą i społeczeństwo i państwo, jest nieodwracalna,

Locke- umowa społeczna jest dwuetapowa:

a) etap I- utworzenie społeczeństwa,

b) etap II- utworzenie państwa

Możliwe jest obalenie państwa, jako że wtedy sytuacja wraca do stanu społecznego, nie oznacza powrotu do stanu natury. Stąd wg Locke'a obalenie państwa nie jest nieszczęściem, bo mamy do czynienia z istniejącym społeczeństwem. Hobbes odrzuca jakąkolwiek możliwość odejścia, Locke- można modyfikować, bo człowiek jest kreatorem. Dla Locke'a kolejnym zawieraniem umów społecznych były wybory parlamentarne lub ewentualnie rewolucja.

Dlatego do Locke'a odwoływali się np. Amerykanie,

Do Hobbesa- władcy reprezentujący oświecony absolutyzm.

Hobbes- władza państwa jest nieograniczona, człowiekowi, który zawarł umowę społeczną, nie przysługują żadne roszczenia wobec państwa, jest zdany na jego łaskę i niełaskę. Locke- państwo powstało dla pożytku ludzi, którzy wyzbyli się wszystkich uprawnień, dlatego dysponują roszczeniami wobec państwa.

Hobbes- państwo stoi wyżej niż człowiek,

Locke- człowiek stoi wyżej niż państwo.

Obydwaj- podstawową cechą człowieka tworzącego państwo jest wolna wola. Zawarto umowę, bo ludzie byli wolni, państwo nie jest narzucone.

Locke- państwo musi mieć władzy jak najmniej, aby wystarczało do realizacji celów, które były przyczyną utworzenia państwa.

Aby zrealizować takie cele państwa, Locke przedstawił jako pierwszy koncepcję podziału władzy, ma on inny charakter niż u Monteskiusza.

a) normodawstwo ( władza ustawodawcza )- ma najsilniejszą pozycję w państwie, nie może być delegowana, ustawodawca to najwyższy organ państwowy, nikt inny nie może go zastąpić, ale pozycja nie oznacza, że jest to władza państwowa nieskrępowana i nieograniczona. Ograniczenia:

- cel powstania ( pożytek człowieka ),

- nienaruszalność własności ( własność to prawo naturalne ).

Ustawodawstwo nie może krępować:

- własności,

- życia prywatnego i rodzinnego,

- wolności,

- religii.

Ustawodawstwo ma natomiast gwarantować bezpieczeństwo.

Locke był zwolennikiem monarchii parlamentarnej,

b) władza wykonawcza- służyć ma ochronie praw ludzi, społeczeństwo dysponuje uprawnieniem do obalenia władzy wykonawczej. Władza wykonawcza obejmuje u Locke także monteskiuszowską władzę sądową!

- władza federacyjna ( federatywna )- ma zajmować się polityką zagraniczną

Zagadnienie rewolucji u Locke'a

Człowiek dysponuje uprawnieniem do obalenia władzy, powstała ona bowiem dla jego pożytku. Gdy państwo narusza naturalne uprawnienia człowieka, władzę można obalić. Dlatego w przypadku rewolucji wskazane jest zachowanie ostrożności. Może być konieczna, ale jest zawsze zła. Najwartościowsza jest zmiana ustroju poprzez wybory parlamentarne.

XVIII. MYŚL POLITYCZNA OŚWIECENIA

OŚWIECENIE- epoka, która w przeważający sposób ukształtowała nasze dzisiejsze polityczne myślenie. Jest to początek myśli liberalnej, można też upatrywać początków myśli konserwatywnej. Epoka ta trwała około 100 lat, rozpoczęła się w Anglii, sztandarową postacią był John Locke, ale większość to przedstawiciele myśli kontynentalnej. Byli oni zafascynowania Anglią jako ojczyzną wzorcowego modelu politycznego.

Charakterystyczne cechy myśli Oświecenia:

a) uniwersalizm- skoro natura ludzka jest wszędzie taka sama, to zasady moralne, które z natury ludzkiej wyprowadzamy, są wszędzie podobne. Można w oparciu o te zasady konstruować niezależnie od czasu, miejsca, ustroje polityczne. Były od tego wyjątki ( Monteskiusz- patrz niż. ).

b) racjonalizm- odrzucenie wiary w Boga jako istotnego elementu myśli politycznej. Była to epoka deizmu bądź w skrajnej postaci ateizmu. Wyjątki: np. John Locke, nie brano więc pod uwagę kwestii zbawienia. Ważne jest stworzenie szczęśliwego życia na ziemi.

c) masowość życia intelektualnego- założenia filozoficzne były dotychczas własnością elit intelektualnych. Książki były publikowane w niewielkim nakładzie. W XVIII w. sytuacja radykalnie się zmieniła- odbiorcą stały się coraz szersze warstwy społeczne. Epoka Oświecenia to epoka, w której niesamowicie rozwinęła się działalność publicystyczna- rozwinęła się gazeta, a co za tym idzie- nawyk codziennego czytania, pojawiła się sieć bibliotek- w dobrym tonie było iść do biblioteki. Ludzie, którzy zawodowo nie zajmowali się myślą polityczną, nabywali nowych doświadczeń/

- SALONY POLITYCZNE ( POLITYCZNO- LITERACKIE )- każda szanującą się rodzina zapraszała artystów, literatów na obiad, na określony dzień tygodnia,

- KAWIARNIA POLITYCZNA- widzieć i być widzianym, w dobrym towarzystwie przedyskutować to, co się przeczytało w gazecie,

- KLUBY POLITYCZNE- miejsca, w których spotykają się elity polityczne,

- TEATR POLITYCZNY- artystycznie może kiepski, ale politycznie miał wysoką wartość

- TOWARZYSTWA NAUKOWE- propagowały filozofię i myśl polityczną Oświecenia, filozofia polityczna przestała być więc domeną elit intelektualnych!. Poziom dyskursu oczywiście musiał się obniżyć.

Należy przy tym odróżnić:

- filozofię polityczną,

- ideologię Oświecenia,

d) bardzo głęboka wiara w rozum ludzki, który miał być nie do pogodzenia z prawdami wiary chrześcijańskiej, wiara w postęp, potępienie wszystkiego, co stare, związane z religią, Oświecenie entuzjastycznie kpiło sobie z duchowieństwa,

e) odrzucenie społeczeństwa stanowego i systemu przywilejów stanowych,

f) w wielu państwach aby uzasadnić swą władzę monarchowie sięgali do myśli Oświecenia ( oświecony absolutyzm ). Z drugiej strony Oświecenie doprowadziło do dwóch wielkich rewolucji:

- rewolucji amerykańskiej,

- Rewolucji Francuskiej.

WOLTER- najwybitniejszy pisarz tej, epoki, pisał dużo, najwybitniejsze dzieło: "Listy o Anglikach". Zafascynowany ustrojem angielskim, myślą Locke'a, przejął od nich "etykę utylitaryzmu". To, co jest etycznie dobre, jest korzystne- to, co zapewnia nam szczęście. Gdy idzie o rozważania polityczne, doktrynę Woltera charakteryzował podział wolności na dwie kategorie:

a) wolność cywilna ( wyznania, poruszanie się, wolność słowa, druku, prowadzenia działalności gospodarczej ),

b) wolność polityczna ( wpływania na bieg spraw politycznych, uczestnictwa w sprawowaniu władzy ).

Wolność cywilna jest absolutnie niezbędna, skoro tak jest, to wolność można pogodzić z absolutyzmem ( Locke w życiu by się z tym nie zgodził ). Wystarczy, że absolutny monarcha będzie sprawował władzę zapewniając wolność cywilną

Karierę publicystyczną zrobił dzięki przenikliwym atakom na Kościół katolicki. Nie oznacza to, że nie dostrzegał korzyści wynikających z przekonań intelektualnych Kościoła.

OŚWIECONY ABSOLUTYZM- oddziaływała na niego koncepcja Woltera. Był on przyjacielem wielu oświeconych monarchów, szczególnie Fryderyka II ( w Prusach zwanego "Wielkim", przez Polaków- nie, by był on jednym z ojców I rozbioru Polski ) czy Józefa II. Z pewnością z intelektualną fascynacją przyglądali się oni myśli politycznej Oświecenia. Jeśli państwo miało odzwierciedlać idee oświeceniowe, to musiało zrezygnować z ideałów absolutyzmu. Należało wskazać na inne pochodzenie władzy niż boskie. Władza musiała pochodzić od ludu ( zbliżone do umowy społecznej ). Nie "państwo to ja" tylko "władza pochodzi od ludu"- a ja ją mam dlatego, bo dysponuję znakomitymi kwalifikacjami. Monarcha oświecony nazywał siebie "pierwszym sługą państwa". Szczęście ludu miało być niezmierzone.

Wizerunek władcy: Ludwik XIV- zbudował Wersal, w Oświeceniu- ktoś kto jest sługą państwa nie może zamykać się w pałacu. Tak więc Fryderyk II ubierał się w mundur pułkownika, jego styl życia miał niczym się nie różnić od życia zwykłego wojaka, spał w koszarach. Nie miało to nic wspólnego z rzeczywistością, bo w rzeczywistości rezydencja tylko z zewnątrz przypominała wojskowy budynek. Podobnie Józef II- głęboką więź z poddanymi umacniał np. w ten sposób, iż odwiedzał ich w więzieniu.

W II połowie XX wieku- w Chile, po przewrocie, w wyniku którego obalono demokratycznie wybrany radykalnie lewicowy rząd Salvadora Allende, po kilku latach wojskowa punta ( na której czele stał Augusto Pinochet ) zrezygnowała z władzy gospodarczej, pojawili się gospodarczy liberałowie ( "Chicago boys" ), którzy swe tytuły z ekonomii zrobili pod kierownictwem Miltona Freedmana. Wprowadzili oni gospodarkę rynkową pod dyktatorskimi rządami punty. W tej ciekawej sytuacji odwołana się do Woltera, przeszło 200 lat po jego działalności- czy miał rację, iż można pogodzić wolność cywilną z brakiem wolności politycznej? Bo taka była sytuacja w Chile.

- europejscy i amerykańscy liberałowie twierdzili, że nie,

- inni ( zwłaszcza Freedman ) twierdzili, że tak.

W 1989 wielu liberałów zachodnich radziło Polakom przyjęcie wariantu chilijskiego. Taka myśl odżyła np. w Rosji za rządów Borysa Jelcyna.

MONTESKIUSZ- z pochodzenia arystokrata francuski, prawnik, wszechstronnie wykształcony, zafascynowany doświadczeniem Anglii, spędził tam 4 lata, napisał "Listy perskie" oraz "O duchu praw". Nie był typowym przedstawicielem epoki Oświecenia, bo odrzucał uniwersalizm, nie uważał, żeby natura ludzka bądź ludzie byli tacy sami. Monteskiusz- empiryk- ufa temu, co widzi, a nie temu, co podpowiada mu nie mająca odniesienia do rzeczywistości refleksja. Co ma wpływ na ducha praw:

- położenie geograficzne kraju, powierzchnia, ukształtowanie terenu,

- sposób życia mieszkańców,

- religia,

- poziom życia,

- temperament ( rezerwa- Północ, spontaniczność- Południe ).

Czy można gdzieś znaleźć dwa państwa pod tym względem identyczne? Nie- trzeba więc odrzucić oświeceniowy uniwersalizm. Jeśli takie czynniki składają się na ducha praw, to kształtują one ustrój polityczny. Nie ma dwóch identycznych ustrojów politycznych.

Stoi na gruncie RELATYWIZMU. Wyrosło to z:

- HISTORYCYZMU- historyczna suwerenność zjawisk, nie ma kraju czy państwa o tej samej historii,

- RACJONALIZMU- rozum ludzki jest predestynowany do tworzenia ustrojów państwowych,

Człowiek musi zanalizować ducha praw- wtedy będzie wiedział, który ustrój jest najbardziej odpowiedni. Musi zastanowić się, jakie prawa będą najbardziej odpowiadały duchowi praw. W jakich warunkach wolność jednostki ma się najlepiej? Jeśli prawo będzie nie zważając na ducha praw regulować będzie nasze postępowanie, to nasza wolność ulegnie pogwałceniu.

Systematyka ustrojów politycznych: ( zgodnie z:

- naturą rządów- istota państwa,

- zasadą rządów- sposobem, w jaki państwa funkcjonowały

a) republika- suwerenność ludu

- demokracja ( cnota ),

- arystokracja ( umiar )

Republika akurat Monteskiusza niezbyt interesowała.

b) monarchia-

- istota państwa- rządy jednostki zgodnie z prawem,

- zasada- honor,

c) despocja

- istota- rządy jednostki poza prawem,

- zasada- strach

Nie trzeba długo się zastanawiać, aby stwierdzić, o co chodziło Monteskiuszowi- tą "dobrą" monarchią jest Anglia, tą "złą" despocją jest Francja w połowie XVIII w. A przecież duch praw w Anglii i Francji jest podobny.

ZASADA TRÓJPODZIAŁU WŁADZY- Monteskiusz zaprezentował ją na przykładzie ustroju Anglii, co było błędem. Konstytucjonaliści ironizują, że Monteskiusz był w Anglii 4 lata i nic się nie nauczył. W rzeczywistości ustrój USA odzwierciedla zasadę trójpodziału władzy w sposób najbardziej wyrazisty. Koncepcja ta wynika z twierdzenia, iż jeśli władze będą się ograniczać, to wolność nasza pozostanie jak najszersza. Zróżnicowanie społeczeństwa na wielkie bogate rody, zawsze przyczynia się do ograniczenia władzy monarszej!- stąd jest to dobre dla naszej wolności!.

XIX. MYŚL POLITYCZNO JANA JAKUBA ROUSSEAU

Jan Jakub Rousseau był synem zegarmistrza. Uczono go imać się różnych zawodów. Był lokajem, grafikiem, przepisywał nuty, szpiegiem. Nie odniósł sukcesu w żadnym z zawodów, nie dawały mu one też satysfakcji. Był obiektem intryg i donosów. Cierpiał na manię prześladowczą ( był przekonany, że społeczeństwo go odrzuca ). Jego wizja społeczeństwa była pesymistyczna. Dał temu wyraz już w swej konkursowej pracy- "Rozprawa o sztukach i naukach". Napisał ją w 1750. Zagadnienie konkursowe brzmiał- czy odrodzenie sztuk i nauk przyczyniło się do poprawy obyczajów? Otrzymał I nagrodę, którą była publikacja pracy konkursowej. Akademia ogłaszając konkurs oczekiwała chóralnego przytaknięcia, tymczasem Rousseau, mimo iż konkurs wygrał, dał odpowiedź negatywną na postawione pytanie. Zgorszył tym większość czytelników. Inne dzieła to: "Rozprawa o pogodzeniu nierówności społecznych", "Umowa społeczna", "Uwagi o rządzie polskiej", "Projekt konstytucji Korsyki", "Emil".

Wizja człowieka- człowiek jest z natury dobry, ale zdemoralizowała go cywilizacja.

Metoda: ahistoryczna i aprioryczna. Musimy odrzucić wszystko to, co o człowieku powiada nam historia. Trzeba posłużyć się rozumem, by wydedukować, jakim mógł być człowiek, zanim spaczyła go historia.

Wizja stanu natury- to stan przedpaństwowy, przedhistoryczny. Jest to stan powszechnej szczęśliwości. Ludzie żyli w jaskiniach, samodzielnie zaspokajali własne potrzeby, nie obcowali z nikim, nie znali języka, nie ulegali namiętnością, nie musieli posługiwać się rozumem. Takiego człowieka określał Rousseau mianem "szlachetny dzikus". Człowiek taki nie był ani dobry ani zły, ani mądry ani głupi. Jest to stan wolności i pokoju. Człowiek cieszy się tym stanem, gdyż nie zna rodziny, własności, władzy.

Czemu więc człowiek chciał wyjść ze stanu natury? Wcale nie chciał, stało się tak wbrew jego woli i wiedzy, z powodu klęsk żywiołowych. Ludzie musieli połączyć swe wysiłki dla zapobiegania tym kataklizmom- zaczęli żyć wspólnie.

Życie rodzinne spowodowało, że człowiek poznał namiętności- miłość i nienawiść. Powstała własność prywatna- spowodowało to podział społeczeństwa na biednych i bogatych. To zaś spowodowało właśnie konflikty i wojny. Ludzie zawarli ze sobą pakt dla obrony biednych przed bogatymi. Nie było jednak nikogo, kto miałby to robić. Kolejnym aktem przekazano władzę w ręce konkretnych osób, które miały bronić biednych przed bogatymi. Nic to jednak nie zmieniło, sytuacja biednych się nie poprawiła, tyle, że teraz powstałą władza despotyczna.

Wszyscy jesteśmy zdemoralizowani przez cywilizację- jednak cywilizacja jest procesem nieodwracalnym. Co więc należy zrobić? Można skonstruować wzorcowy ustrój polityczny i społeczny, który nie będzie miał nic wspólnego z współczesną mu rzeczywistością. Ustrój te nie będzie oparty o fakty i zjawiska społeczne, a tylko i wyłącznie o zasady rozumu. W tym ustroju ludzie będą będą w stanie żyć razem bez demoralizacji przez cywilizację.

Jak powołać taki ustrój? Doprowadzić do zawarcia UMOWY SPOŁECZNEJ. Cała wspólnota, w wyniku tej umowy powstała, będzie chronić życie i mienie każdego człowieka. A każdy człowiek będzie słuchał tylko samego siebie ( wolność jak przed zawarciem umowy ). Człowiek musi zrezygnować ze swej NATURALNEJ WOLNOŚCI, wyznaczonej przez SIŁĘ, a w zamian uzyska WOLNOŚĆ OBYWATELSKĄ, wyznaczaną przez PRAWO. Każdy człowiek w akcie umowy społecznej oddaje się wspólnocie. Wszyscy po zawarciu umowy są w takiej samej sytuacji. Nikomu więc nie zależy na tym, by sytuację uczynić uciążliwą dla pozostałych.

Wolność obywatelska nie może istnieć bez równości. Ale może mieć to miejsce wyłącznie w państwie. Jednostka wolna wyłącznie w państwie i tylko dzięki państwu. Ludzie są wolni, bo podlegają swojej woli. Suwerenność ludu- lud to ci, którzy weszli w umowę ) jest:

- NIEZBYWALNA- lud nie może obdarzyć nikogo swoją władzą ( nie może stanowić praw nad sobą ), bliska była mu instytucja demokracji bezpośredniej,

- NIEPODZIELNA- odrzuca koncepcję podziału władzy, cały lud sprawuje całą władzę, wszystko w państwie kierowane jest wolą ludu.

Jak lud ma sprawować władzę? Poprzez wyrażenie woli powszechnej, zbiorowej.

Wola zbiorowa to nie suma woli każdego z nas, nie jest to też wola większości. Jest to pojęcie bardzo abstrakcyjne, które ma oznaczać wspólny interes powszechny ( bez niego nie może istnieć wspólnota ). Nie jest zawsze łatwo ustalić, co jest treścią woli zbiorowej, czasem nie wie tego nawet suweren ( lud ). Co z tym zrobić? Rousseau odpowiada trochę za Platonem, że to prawodawca ma ujawnić ludowi, co jest dla niego dobre.

Niezwykle destrukcyjnym elementem jest wg Rousseau partykularyzm. Czyli sytuacja, gdy jakaś grupa nacisku swoje dobro własne przedstawia jako interes wspólny. Był przekonany, że polska instytucja liberum veto pozwala wyłonić interes ogólny. Podstawowym zadaniem suwerena jest stanowienie prawa, oznaczającego wyraz woli zbiorowej. Jeśli ktoś bierze udział w tworzeniu prawa, to potem podlega własnej woli ( także zwolennicy demokracji ). Czy to, że lud ma sam stanowić prawo i stanowić władzę, oznacza, że nie ma powoływać rządu? Nie.

Demokracja nie jest też najlepszym ustrojem. Tam, gdzie wszyscy stanowią prawo, uwaga ogółu koncentruje się na szczegółach. Poza tym występuje postulat równości majątkowej, a to niemożliwe. Monarchia- też nie, bo najtrudniej jest pogodzić ten ustrój z suwerennością ludu. Poza tym jest niestabilnym ustrojem ze względu na bezkrólewie i niskie kwalifikację moralną, otaczają się doradcami. Najlepsza jest arystokracja, jednak arystokrata nie dziedziczy swej pozycji i tytułu, a jest to człowiek, który przewyższa innych, oddany dobru publicznemu. Takim ludziom powinno się przekazywać władzę. Nie zawiera się z rządem umowy o powołanie/odwołanie na podstawie ustawy.

Utopijne, ale wskazuje warunki konieczne.

Woli zbiorowej nie może towarzyszyć sytuacja, w której grupy nacisku są w stanie doprowadzić do przedstawienia własnego interesu jako dobra wspólnego. Majątek poddanych winien być porównywalny, by uniemożliwić przekupstwo. Państwo powinno utrudniać zdobywanej własności większej niż przeciętna, podatki progresywne, ingerencja w porządek dziedziczenia. Własność wg Rousseau jest instytucją prawa pozytywnego.

Wskazuje jeszcze, że państwo powinno wychowywać swoich obywateli w duchu obywatelskim.

Rousseau jest myślicielem krytykowanym przez liberałów. Najlepsi jego uczniowie to jakobini.

XX. MYŚL POLITYCZNA REWOLUCJI AMERYKAŃSKIEJ I FRANCUSKIEJ

Idee Oświecenia zostały wprowadzone w sposób najpełniejszy do praktyki politycznej w Ameryce Północnej. Kolonie brytyjskie w II poł. XVIII w. wypowiedziały posłuszeństwo metropolii. W wyniku tych wydarzeń powstały Stany Zjednoczone Ameryki Pn. i zręby amerykańskiej doktryny politycznej. Uchwalono amerykańską konstytucję. Do dzisiaj obie mają się bardzo dobrze.

Przyczyny rewolucji amerykańskiej:

Brytyjczycy wpadli na pomysł, że skoro imperium brytyjskie na skutek wojny 7- letniej uległo zwiększeniu na zachodniej półkuli, to ciężar powinien być tak rozłożony, aby ciężar wojny zapłacili poddani Królowej w koloniach zachodnich. W latach 60- tych XVIII w. kolonie traktowano jako rynek zbytu dla surowców. W arbitralny sposób szukano rozwiązań aby nałożyć podatki, łącznie np. z określeniem jakiego papieru należy używać w sądach ( tzn. tylko takiego, który można było zdobyć w Wielkiej Brytanii ). Pomysłowość brytyjska w tej dziedzinie dotyczyła każdej dziedziny życia, łącznie z piciem herbaty ( opłaty transportowe ). Dlaczego Amerykanów sprawy tak dotknęły? Rzecz posiadała doktrynalny charakter, dotyczyła tożsamości politycznej nie tylko Amerykanów, ale i Brytyjczyków. Amerykanie wystąpili z hasłem: "no taxation without representation"- nie ma podatku bez zgody opodatkowanych. Dotyka to fundamentalnego zagadnienia dla europejskiego parlamentaryzmu, bo przecież w średniowieczu stany były zbierane aby wyrazić zgodę na uchwalenie podatków. Anglia nie stanowiła tu wyjątku. Z perspektywy kontynentu europejskiego system brytyjski wydawał się idealny. Poddani natomiast za Oceanem czuli się takimi samymi poddanymi jak ci na Wyspach Brytyjskich. Uczono prawa z tych samych podręczników- styl myślenia o państwie, władzy, własności był ten sam. I nagle gdzieś daleko na Westminsterze Parlament nakłada podatki na tych, którzy nikogo do tego Parlamentu nie delegowali. Życie poddanych za Oceanem regulowane było w sposób, w jaki nigdy nie byłoby regulowane w Wielkiej Brytanii. Rząd brytyjski- kwintesencja rządów prawa, traktował poddanych w Ameryce, jakby chciał zademonstrować, jak należy te zasady łamać. Stąd później rozgoryczenie i furia. W takiej to atmosferze powstaje amerykańska Deklaracja Niepodległości, która stanowi fundament doktrynalny dla Konstytucji 1787. Od kilku lat trwają już działania zbrojne. Dochodzi do wyboru reprezentantów poszczególnych kolonii ( Kongres kontynentalny ). Próbowano sporządzić dokument, który uzasadniałby oderwanie się kolonii od metropolii. Zadanie Kongres powierzył 5 reprezentantom. Wybór padł na reprezentanta z Wirginii- Tomasza Jeffersona. Opierał się on "Dwóch traktatach o rządzie Johna Locke'a". Jak uzasadniał on wypowiedzenie posłuszeństwa?

Jefferson wskazał za Lockiem, że każdy człowiek jest wyposażony przez Boga w trzy niezbywalne uprawnienia:

a) życie,

b) wolność,

c) własność

Nikt nie może ich nas pozbawić. Władza musi natomiast je uznać i ich bronić.

Władza publiczna pochodzi od ludu. Musi ona opierać się na zgodzie tegoż ludu. Jeśli władza publiczna gwałci naturalne uprawnienia, lud nie może się na to godzić, przysługuje mu prawo oporu wobec tejże władzy.

Następnie Jefferson wymienia przypadki naruszenia uprawnień poddanych. Amerykanie byli pragmatykami i twierdzili, że z mieniem bywa bardzo różnie. Własność jest przedłużeniem naszej osoby. Zaproponowano taką formułę, iż uprawnienia:

a) do życia,

b) do wolności,

c) do dążenia do szczęścia ( trudno to sobie wyobrazić bez własności ),

Zasady konstytucji amerykańskiej:

Treść stanowiła kompromis, jaki w pewnym okresie czasu wyprowadziła amerykańska praktyka polityczna. Możemy mówić o dwóch głównych ugrupowaniach:

1) FEDERALIŚCI- reprezentowali założenia wielkich właścicieli ziemskich, zamożnego mieszczaństwa z Nowego Jorku, Bostonu, związany z nimi był George Waszyngton, George Admams, pierwsi prezydenci USA. Główni ideologowie: John Hamilton, George Madison, J. Jay.

- silny rząd centralny niezależny od parlamentu. Były postulaty aby na czele rządu stał król, ale George Waszyngton odmówił korony z czego Amerykanie są do dziś bardzo dumni. Waszyngton był człowiekiem oczytanym jak większość elity i zdawał sobie sprawę, że gdyby wprowadzono monarchię, to USA zaczynałyby swój etos państwowy na zupełnie innej zasadzie niż powinny ( odwołanie do Oktawiana Augusta ). Ugrupowanie Waszyngtona odwoływało się do doktryny republikańskiej i wspólnej odpowiedzialności za państwo. Gdyby wprowadzono monarchię to źródłem władzy byłaby siła ( Waszyngton miał poparcie armii ) a nie zgoda, a której tyle pisano. Na czele rządu miał stanąć Prezydent.

b) Senat- z wyborów pośrednich ( konserwatywny element ), równoważyć miał wpływy Izby Reprezentantów ( wybory bezpośrednie ).

c) Sąd Najwyższy- miał orzekać o zgodności stanowionego prawa z Konstytucją.

Sprowadzało się to do silnej pozycji władzy centralnej kosztem władzy stanów,

2) DEMOKRACI- mniej zamożne mieszczaństwo i rolnicy ( gentlemen farmers ), ich przywódcą był Thomas Jefferson, trzeci prezydent USA. Nie byli biedni- byli tylko mniej zamożni od federalistów.

- zwiększenie uprawnień Kongresu kosztem rządu,

- relacja między stanami a rządem centralnym- bardzo silna pozycja stanów,

Demokraci gdy doszli do władzy natychmiast wprowadzili 10 poprawek do Konstytucji, gwarantujących m. in.:

- prawa obywatelskie,

- rozdział kościoła od państwa,

- tolerancję religijną,

- prawo noszenia broni przez obywateli ( gwarancja wolności, aby obywatel mógł się bronić ),

- zniesienie stałej armii

- suwerenność stanów- ktoś był obywatelem amerykańskim, bo był obywatelem danego stanu. Przysięgę składano stanowi, a nie federacji- dlatego możliwe było zawiązanie federacji. Dziś koncepcja uprawnień stanów wygląda nieco inaczej. Demokracji zawsze byli postrzegani jako obrońcy praw stanów, zawsze mieli większe poparcie wśród stanów południowych,

3) NURT RADYKALNY- Thomas Paine, nie mógł wywrzeć wpływów politycznych, ale zawierał ciekawe koncepcje doktrynalne. Nie da się pogodzić arbitralnej polityki rządu brytyjskiego z cnotami obywatelskimi. "Prawa człowieka"- suwerenność ludu, ideały republikańskie. Rozróżnia państwo i społeczeństwo. Państwo to nic innego jak zło konieczne ( prawie jak Locke ). Rząd= państwo być muszą. Państwo jest potrzebne społeczeństwu, ale ogranicza wolność. Jednostka musi słuchać państwa, ale społeczeństwo nie musi, bo ono- jako całość powołuje rząd i go kontroluje.

MYŚL POLITYCZNA REWOLUCJI FRANCUSKIEJ

Nie ma jednej doktryny Rewolucji Francuskiej. Była to na pewno najbardziej spektakularna rewolucja Europy. Wszystkich rewolucjonistów łączyło jednak to, że występowali przeciw klasycznemu absolutyzmowi, który wskazuje na boskie pochodzenie monarchy.

W wydarzeniach rewolucyjnych możemy wyróżnić dwa okresy:

1) do 1792- większy wpływ Monteskiusza i Locke'a

"Zasady roku 1789"- tak nazywa się tę doktrynę:

- antyabsolutystyczna,

- stan trzeci to "naród francuski".

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela ( 1789 )- odpowiednik amerykańskiej Deklaracji Niepodległości- "wyznanie wiary" rewolucjonistów, myśl Locke'a, Monteskiusza, Rousseau:

- wolność,

- równość ( Locke, Rousseau- tak, Monteskiusz- nie ),

- nietykalność własność- jest "święta i nienaruszalna" ( Locke ),

- suwerenność ludu ( Rousseau ),

- prawo to wyraz woli powszechnej ( Rousseau ),

- trójpodział władzy ( Monteskiusz- tak, Rousseau- nie )

Założenia te legły u podstaw francuskiej Konstytucji ( 03.09.1791 ). Idea monarchii ograniczonej, demokracja parlamentarna, 20% społeczeństwa ma prawa wyborcze. Ustrój ten bardzo przypomina system angielskim, tyle że utworzony jednym aktem prawnym. Praktyka polityczna nie trwała długo.

2) po 1792- większy wpływ Rousseau- Francja staje się republiką- obóz rewolucjonistów zradykalizował się w wyniku wpływu drobnomieszczaństwa reprezentowanego przez Jakobinów ( Maksymilian Robespierre ). W wyborach powszechnych wybrany miał być Konwent. Jakobini opracowali własną Konstytucję 1793- oparta była na zupełnie innych zasadach niż poprzednia:

- nie ma wolności i świętej, nienaruszalnej własności ( po prostu instytucja prawa pozytywnego ),

- równość, bezpieczeństwo, prawo oporu przeciw uciskowi,

- interes grupowy nie może zdystansować interesu publicznego,

- jeden obywatel nie może być w stanie przekupić drugiego,

- ten, kto nie jest w stanie zapracować na swoje utrzymanie w wyniku choroby, sytuacji osobistej, ma do państwo roszczenie o zapewnienie minimum egzystencji ( typowo lewicowy postulat ),

- religia obywatelska ( nie ma nic wspólnego z chrześcijaństwem, Rousseau- związanie obywatela z państwem ),

- kult narodu ( naród polityczny ), własny kalendarz, kult cnót obywatelskich,

- jednostka ma być gotowa do poświęcenia się na rzecz dobra publicznego,

- pojęcie rewolucyjnej racji stanu- co jest dobre a co złe dla narodu francuskiego. W praktyce Jakobini stosowali terror przeciw wszystkim- wrogom rewolucji, wrogom zewnętrznym i wewnętrznym, używając go jako narzędzia rozrywki politycznej.

XXI. REAKCJA NA REWOLUCJĘ FRANCUSKĄ- MYŚL POLITYCZNA EDMUNDA BURKE'A- KONSERWATYZM

Schyłek XVIII/początek XIX w. to okres, w którym dominowały tendencje do krytyki Rewolucji Francuskiej. W Wielkiej Brytanii krytyki tej dokonał Edmund Burke, we Francji Joseph Demestre, w Niemczech- Hegel.

EDMUND BURKE- publicysta angielski, związany z ugrupowaniem wigów, zasłynął dzięki pełnej pasji obronie prawa Amerykanów do wolności. Ale z drugiej strony występował niezwykle zdecydowanie przeciwko Rewolucji Francuskiej. "Rozważania o Rewolucji Francuskiej" to fundamentalne dzieło konserwatyzmu.

a) odrzucenie uniwersalizmu Oświecenia. Odrzucał uniwersalizm wskazując, że podstawową kategorią politycznego myślenia nie jest, jak wskazywało Oświecenie jednostka ludzka, a NARÓD. Każdy naród różni się od pozostałych. Stanowi historyczną i kulturową wspólnotę, która jest ograniczoną całością. Uniwersalizm należy odrzucić, bowiem nie ma dwóch takich samych narodów. Naród to związek przeszłych, teraźniejszych i przeszłych pokoleń.

Przykład Burke'a: stoimy na ulicy i obserwujemy przechodzącą przed nami procesję/pochód. Wyobraźmy sobie teraz, że jesteśmy uczestnikami takiego zdarzenia. Wszystko, co jesteśmy w stanie dostrzec, to dwa do trzech szeregów z przodu i z tyłu, a to nie zmienia faktu, że jesteśmy częścią całości. Szereg jest jak pokolenie. Niewiele wiemy o przeszłych i przeszłych pokoleniach. A jednak pokolenia, które nic o sobie nie wiedzą, coś ze sobą łączy. Uwarunkowaniem wspólnoty narodowej jest przesąd. Przesąd to konstytuuje wg Burke'a tożsamość narodową. Jest to szacunek dla pewnych autorytetów, pewnego rodzaju zachowań, nie podlega on racjonalnej dyskusji ( choć mógłby jej podlegać ). W Polsce przesądem w takim rozumieniu jest niepodległość. Wszystkie te czynniki składają się na starożytny porządek narodu, do którego każdy z nas jest przyrodzony,

b) odrzucenie racjonalizmu Oświecenia. Odrzucał racjonalizm, gdyż wg niego siłą sprawczą stojącą za rozwojem każdego narodu jest Bóg. Naród prowadzony przez Boga doznaje tryumfów i kataklizmów. Dla narodu francuskiego takim kataklizmem była rewolucja, która oznaczała przerwanie tradycji narodowej.

Rewolucja Francuska zakładała, że z dania na dzień można stworzyć nowy ustrój polityczny, społeczeństwo niezależne od jego tradycji.

Wystarczy wyobrazić sobie pewien system wartości i na nim budować nowe społeczeństwo i nowy naród. Tak nie jest, ludzie nie są jak muchy latem- które nie mają przeszłości, tożsamości, tradycji, przesądów. Wszelkie próby oderwania się od doświadczeń narodowych stanowią gwałt zadawany organizacyjnej całości, jaką jest naród. Rewolucjoniści francuscy doprowadzili do katastrofy też dlatego, że przyjęli racjonalizm. Uważali, że zasady moralne i polityczne są możliwe do objęcia przez rozum ludzki. Jest to fatalna w skutkach arogancja intelektualna. Ład społeczny i polityczny posiada elementy tajemnicy, których nie da się zgłębić ludzkim rozumem. Nie możemy przewidzieć wszystkich efektów naszych arbitralnych działań. Ta tajemnica znana jest tylko Bogu, który jest Stwórcą człowieka, ładu społecznego. Człowiek nie powinien zastępować Boga w dziele tworzenia ładu społecznego.

Burke nie był przeciwnikiem zmian i rozwoju. Był ich zwolennikiem, ale zakładał, że muszą one być zgodne z tradycją i historycznym doświadczeniem, muszą mieć charakter EWOLUCYJNY, a NIE REWOLUCYJNY, wtedy będą miały charakter naturalny. Wtedy nie zniszczą hierarchii, pluralizmu i partykularyzmu konkretnego społeczeństwa. Burke twierdził, że zmiany ewolucyjne nie naruszają harmonii, ładu społeczeństwa. Wtedy właśnie najlepiej chroniona jest wolność obywatelska. Wolność nie jest przedmiotem abstrakcyjnych prawa człowieka, jest integralną częścią ładu społecznego, wynikającego z tradycji, zwyczaju i zgodnego z nimi porządku prawnego.

JOSEPH DEMESTRE- francuski arystokrata. Krytyka rewolucji była w jego wykonaniu niezwykle radykalna. Przebywał on na emigracji. Najważniejsze dzieła: "Wieczory petersburskie", "O papieżu". Przede wszystkim był to myśliciel katolicki. Doktryna była oparta na założeniu wszechobecności Boga. Bóg jest sprawcą procesu dziejowego, ładu politycznego i społecznego. ład ten określony jest przez prawo natury, które ma również swój początek w woli Boga. Bóg nie ograniczył się do stworzenia świata. Stale ingeruje on w stosunki polityczne i społeczne. Pełni rolę faktycznego suwerena.

Na początku XIX wieku zakłada on, że wszelka władza pochodzi od Boga! Dodaje, że wszelka władza świecka ma być podporządkowana władzy duchownej ( to podporządkowanie ma mieć formę nadzoru ). Za św. Augustynem, wskazuje, że władza świecka musi być silna- tylko wtedy jest bowiem spełnić funkcję powierzoną przez Boga.

Społeczeństwo wg Demestre'a ma charakter ograniczony, strukturę hierarchiczną. Każdy z nas ma w nim swoje miejsce. Każdy z nas jest częścią tej całości, zależny jest od kogo innego. To nie jednostki tworzą społeczeństwo, a społeczeństwo jednostki. Nie można żyć poza społeczeństwem. "Widziałem w moim życiu Francuzów, Rosjan, Niemców. Nigdy nie widziałem człowieka". Nie można mówić o prawach abstrakcyjnej, niezależnej jednostki, jak to miało miejsce w Oświeceniu ( np. równość ). Odrzuca on założenia Deklaracji, że ludzie są z natury ( a więc rodzą się ) wolni i równi. Nie jest tak, bowiem przychodzimy na świat w konkretnym społeczeństwie, gdzie istnieje konkretna władza, której podlegamy. Rodzimy się więc w społeczeństwie, w którym istnieje hierarchia, nie możemy być zatem równi z natury.

Odrzuca on także koncepcję umowy społecznej Rousseau. Twierdzi, że nigdy nie było stanu natury, władza nie powstała w wyniku umowy, umowa taka nigdy nie została zawarta.

Odrzuca także trójpodział władzy Monteskiusza. Władza reprezentuje jedno, hierarchicznie zróżnicowane społeczeństwo, do tego społeczeństwo się odnosi. Nie możemy jej dzielić. Rewolucja Francuska te prawdy zignorowała, ale nie zdołała po sobie pozostawić trwałego ustroju.

Dlaczego doszło do Rewolucji? Dla niego jest to problem natury teologicznej- dlaczego Bóg do niej dopuścił, skoro kierował narodem? Jak Bóg mógł dopuścić do takiego zła? Była to kara za grzechy. Rewolucja byłą biczem bożym dla narodu francuskiego, ale i środkiem regeneracji dla narodu francuskiego.

XXII. MYŚL POLITYCZNA SOCJALIZMU

SOCJALIZM UTOPIJNY- kiedy monarchia absolutna dominować w Europie powstało pęknięcie ideowe:

a) środowiska mieszczańskie- bliższy im był liberalizm,

b) środowiska robotnicze- bliższy był im socjalizm.

Industrializacja w Europie Zachodniej niosła za sobą powszechne wzbogacenie.

Socjalizm utopijny to kierunek, który w nawiązaniu do Morusa proponował wprowadzenie równości społecznej. Autorzy tego kierunku wskazują na Morusa jako źródła swej inspiracji.

CLAUDE HENRI SAINT SIMON- programowo odrzucał wszystko, co o życiu mieli do powiedzenia filozofowie i prawnicy. Jego metodą naukową był relatywizm historyczny. Wszystkie zmiany w życiu społecznym mają jedno źródło:

a) produkcja dóbr materialnych,

b) sfera nauki.

Przyszły ustrój miał być podporządkowany produkcji dóbr materialnych, a ta produkcja miał być oparta na założeniach nauki. Saint- Simon za naukę uważał jedynie naukę polityczną. Ustrój taki nazwał INDUSTRIALIZMEM. Zasady rządzące życiem społecznym miały przypominać organizację produkcji. Ustrój ten oparty miał być na wspólnym harmonijnym wysiłku industrialistów, a za takich uważał...

Harmonia wynikać miała z hierarchii, ta zaś miała zależeć od pracy, zdolności i wiedzy. Industrializm miał zachować własność prywatną, ale w stopniu ograniczonym, bowiem miało nad nią sprawować kontrolę państwo.

Jak Saint Simon chciał wprowadzić w życie industrializm? Był przekonany, że ustrój ten zapewni największą z możliwych wydajność pracy- a więc dobrobyt. Wystarczy PRZEKONAĆ INNYCH do zalet proponowanego ustroju, a na wprowadzeniu industrializmu będzie zależało każdemu- i przedsiębiorcy, i robotnikowi. Sam Saint- Simon nazwał swój ustrój "nowym chrześcijaństwem", spodziewał się równie gorącego poparcia wśród przedsiębiorców. Robotnicy zaś będą chcieli uczyć się od przedsiębiorców, w związku z tym będą okazywali im posłuszeństwo, a przedsiębiorcy będą ich uczyć.

KAROL FOURIER- nie godził się z zasadami gospodarki rynkowej jako podstawy życia społecznego. Widział ją jedynie jako etap przejściowy od chaosu i barbarzyństwa do pełnej harmonii. Widział dwa mankamenty gospodarki rynkowej:

a) barbarzyństwo rynku ( anarchia rynku ),

b) instytucji państwa

Co miało więc zastąpić rynek i państwo? Ludzkość ma się jednoczyć w dwutysięczne wspólnoty- FALANGI/FALANGSTERY- miały to być gospodarstwa rolno- przemysłowo po 400 ha każde. Podział dochodów miał odbywać się wg wspólnie wyłożonego kapitału i pracy. Był przekonany, że tak zorganizowana praca i życie zapewni likwidację bezrobocia i idyllę społeczną. Również uważał, że jego pomyśl jest tak, społecznie nośny, że uda się go wprowadzić w życie w drodze PERSWAZJI. W dalszej perspektywie falangstery miały zostać jedynymi jednostkami organizacyjnymi.

ROBERT OWEN- brytyjski autor pozostający pod znacznym wpływem Jeremiego Benthama. To jaki charakter, posiada każdy z nas, zależy od nas, ale od społeczeństwa. Społeczeństwo ma zapewnić jednostce szczęście, uda się to, jeśli znikną różnice między bogatymi i biednymi, wtedy robotnik przestanie być siłą najemną, a zacznie być partnerem. Wtedy to, jaki partner nie będzie zwalniany w okresie kryzysu, w okresie koniunktury będzie dzielił się zyskiem. Postulował:

- uspołecznienie własności,

- centralizację zarządzanie produkcją.

Podstawową jednostką życia społecznego są organizacje bankowo- handlowe ( BAZY SPRAWIEDLIWEJ WYMIANY ), miały zająć się kształtowaniem sfery życia gospodarczego. Państwo miało zapewnić jednostce oświatę i rozwój duchowy. Owen był również przekonany, że jego ustrój jest na tyle atrakcyjny, że uda się go wprowadzić w życie w drodze PERSWAZJI. Wierzył w siłę swej korespondencji, a pisał wiele, także do koronowanych głów.

SOCJALIZM NAUKOWY ( MARSKIZM ).

Marks i Engels, inspirowany doktryną socjalizmu utopijnego.

KAROL MARKS- urodzony na początku XIX w., w Niemczech Zachodnich, studiował prawo, filozofię. W młodości mieszkał w Paryżu i Brukseli, w okresie Wiosny Ludów wrócił do Niemiec, gdzie wydawał Nową Gazetę Reńską. Popadł w konflikt z władzami, wyemigrował do Anglii. Osiadł w Londynie, gdzie pozostał do końca życia. Wraz z Engelsem napisali "Manifest Komunistyczny". Sam natomiast jest autorem "Kapitału", "Wojny domowej we Francji". Aktywnie współtworzyli I Międzynarodówkę ( stowarzyszenie robotników ).

FREDYRYK ENGELS- pochodził z Bremy ( region protestancki ), z rodziny, którą sam określał mianem burżuazyjnej. Większość życia spędził w Anglii. Napisał "Zarys krytyki i ekonomii społecznej", "Wojna chłopska w Niemczech", "Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa", "Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej". Współtworzył I Międzynarodówkę, działał w niej, dożył II Międzynarodówki. Obaj ( Marks i Engels ) byli przekonani, że to, co stworzyli, nie stanowi doktryny politycznej i społecznej, a czystą naukę.

Można wyróżnić trzy główne źródła inspiracji doktryny, jaką jest socjalizm naukowy:

a) KLASYCZNA ANGIELSKA EKONOMIA POLITYCZNA- tak jak ją ukształtowali Adam Smith i David Ricardo. Choć oceniali ją niezwykle krytycznie, to jednak w znacznym stopniu zaczerpnęli z niej aparat pojęciowy,

b) FILOZOFIA NIEMIECKA, szczególnie materializm Feuerbacha i dialektyka Hegla, również krytykowali te systemy filozoficzne, ale bardzo wiele od nich przejęli,

c) SOCJALIZM UTOPIJNY- z tym zastrzeżeniem, że niezwykle żarliwie krytykowali wiarę socjalistów utopijnych w to, że da się socjalizm wprowadzić w drodze perswazji.

U podstaw:

a) MATERIALM DIALEKTYCZNY- to dialektyczna metoda i filozoficzny materializm. Świat stanowi całość, którego częścią jest każda rzecz, każde zjawisko, pozostają on w stosunku do siebie w związku przyczynowo- skutkowym. Odnosi się to do świata przyrody i społeczeństwa. Cechą charakterystyczną zjawisk jest nieustanny ruch, który prowadzi do nieustannych zmian, zmiany te zaś prowadzą do obumieranie tego co stare i pojawienia się tego, co nowe,

b) MATERIALIZM FILOZOFICZNY- założenie materialności i tylko materialności zjawisk. Materia podstawowa jest źródłem wszelkiej różnorodności zjawisk. Formą istnienia materii jest ruch, ale nie da się zredukować jednej formy do innej, np. nie można zredukować ruchu społecznego do ruchu fizjologicznego. Bardzo charakterystyczne: konsekwencją powyższego jest pierwszeństwo materii i wolność świadomości. Świadomość jest cechą wysoko zorganizowanej nauki. Materia natomiast istnieje niezależnie od świadomości. Materia istnieje odwiecznie, nie jest przez nikogo stworzona. Brak miejsca w doktrynie socjalizmu naukowego dla Boga.

c) MATERIALIZM HISTORYCZNY- zastosowanie materializmu dialektycznego i materializmu filozoficznego do badania zjawisk społecznych. Marks i Engels byli przekonania, że dzięki tej metodzie odkryją prawa rządzące społeczeństwem. Kształtowanie idei i instytucji miało zależeć od rozwoju człowieka.

Rozwój ludzkości z punktu widzenia materializmu historycznego:

a) Na początku istniała formacja społeczno- ekonomiczna, jaką jest WSPÓLNOTA PIERWOTNA. Rzeczy tam wyglądały następująco- wszelkie zmiany w życiu politycznym mają źródło w siłach wytwórczych ( narzędzia pracy i ludzie, którzy potrafią się nimi posługiwać ). Przykład: załóżmy, że grupa myśliwych upolowała jakiegoś dzika czy niedźwiadka. Istniał wśród nich jakiś podział obowiązków w czasie polowania. Jedni dokonywali nagonki. Inni kopali dół- zasadzkę, jeszcze inni, gdy dzik już został zapędzony do zasadzki, ubili go. Potem podzielono się mięsem, skórami mniej więcej po równo. Ci ludzie tworzyli pewien sposób produkcji- ograniczali się do polowania. Jak wyglądają stosunki międzyludzkie przy tych stosunkach produkcji? Dzik został zjedzony, nie ma własności prywatnej. To wiążę się z tym, że nie ma podziału klasowego na właścicieli i niewłaścicieli. Brak jest więc antagonizmów, interesów klasowych, odmiennej świadomości klasowej. Konsekwencją tego jest to, że nie ma państwa i prawa.

b) FORMACJA NIEWOLNICZA- pojawiają się nowe narzędzia produkcyjne, jak motyka, zdolność do uprawy roli. Zmieniają się narzędzia pracy. Z tym wiąże się określona grupa ludzi, która potrafi się tymi narzędziami pracy posługiwać. Poza tym sprawy mają się teraz inaczej, niż to było z dzikiem, którego zabijano i jedzono. Ziarno trzeba składować. Pojawia się problem, czyje jest to, kto ma tego chronić. Powstaje własność prywatna. Z tym wiąże się podział klasowy na właścicieli i niewłaścicieli. Podział ten wzmacnia odrębna świadomość klasowa. Dominuje klasa posiadająca. Musi ona bronić swego interesu- interesu klasy osiadającej przed pozostałymi klasami. Do tego potrzebne jest prawo. Baza społeczno- ekonomiczna to środki produkcji, sposoby produkcji. Nadbudowa społeczno- polityczna- jej celem jest uzasadnienie istniejących stosunków własności. W formacji niewolniczej przedmiotem własności są narzędzia i środki produkcji, do których zaliczano także ludzi. Dwie klasy:

- właściciele niewolników,

- niewolnicy,

Prawo, religia, moralność, filozofia- sankcjonowały niewolnictwo i podział klas ( nadbudowa ).

c) FEUDALIZM- trójpolówka, młyn. Znów grupa ludzi, którzy znają te narzędzia. Klasy:

- feudałowie ( właściciele )

- chłopi ( niewłaściciele ),

d) KAPITALIZM- są tam manufaktury i robotnicy. Klasy to:

- burżuazja,

- drobnomieszczaństwo

Państwo burżuazyjne, świadomość burżuazyjne. Konflikt klasowy konserwowany jest w inny sposób- prawa człowieka. Prawnie robotnika z kapitalistą łączy jedynie umowa o pracę, jednak prócz tego istniej również przymus ekonomiczny.

e) SOCJALIZM- nie ma klas antagonistycznych. Państwo, prawo, świadomość socjalistyczna.

f) KOMUNIZM- dalszy rozwój sił wytwórczych. Następuje to tak dynamicznie, że obumiera państwo. Nie ma własności prywatnej, jest własność wspólna. Władzy nie sprawuje się nad człowiekiem. Administracja dóbr przypomina wspólnotę pierwotną.

Fundamentalne znaczenie w tej doktrynie ma zjawisko REWOLUCJI. Rewolucji jest konieczna do przejścia do nowej formacji społeczno- politycznej. W ramach starej formy pojawia się nowa klasa, która dąży do przebudowy całej nadbudowy ideologicznej. Za życia Marksa i Engelsa- komuna paryska. Rewolucja to parowóz dziejów. Państwo wyposażone jest w aparat przymusu, przy pomocy którego klasa rządząca realizuje swe interesy klasowe i wyzysk klasowy. Prawo to wola klasy panującej wyrażona w postaci ustawy.

XXIII. ANARCHIZM

Powstał niezależnie od związków z ruchów robotniczych, a jako doktryna żyje własnym życiem. Starożytni prekursorzy anarchizmu- CYNICY. W wieku XIX anarchizm był bardzo popularny ( środowiska robotnicze, arystokratyczne ). Anarchizm uważa za złe każde państwo. Baukin tłumaczy Marksowi, że także państwo socjalistyczne jest złe. Uważa, że państwo jest przyczyną nierówności społecznych. Kluczem do wyzwolenia człowieka jest likwidacja państwa.

Anarchiści uważają, że człowiek jest z natury dobry, więc jeśli się położy kres państwu, które stosuje przymus, to nastanie stan ładu społecznego. Dla anarchistów sięgnięcie do terroru wynikało z przekonania, że jeśli się uderzy w głowę państwa, np. w króla, to wtedy państwo się złamie, a więc będzie można przystąpić do budowy anarchistycznego społeczeństwa. Okazało się, że pozbawienie życia monarchy lub prezydenta nie wystarcza do tego, by utworzyć społeczeństwo anarchistycznego. Dla anarchisty anarchia to dobrowolna, harmonijna wspólnota ludzi, z której wyeliminowano przymus. Jest to najlepszy z ustrojów. Dla publicysty anarchia to chaos.

Czołowi teoretycy:

1) PIERRE PROUDHON- "Co to jest własność?", "System sprzeczności czyli filozofia nędzy", "O wojnie i pokoju", "Wyznanie rewolucjonisty". Historię cechuje konflikt pomiędzy instytucjonalnymi i żywiołowymi formami życia społecznego. Produhon odrzucał istnienie państwa, był za wolnością i równością ludzi. Wolność dla Produhona to przyrodzona własność natury ludzkiej i główny cel człowieka. Człowiek może osiągnąć władzę tylko w społeczeństwie. W społeczeństwie człowiek uświadamia sobie, że wolność to wzajemne poszanowanie równości, tzn. że w społeczeństwie ma miejsce wzajemna współpraca. To oddaje jego koncepcja naturalizmu ( wzajemności )- ludzie świadczą sobie dobra i usługi.

Jak wprowadzić anarchię? Proudhon zajmuje tu stanowisko umiarkowane- nie należy czynić tego w drodze rewolucji, lecz w drodze PROPAGANDY. W propagandzie trzeba znieść nie tylko państwo, ale i jego atrybuty np. pieniądz. Wtedy własność będzie tylko pracy, a nie kapitału. Własność jest kradzieżą, gdy wynika z kapitału, w ogóle opowiada się za utrzymaniem własności banków ( miałyby udzielać kredytów w naturze ). Państwo zaś należy zastąpić federacjami wspólnot lokalnych. Stanowić mają one podstawowe podmioty stosunków międzynarodowych.

2) MICHAŁ BAKUNIN- "Bóg i państwo", " Państwo i anarchia". Naczelne wartości to dobro i wolność jednostki. Najważniejsze zagrożenie dla tych wartości stanowi państwo. Likwidacja państwa jest konieczna by stworzyć warunki dla rozwoju jednostki. Jednostka wtedy będzie rozwijać się w społeczeństwie. Nie będzie podlegać prawu, lecz zwyczajom. Organizacja społeczna po KRWAWEJ REWOLUCJI, po ZNIESIENIU WŁASNOŚCI PRYWATNEJ. Wolne zrzeszenia i kolektywizm. Kolektywizm wyraża solidarność miedzy ludźmi, równy udział w korzystaniu z dóbr niematerialnych, powszechną afirmację jednostki. To miało zapewnić anarchizm- dla Bakunina anarchizm oznacza społeczną harmonię.

3) PIOTR KROPOTKIN- "Wyznania zbuntowanego", "Anarchizm, jego filozofia i ideały" "Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju". Dokonuje rozróżnienia między społeczeństwem a państwem. Na początku istniało tylko społeczeństwo, kierowało się zwyczajem. Później bogaci zapragnęli przypisać tym zwyczajną sankcję. Powstało państwo ( realizował interesy mniejszości ).

Anarchia miała być wolna od państwa, w wyniku UMOWY ludzi zawartej na czas określony. Społeczeństwo anarchistyczne miało w sobie rozwijać, powoływać stowarzyszenia produkcyjne. Państwo miało uniknąć. Wszystko, co się dzieje w społeczeństwie, miało odbywać się na zasadzie dobrowolności. Element przymusu miał zniknąć wraz z państwem.

4) GEORGE SOREL- "Rozważania o przemocy". Siła napędowa dziejów to walka elit. Oddziałują one na bierne masy. Wielkie przełomy społeczno- polityczne następowały, gdy elitom udało się wciągnąć do walki owe masy.

Jak mobilizować masy? Nie jest to zadanie łatwe. Elity muszą mianowicie wymyślić hasła społeczne, z którymi elity będą się utożsamiać. Owe hasła to mity społeczne. Klasycznym przykładem takiego mitu jest wiara w ponowne przyjście Chrystusa. Zostało to wymyślone przez elitę- apostołów, aby przekonać masy. Teraz znów zaistniałą potrzeba mitu, który poruszyłby masy. Proponuje mit STRAJKU POWSZECHNEGO. Powinien powstać związek zawodowy ( SYNDYKAT ), organizacja zrzeszająca jedynie robotników. Całkowite wykluczenie burżuazji i inteligencji. Celem takiego związku miałoby być wytworzenie czystej mentalności i kultury robotniczej i wyłonienie robotniczej kadry. Kadra taka miał prowadzić robotników do walki o przyszły ustrój. To nowa elita. Nowy ustrój miał zniszczyć państwo ze wszystkimi jego atrybutami- armią, policją, ideą władzy. Przyszłe społeczeństwo miało stanowić zespół syndykatów, one stanowią istotę społeczeństwa, socjalistycznego.

Jak należy wprowadzić nowy ustrój? Elity robotnicze ( wykształcone w syndykatach ) muszą rozpocząć wiele akcji strajkowych, w różnych częściach kraju. Strajki muszą objąć różne środowiska robotników. Jeśli strajki będą utrzymywane, spowoduje to wzrost świadomości, co z kolei doprowadzi do strajku powszechnego. Runie państwo, taki będzie początek anarchistycznego, socjalistycznego społeczeństwa.

XXIV. REFORMIZM

Nurt ten objął liczne środowiska angielskie i francuskie. Postulaty z I i II Międzynarodówki traktowane były jako bardzo radykalne. Coraz częściej postrzegano reformy jako alternatywę dla rewolucji. Im mniej zradykalizowane było dane środowisko robotnicze, tym bardziej skłonne było do porozumienia z państwem kapitalistycznym. Głównym przedstawicielem reformizmu w Niemczech był FERDYNAND LASALLE. Wybitny organizator doprowadził w 1863 do utworzenia Powszechnego Niemieckiego Związku Robotniczego i miał pewne zasługi w zapoczątkowaniu ruchu robotniczego w Niemczech. Szybko odszedł od rewolucyjnego marksizmu. Stawiał na państwo- reprezentuje ono ponadklasową organizację całego społeczeństwa, służy dobru powszechnemu. Klasa robotnicza powinna skłonić państwo do wykonywania jego naturalnych zadań, łamiąc opór klas posiadających powinna wymóc na państwie przeprowadzenie reform socjalnych oraz powszechnego prawa wyborczego. Odrzucał teorię rewolucji socjalistycznej. Najskuteczniejszym środkiem poprawy życia robotników była nie rewolucja, lecz zorganizowanie przy pomocy finansowej państwa- robotniczych zrzeszeń wytwórczych, które stopniowo zastąpią przedsiębiorstwa kapitalistyczne.

Podobne do Lasalle'a poglądy reprezentowali przedstawiciele socjalizmu ex catedra.

LUJO BRENTANO- państwo nie powinno zwalczać ruchu robotniczego. Państwo powinno przeprowadzać reformy postulowane przez robotników, by zapobiec rewolucji.

OTTO VON BISMARCK- wprowadził ustawodawstwo socjalne, a potem doprowadził do legalizacji partii socjaldemokratycznej.

Reformizm w Anglii także święcił triumfy. Towarzystwo Fabiańskie, Fabius Cunctator był bardzo powolny, ale wygrywał bitwy- stawiał na reformy samorządowe ( oświata, służba zdrowia- SOCJALIZM MUNICYPALNY ). Przeprowadził szereg reform w dziedzinie oświaty, zdrowia, zarządzania przedsiębiorstwami miejskimi. Utożsamiali tę działalność z równoznaczną z urzeczywistnieniem ideałów socjalistycznych i socjalistycznego budownictwa. Wywarli poważny wpływ na program brytyjskiej Labour Party. Z doktryną marksizmu nie mieli nic wspólnego, choć prace teoretyków marksizmu były im doskonale znane. To, co robili utożsamiali z socjalizmem. Socjalizm brytyjski różnił się od kontynentalnego- był mniej radykalny.

Najmniejsze tryumfy reformizm święcił we Francji- tam myśl była zdominowana przez proudhonistów i blankistów.

XXV. REWIZJONIZM

W II poł. XIX w. w środowisku robotniczym, rozgorzała dyskusja na temat stosunku do kapitalistycznego państwa. Zarysowały się dwa kierunki postrzegania tego problemu.

a) profil rewolucyjny ( nadał mu naukowy socjalizm Marksa i Engelsa, który stwierdzał, że właściwym rozwiązaniem tej kwestii jest rewolucja ),

b) drugą opcją postrzegania konfliktu między państwem kapitalistycznym a klasą robotniczą skłaniał się raczej ku reformom ( reformizm ) a rezygnowano z rewolucji.

Reformizm był w II połowie XIX w. kierunkiem zyskującym coraz większą popularność. Powodowane było to tym, że wzrost zamożności osłabiał radykalizm klasy robotniczej. Sukcesy reformizmu miały też wpływ na środowiska, które były wierne socjalizmowi naukowemu. Koncepcja rewizjonizmu zakładała współpracę miedzy robotnikami i kapitalistycznym państwem, odrzucała rewolucję jako sposób wyzwolenia klasy robotniczej.

EDWARD BERENSTEIN -Niemiec, był twórcą tego kierunku, działacz II Międzynarodówki. "Zasady socjalizmu i zasady socjaldemokracji". Socjaldemokrata, współpracownik Engelsa. Berenstein zaproponował rewizję socjalizmu. Analiza i krytyka stosunków społecznych, której dokonali Marks i Engels w XIX wieku rzeczywiście była trafna, gdyż kapitalizm pokazał swoje bezwzględne oblicze. Robotnicy byli wtedy przedmiotem niekontrolowanego wyzysku. Wtedy zrozumiałe było postrzeganie rewolucji jako jedynej skutecznej formy rozwiązania takich problemów. Ale na przełomie XIX i XX wieku perspektywa rewolucji jest bezzasadna z dwóch względów.

a) u schyłku XIX wieku funkcjonowała już zupełnie inna klasa robotnicza- od II połowy XIX w. kapitalizm rozwinął się wbrew przewidywaniom Marksa. Nie nastąpiła dalsza pauperyzacja klasy robotniczej. Rozwarstwienie klasy robotniczej- ludzie należący do najwyższej warstwy robotniczej uzyskiwali takie dochody, że można je zakwalifikować do klasy średniej. Poza tym nastąpił wzrost dochodów robotników z innych klas,

b) XIX/XX wiek to nie tylko państwo kapitalistyczne, ale i państwo wspólne, bo to państwo demokratyczne. Reprezentuje już nie tylko interes burżuazji. Obserwuje się złagodzenie walki klasowej, jej stonowanie.

W teoretycznym systemie Berensteina była zawarta ogólna wizja przyszłego ustroju socjalistycznego. Proporcjonalny do nakładów pracy przydział dóbr będzie dokonywał się za pomocą bezpłatnego użytkowania. Już w państwie kapitalistycznym istnieją pierwiastki nowego ustroju- istnieją bowiem takie dziedziny, których produkcja trafia do konsumenta nie drogą wymiany towarów, lecz przez bezpłatne użytkowanie. Innym pierwiastkiem socjalizmu były związki zawodowe, a także spółdzielczość handlowa. Tak więc stopniowa likwidacja kapitalistycznego wyzysku w połączeniu z rozbudową pierwiastków socjalistycznych doprowadzi do przekształcenia kapitalizmu w socjalizm bez konieczności gwałtownego przewrotu. Kapitalizm wzrośnie w socjalizm bez rewolucyjnych wstrząsów.

Nie więc droga rewolucji jest odpowiednia ( destrukcja )- należy budować, umacniać pierwiastki socjalistyczne w łonie ustroju kapitalistycznego. Ruch robotniczy powinien stosować środki w ramach ustroju- walczyć o miejsca w parlamencie i mandaty w samorządzie terytorialnym. Doktryna Berensteina była próbą połączenia marksizmu z neokantyzmem, co odzierało marksizm z jego rewolucyjnych treści.

XXVI. MYŚL POLITYCZNA FASZYZMU I NAZIZMU

Źródła ideowe- trudno na nie wskazać, podobny problem, jeśli chcielibyśmy wskazać na źródła wizji ustrojowej. Lata 20- te i 30- te XX wieku- pojawiły się i nabrały rozmachu. Klasyczne- Niemcy i Włochy lat 30- tych, ale także Węgry, Chorwacja, w pewnym stopniu także Słowacja. Kwestia sporna, czy również Rumunia. Nierozstrzygniętą kwestią pozostaje, w jakim stopniu doktryną faszystowską inspirowały się Hiszpania, Portugalia i Grecja.

W wielu państwach po I wojnie światowej pojawiły się partie polityczne apelujące nie do interesu klasowego, a ogólnonarodowego. Szczególną rolę odgrywali w nich ludzie młodzi, bezrobotni, wykształceni, nie mogący znaleźć sobie miejsca w powojennej rzeczywistości. W Niemczech i Włoszech dodatkowo zdemobilizowani wojskowi, rozgoryczeni porażką lub brakiem korzyści ze zwycięstwa.

- kryzys gospodarczy po I wojnie światowej,

- Wielki Kryzys przełomu lat 20- tych i 30- tych,

- realne zagrożenie Europy przez komunistów- powstanie ZSRR, próba eksportu komunizmu na Węgry ( Węgierska Republika Rad- 1919 ), przetrwała 133 dni, Bawarska Republika Rad.

Źródłem inspiracji faszyzmu włoskiego była przede wszystkim doktryna Hegla z zawartym w niej kultem państwa. W Niemczech największe znaczenie dla nazistów miała filozofia Nietzschego ( nadczłowiek, przestrzeń życiowa ). We wszystkich wypadkach istotną rolę odgrywała także przedchrześcijańska przeszłość tych narodów ( imperium rzymskie, Germanie )- stąd np. duża popularność Wagnera. W rumuńskiej Żelaznej Gwardii- dużo elementów właściwych prawosławiu.

Przeciwnicy ideowi- faszyzm występował przeciw:

a) liberalizmowi- koncepcyjne źródła liberalizmu to indywidualizm i jednostka. Dla faszystów punktem wyjścia jest naród ( w Niemczech ) lub państwo ( Włochy ). Od jednostki wymagano bezgranicznego poświęcenia. Faszyści zarzucali liberalizmowi wykreowanie stylu życia opartego na uczuciach niższych ( wg faszystów- interes własny ). Dla faszystów jednostka powinna być kierowana ideami wyższymi- miłość do państwa.

b) socjalizmowi- faszyści zdecydowanie występowali przeciwko materialnej motywacji działań ludzkich. Krytykowali też podział społeczeństwa na klasy. Nacisk kładli na jedność narodową.

c) chrześcijaństwu- w płaszczyźnie politycznej, a nie ideowej. Poza tym krytyka chrześcijańskiej miłości bliźniego, odpowiedzialności za słabszych. Faszyści wyznawali kult silniejszego, okazywanie współczucia jest dla nich oznaką słabości. Odrzucali demokrację ( znaną im- reprezentatywną, parlamentarną ). Marnotrawstwo sił i środków. Debata sejmowa była dowodem na to, że nie można skonstruować jednej myśli politycznej ( ogólnonarodowej ). Uważali ją za skrajnie nieskuteczną.

Wódz w doktrynie faszystowskiej- osoba wodza w ideologii faszystowskiej miała znaczenie zasadnicze- miał sprawować dyktatorskie rządy najpierw nad ruchem faszystowskim, a po jego dojściu do władzy nad państwem. Charakterystyczne cechy:

- szczególna zdolność rozwiązywania wszelkich problemów- wódz narodu i państwa,

- bezgraniczne zaufanie społeczeństwa wobec nieprzeciętnych zdolności przywódczych wodza.

Państwo w doktrynie faszystowskiej:

Instrument sprawowania władzy przez wodza. Doktrynalnie starano się nawet nie odróżniać pojęcia państwa- narodu wóda. Jeden wódz, jedna Rzesza, jeden naród. Jednak było to państwo nowego typu ( Giovanni Gentile ). Do tej pory historia myśli politycznej była próbą pogodzenia dwóch elementów- jednostki i państwa. Dla faszystów autorytet państwa jest absolutny. Nic wbrew państwu, poza państwem, nie dla dobra państwa. Państwo wskazuje model życia rodzinnego, erotycznego, wskazuje kanony estetyczne. Państwo kontroluje wszystkie sfery życia.

Prawo w doktrynie faszystowskiej- prawo nie ogranicza władzy państwa, jak w liberalizmie. Prawo jest instrumentem sprawowania władzy przez wodza. Niemczy- jest to uzewnętrzniona wola wodza. Duch narodu niemieckiego jest jednak dynamiczny. Wola Fuhrera wyrażała tego ducha. Również musiała być dynamiczna ( zmienna ). Nic nie mogło ograniczać woli Fuhrera, ale i nic nie mogło ograniczać jego woli w przyszłości ( nawet jego własna wola ).

Myśl gospodarcza i społeczna w doktrynie faszystowskiej- alternatywa, barykada dla liberałów i wolnego rynku. Postulat nowego ustroju społecznego, opartego na sprawiedliwości społecznej. Faszyści odrzucali wolną grę sił rynku. Zasadę wolnej konkurencji zastępowali zasadą pracy dla dobra wspólnego. Pracodawcy w połączeniu z pracobiorcami, nadzorowani przez państwo faszystowskie mieli tworzyć korporację. Miało to osłabić i zniwelować walki klasowe- doprowadzić do harmonii społecznej. Pracodawcy i pracobiorcy muszą zjednoczyć swoje wysiłki. Takie podejście do zagadnienia wynika z tego, że dla faszystów znaczenie miał jedynie fakt, czy ktoś jest czy nie członkiem narodu niemieckiego. Nie miał znaczenia status społeczny. Państwo faszystowskie ograniczało własność, kontrolowało gospodarkę. Starało się zapewnić integrację społeczną.

NAZIZM. W ideologii nazistowskiej mamy do czynienia głównie z nacjonalizmem, najczęściej połączonym z rasizmem i antysemityzmem. Naród stanowi najważniejsze kryterium etyczne. Dobre było to, co służyło interesowi narodowemu. Nazizm zawsze łączył się z ksenofobią- przekonanie o wyższości własnego narodu- dążenie do narzucenia swego zwierzchnictwa pozostałym. Naród w ujęciu nazistów to zawsze wspólnota rasowa. Wyraża się to szczególnie cechami biologicznymi. Naród nie był czymś zastanym, był dopiero przedmiotem projektu, dopiero należało go stworzyć. 30.01.1933 wcale nie było narodu niemieckiego, a jedynie materiał, z którego miano go tworzyć. Wyodrębnienie elementu obcego- Romów, Żydów, potem zdecydowane ich usunięcie. Potem miała nastąpić inkorporacja innych narodów germańskich i germanizacja ( np. Skandynawowie, należeli do tej samej rasy ). Pozostała ludzkość- istniała wg nich hierarchia ras. Moralne prawo rasy wyższej do panowania nad rasami niższymi. Jako wspólnota biologiczno- duchowa stali też wyżej kulturowo od pozostałych. Po zwycięstwie rasa panów miała być uprzywilejowaną klasą społeczną. Niższe odpowiednio inne klasy społeczne.

Tak jak w przyrodzie, zwycięża silniejszy. Pokonany ma do wyboru służyć albo zginąć.

Wojna to nie tylko permanentny stan ludzkości, ale i stan pożądany, celebrowany, gloryfikowany. Pozwala ona zapewnić jednostce i narodom nobilitację. Wojna zapewniała oczyszczenie- przeżywali silniejsi, doskonalsi. W wojnie mogły wykształcić się cechy nazistowskiego nadczłowieka. Doskonalili się, swoją wolę, w walce. Kult wojny, bohaterów. Dzieci uczono pogardy dla śmierci. Stanowiło to część większej mistyki- mistyki nazizmu. Owa mistyka miała na celu wychowanie nowego człowieka, nowej osobowości. Jednostka taka miała być z gruntu irracjonalna, utożsamiać się z państwem i wodzem. Wiązało się to z krytyką i zwalczaniem postawy racjonalnej.

XXVII. DOKTRYNA POLITYCZNA KOMUNIZMU

Należy rozdzielić dwa znaczenia tego pojęcia:

- z jednej strony komunizm oznacza doktrynę polityczną i system społeczny, będący wynikiem interpretacji marksizmu przez Lenina i jego intelektualnych zwolenników ( Stalina, Mao Tse Tunga ),

- z drugiej strony jest to formacja społeczno- ekonomiczna. Wizja bezklasowego, bezpaństwowego społeczeństwa, które wynika z materializmu historycznego Marska i Engelsa

My zajmujemy się komunizmem w pierwszym przytoczonym znaczeniu- ZSRR a potem i inni jak Mao Tse Tung, Honecker, Caucescu, Castro. Wszyscy oni wywodzą się z marksizmu, leninizmu, atalinizmu.

WŁODZIMIERZ ILICZ ULIANOW LENIN- pochodził z rosyjskiej rodziny urzędniczej o tradycjach rewolucyjnych. Był działaczem SD rosyjskiej, na samym początku XX wieku doprowadził do rozłamu w niej. Niezwykle oczytany w marksizmie, bardzo zdolny. Po rozłamie rosyjskiej SD powstała frakcja bolszewików, na której czele stanął właśnie Lenin. Od 1912 działała jako samodzielna partia. Od 1918 Partia Komunistyczna, później Partia Komunistyczna ZSRR, "Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu", "Dwie taktyki socjaldemokracji", "Rewolucja proletariacka a renegat Kautsky", "Co robić", "Państwo i rewolucja". Całe życie podkreślał wierność ideom Marksa, ale dokonał ich rewizji, radykalizacji, dostosowania do warunków rosyjskich. Marks przepowiadał, że rewolucji należy oczekiwać na zachodzie Europy lub w USA ( gdyż tam istniała najbardziej rozwinięta klasa robotnicza ). Lenin twierdził, że na Zachód na początku XX wieku całkowicie wyczerpał swój potencjał, może go spotkać tylko stagnacja. Kres temu może położyć jedynie rewolucja. Rewolucja ma wg niego powodzenie w Rosji. Istotnie, proletariat jest tu słaby, ale słaba jest też burżuazja. Twierdził tak wbrew stanowisku starych socjalistów rosyjskich. Najistotniejsza z jego koncepcji, to koncepcja partii rewolucyjnej. Stworzył ją w odpowiedzi na rozwój dwóch nurtów SD europejskiej- reformizmu i rewizjonizmu. Lenin obawiał się, że rewizjonizm może stać się popularny także w Rosji. Rewizjoniści negowali zasadność rewolucji proletariackiej. Osłabienie ruchu rewolucyjnego. W zamian proponują strajki, dla osiągnięcia celów ekonomicznych. Lenin zdawał sobie sprawę, że starzy działacze SD, teoretycy zgadzają się z tymi postulatami. Wynikało to z przekonania, że zgodnie z nauką materializmu historycznego, w Rosji musi zaistnieć najpierw państwo kapitalistyczne, potem burżuazyjne, a dopiero potem rewolucja proletariacka. Lenin wystąpił ze swoją broszurą "Co robić?". W niej zawarł podstawowe sformułowania dotyczące partii rewolucyjnej. Z wizją utożsamiło się później państwo leninowskie. Komunistyczna Partia Robotnicza Rosji, Komunistyczna Partia Chin.

Partia rewolucyjna- największy wkład Lenina w marksizm. Wg Lenina najważniejsza jest świadomość rewolucyjna. Jeśli robotnicy zostaną pozostawieni sami sobie, nie zdołają uświadomić sobie fundamentalnego konfliktu klasowego, jaki dzieli ich z burżuazją. Jeśli natomiast tego sobie nie uświadomią, nie będą dążyć do rewolucji. Partia SD nie może ( a tak było do 1903 ) być sługą klasy robotniczej, przedstawicielem spontanicznego ruchu robotniczego. Partia musi być awangardą, organizatorem, przywódcą, ideologiem ruchu robotniczego.

- musi składać się z profesjonalnych, zawodowych rewolucjonistów,

- musi być mała, zorganizowana, zdyscyplinowana. Powinna być niezależna od aktualnych dążeń klasowych,

- partia powinna mieć tylko jedną, jasną ideologię, prowadzącą do rewolucji. Partia nie może być klubem dyskusyjnym. Nie oznacza to, że przed podjęciem decyzji nie należy jej przedyskutować, a jedynie to, że gdy decyzja zostanie już podjęta, każdy członek partii ma się jej podporządkować. Nie ma też w partii miejsca dla koncepcji klasowo- neutralnych. Mamy do czynienia albo ze świadomością proletariacką, albo ze świadomością burżuazyjną, nie mogą one mieć wspólnego mianownika.

Jeśli chodzi o budowę partii rewolucyjnej, to jej zalążek stanowili autentyczni rewolucjoniści, którzy szmuglowali do Rosji gazetę "Iskra" wydawaną w Szwajcarii. Lenin trzymał się takiej wizji partii do końca życia. Nazywa ją leninowską.

Kiedy bolszewicy zbliżali się do przejęcia władzy w Rosji, Lenin poświęcił więcej czasu zagadnieniom państwa i prawa. Państwo musi pozostawać aparatem klasy rządzącej, służyć do dławienia innych klas. Każde państwo jest dyktaturą. Także państwo demokratyczne i liberalne. W państwie burżuazyjnym panuje jednak hipokryzja i nie przyzna się ono do tego, że jest dyktaturą ). Dopiero komunizm nie będzie dyktaturą, socjalizm natomiast jest dyktaturą proletariatu. W państwie socjalistycznym nie panuje hipokryzja, będzie ono przyznawać się do dyktatury, będzie państwem autentycznej dyktatury. Nie będzie miejsca na przesądy, maskujące dyktaturę, jak demokracja parlamentarna, równość wobec prawa itp. Mimo to, dyktatura proletariatu pozostaje najwyższą formą demokracji. Bowiem pierwszy raz w dziejach większość będzie sprawować władzę nad mniejszością.

Jak długo ma istnieć dyktatura proletariatu? Zasadniczo do czasu zbudowania społeczeństwa komunistycznego. Jednak odpowiedź Lenina i Stalina jest skomplikowana i nie zawsze spójna. Sukces rewolucji był niekwestionowany, ale państwa burżuazyjne, pozostające w konflikcie z państwem dyktatury proletariatu stwarzają realne zagrożenie. Walka klasowa w wymiarze międzynarodowym trwa. Stalin twierdził, że w miarę rozwoju państwa socjalistycznego zaostrza się walka klasowa. Im większe państwo odnosi sukcesy przy kolektywizacji, tym więcej znajduje ona przeciwników. To miało być uzasadnieniem terroru stalinowskiego w latach 30tych. Po śmierci Lenina pozostali dwaj rywale- Trocki i Stalin. Bardzo się różnili. Trocki, cokolwiek by o nim złego powiedzieć, był wyrafinowanym intelektualistą, Stalin- ponurym aparatczykiem.

LEW TROCKI- człowiek bardzo dobrze wykształcony, erudyta, od 1917 bolszewik, twórca Armii Czerwonej, postać niezwykle popularna, odpowiedzialny za stworzenie gułagów ( obozów pracy ). Jeśli idzie o gospodarkę, to proponował on odwołanie się w pewnym zakresie do sił rynkowych. Z całą mocą atakował aparat partyjny, który utracił ducha rewolucyjnego. Twierdził natomiast, że ducha rewolucyjnego nie utracił ruch robotniczy. Aparat partyjny to jedynie biurokracja. Trocki domagał się w partii frakcji, chciał by robotnicy mieli swą frakcję. Stał na stanowisku permanentnej rewolucji- sukces budowy socjalizmu w ZSRR będzie zależał od ruchów rewolucyjnych na całym świecie. Uważał, że socjalizm w ZSRR nie przetrwa, jeśli będzie otoczony przez państwa burżuazyjne. Jego doktrynę nazywano trockizmem. Jak długo istniał ZSRR, była ona potępiana. Sukcesów politycznych w Rosji Trocki nie miał, opozycję, do której należał, Stalin ostatecznie rozbił w 1927. W końcu 1940 w Meksyku Trocki został zabity przez agenta Stalina. W połowie lat 20 tych wysunął propozycje wobec Stalina. Źródło konfliktu doktrynalnego- NEP ( 1921- Nowa Ekonomiczna Polityka ). Ograniczono wpływ sił rynku na kształtowanie gospodarki, państwa i społeczeństwa. Zaatakował to Trocki. Trocki twierdził, że w okresie wojny inicjatywę ekonomiczną przejęli chłopi, państwo nie wspierało przemysłu. Trocki postrzegał tę politykę jako osłabienie potencjału rewolucyjnego Rosji Radzieckiej. Podkreślał on konflikt pomiędzy robotnikami i chłopami.

JÓZEF STALIN- w czasie walki z Trockim Stalin wystąpił z własną koncepcją socjalizmu. Koncepcja ta nosi miano socjalizmu w jednym kraju. Przyszłość socjalizmu w ZSRR zależy nie od zwycięstwa permanentnej rewolucji, a od bazy gospodarczej i militarnej ZSRR. Jeśli zdoła ją dostatecznie rozbudować, zdoła też współzawodniczyć z innymi państwami. Będzie można uzyskać to w ramach gospodarki państwowej, planowej. Będzie można uniknąć strat, jakie niesie ze sobą gospodarka rynkowa. Gospodarka planowa zapewni harmonijny i dynamiczny rozwój, a w efekcie zwycięstwo socjalizmu. Stalin zmarł, ale przekonanie o doskonałości gospodarki planowej trwało jeszcze długo. W latach 50tych przekonanie to było zasadne. Gospodarka planowa odnosiła spektakularne sukcesy ( gdyż cały wysiłek gospodarczy skoncentrowany był na przemyśle ciężkim i zbrojeniowym ). Mimo odejścia Stalina, styl polityczny przetrwał do Breżniewa. Ostatnim, który go propagował był Chruszczow. Wcześniej, aby przygotować społeczeństwo do takiego wysiłku zrezygnowano z NEPu i zdecydowano się na kolektywizację, której celem miało być położenie kresu gospodarce indywidualnej na wsi. Chłopi musieli przystępować do kołchozów, odbierano im ziemię. W praktyce nie otrzymywali oni zapłaty za swą pracę, nie mieli też prawa sprzedawać swych płodów rolnych. Bezpłatne dostawy żywności, gwałtowana industrializacja miast. Do zadań państwa w gospodarce planowej należało:

- wyznaczanie celów gospodarczych,

- transferu środków, dóbr,

- regulowanie poziomu konsumpcji.

Priorytet uzyskały inwestycje w sektorze przemysłu ciężkiego.

XXVIII. KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA

Nowożytna myśl chrześcijańska rozwijała się od początku XIX w. w wielu nurtach. Chrześcijaństwo nie było jednolite- wręcz przeciwnie, wiele doktryn pozostawało w opozycji wobec Kościoła katolickiego. W I połowie XIX w:

- współpraca katolików z burżuazyjnymi liberałami ( Belgia ),

- zręby socjalizmu chrześcijańskiego ( ksiądz. H. F. R. Lamennais ). Katolicyzm utożsamiono z reguły z monarchią i chęcią zachowania dotychczasowego ancient regime, zwłaszcza koncepcji boskiego pochodzenia władzy. Lammenais uważał, że katolicyzm powinien zerwać z monarchami i stanąć po stronie uciskanego ludu. Dobrze rozumiał, że tylko wyjście na przeciw społecznym oczekiwaniom pozwoli przywrócić poparcie sprzed 1789 r.

Jednak rzeczywistość wyglądała inaczej- konserwatywny Kościół katolicki nie był w stanie od razu przystosować się do nowych warunków. Występował zarówno przeciw Rewolucji Francuskiej, ruchom liberalnym jak i powstaniom narodowym ( jak listopadowemu w Polsce ), broniąc zasady legitymizmu będącego ostoją ancient regime. Papież Grzegorz XVI zakazał nawet wprowadzania na terytorium państwa kościelnego kolei żelaznej i oświetlenia gazowego. Broniono też archaicznej zasady nieomylności papieża w sprawach wiary i kościoła na soborze w 1870. W 1864- encyklika Quanta Cura- odrzucono zasadę wolności sumienia oraz zasadę rozdziału kościoła od państwa. Broniono tradycyjnych ideałów scholastyki przed nowożytną myślą racjonalistyczną, intelektualnym i społeczno- politycznym liberalizmem, koncepcją wolności badań naukowych, bo to zagroziłoby dogmatowi o istnieniu Boga.

Jednak wydarzenia XIX wieku pokazały, jak niedostosowane do ówczesnych realiów były te poglądy. Papiestwo musiało ze zwykłego zdrowego rozsądku zrezygnować z antykapitalistycznych i antyburżuazyjnych demonstracji. Zwłaszcza, że burżuazja, przerażona rewolucyjnymi ideami mas, sama zaczęła szukać sprzymierzeńca, jakim mógł być Kościół.

LEON XIII ( pontyfikat 1878- 1903 )- papież, dzięki któremu Kościół zaaprobował kapitalizm. Wprowadził on politykę AGGIORNAMENTO ( uwspółcześniania ). Rozbudował on kościół, stworzył 248 nowych diecezji. Doktrynę rozwijały liczne encykliki:

- Immortale Dei ( 1885 )- uzasadnienie pochodzenia nierówności społecznych,

- Diuturnum Illud ( 1881 )- boskie źródła władzy państwowej,

- Quod apostolici muneris ( 1901 )- idea tworzenia chrześcijańskiej demokracji.

- Aeterni Patris ( 1879 )- nowo filozofia neotomistyczna,

- Rerum Novarum ( 1891 )- najsłynniejsza.

Filozofią Kościoła pozostała nauka św. Tomasza z Akwinu przystosowana do potrzeb XIX w. ( NEOTOMIZM ). Stara funkcja tomizmu: poddanie wszystkich czynności i dążeń ludzkich nauczaniu kościoła- pozostała aktualna.

CHRZEŚCIJAŃSKA DEMOKRACJA. Jej elementami były:

- naturalny charakter własności prywatnej. Własność podniesiono została do rangi zasady fundamentalnej, świętej i nienaruszalnej. Po raz pierwszy Kościół uznał własność prywatną za prawo natury, a nie tylko wniosek wysnuty z tego prawa.

- uznanie nierówności społecznej i hierarchii za zgodne z naturą ( nie wszyscy są apostołami, nie wszyscy nauczycielami, nie wszyscy pasterzami ). Podział społeczny pracy utożsamiano z podziałem klasowym,

- marność życia ziemskiego, prymat celów nadprzyrodzonych, konieczność cierpień. Celem życia doczesnego jest jak najlepsze przygotowanie się do korzystania z dóbr pozaziemskich.

- solidaryzm społeczny. Zdawano sobie sprawę jednak, że jest on do zrealizowania tylko wtedy, jeśli nie pozostawi się go wysiłkom samego Kościoła. Kwestia społeczna będzie możliwa do rozwiązania tylko w drodze wyrównania nierówności majątkowych. Stąd program uwłaszczenia proletariatu, czyli upowszechniania własności w masach ( propagowanie oszczędzania wśród robotników ), ograniczenie wyzysku, zlikwidowanie bezrobocia, poprawa warunków pracy, wprowadzenie ustawodawstwa chroniącego sprawiedliwość w przedsiębiorstwie, popieranie rozwoju chrześcijańskich związków zawodowych. Ideałem społeczeństwa miało być społeczeństwo drobnych właścicieli. Te postulaty cieszyły przedstawicieli średnich warstw społecznych, przede wszystkim drobnomieszczaństwo i bogate chłopstwo.

- pogląd na istotę i zadania państwa: państwo powinno być silne i prężne, tylko takie bowiem może nieść wydatniejszą pomoc Kościołowi, za ideał organizacji społeczeństwa uznana została demokracja chrześcijańska. Winna ona oprzeć się na zasadach ustanowionych przez wiarę boską, mając na względzie pożytek słabych, by doskonalić dusze, do rzeczy wiecznych stworzone. Najważniejszą wartością miała być sprawiedliwość, własność miała być nietykalna, nierówność jest koniecznym elementem państw, forma urządzenia społeczeństwa taka, jaką dał Bóg. Nie ma żadnej łączności między demokracją socjalną a chrześcijańską. Demokracja chrześcijańska to dobroczynna akcja chrześcijańska dla ludu. Zadania państwa:

- strzeżenie elementarnych zasad porządku społeczno- gospodarczego, kapitału i pracy,

- solidarne interesy podstawowych klas obywateli,

- można ograniczyć prawo swobody właściciela w przypadkach koniecznych ( kiedy domaga się tego interes całego społeczeństwa albo jego części składowej ), byleby ingerencja nie prowadziła do naruszenia istoty,

- zadania filantropijne,

- władza pochodzi od Boga i jest uczestniczeniem w jego najwyższej władzy monarszej ( teza tomistyczna- dla wzmocnienie autorytetu państwa chrześcijańskiej demokracji ).

Program ten, niezwykle chwytny wśród szerokich mas społeczeństwa, nie został jednak zrealizowany w pełni. Kolejni papieże: Pius X ( 1903- 1914 ), Benedykt XV ( 1914- 1922 ), Pius XI ( 1922- 1939 ), Pius XII ( 1939- 1958 ) sprawowali swe pontyfikaty w niezwykle burzliwym okresie, w których nie zawsze zajmowali stanowisko zgodne z ideami Leona XIII. Dla Kościoła był to ciężki okres- laicyzacja państwa ( oddzielenie Kościoła od państwa ), liczne organizacje antykościelne. W samym Kościele rozwinął się RUCH MODERNISTYCZNY, który podważał niezmienność dogmatów. Moderniści kwestionowali monopol Kościoła na interpretację wiary. Zakwestionowano tradycyjną, hierarchiczną strukturę Kościoła. Zasady te papieże potępili. W 1918 opracowano nowy KODEKS PRAWA KANONICZNEGO, w którym podkreślono zasadę hierarchii i posłuszeństwa w Kościele i pominięto milczeniem sugestie zwiększenia roli laikatu czy kolegialnych organów w życiu wewnętrznym Kościoła. Początkowo papieże zabraniali katolikom udziału w partiach politycznych, później złagodzili stanowisko. Benedykt XV wyraził także kompromisowe stanowisko w sprawach dogmatów, przyjmując, że jak długo nie zapadło rozstrzygnięcie jakiejś kwestii przez papieża, dyskusje może być prowadzona, a poszukiwanie prawdy dozwolone. Z niechęcią odnoszono się demokracji, aczkolwiek zdrową i prawdziwą demokrację sprzeciwiano systemom totalitarnym.

Na pozycję Kościoła w I poł. XX wieku wpłynął:

a) stosunek do komunizmu- papież Pius XII potępił go w 1942, wskazując, że powodując się zawsze pobudkami religijnymi, Kościół potępił różne systemy marksistowskiego socjalizmu i dzisiaj je również potępia, jako że jest to jego trwałym prawem i obowiązkiem, chronić lud przed prądami i wpływami, które narażają na niebezpieczeństwo i zbawienie,

b) stosunek do faszyzmu- w 1929 Pius XI zawarł z Włochami Mussoliniego traktaty Laterańskie, regulujące prawną i międzynarodową pozycję Państwa Watykańskiego, bardzo korzystnie regulowano możliwość działania Kościoła w państwie włoskim,

c) stosunek do nazizmu- w 1934 podpisano konkordat z Rzeszą teoretycznie zabezpieczający swobodę działania.

Papieże później potępiali zarówno faszyzm ( bo ideologia faszystowska stawiał państwo na miejscu Boga jak i nazizm- bo tworzył Boga narodowego ). Pius XII we wspomnianym przemówieniu nie wymienił faszyzmu i nazizmu, poddał krytyce "rozmaite teorie, które choć różnią się między sobą i wywodzą się z przeciwnych twierdzeń ideologicznych, zgadzają się jednak w uważaniu państwa lub grupy, która je reprezentuje, za jakąś istotę najwyższą, wyjętą spod wszelkiej kontroli i krytyki. Krytycy Piusa XII zarzucają mu, że papież nie wydał żadnej encykliki w obliczu Holocaustu.

QUADROGESIMO ANNO- encyklika Piusa XI 1931. Potwierdziła założenia Rerum Novarum. Aprobował stosunki kapitalistyczne, jednak praca powinna być słuszna, nie mogła rujnować przedsiębiorstwa ani zwiększać bezrobocia. Państwo miało obowiązek organizowania sprawiedliwego porządku społecznego, miało jednak pełnić rolę subsydiarną ( pomocniczą ). Naturalnymi formami organizacji społeczeństwa są korporacje, stany zawodowy łączące ludzi nie na zasadach klasowych, ale przez fakt, że wykonują wspólnie pewne usługi czy wytwarzają pewne dobra. Stanowczo sprzeciwiał się wszelkim ideom socjalistycznym, nawet reformistycznym.

II SOBÓR WATYKAŃSKI ( 1963- 1965 ), zwołany przez papieża Jana XXIII. Na założeniach Soboru opiera się dzisiejsza doktryna Kościoła:

- ekumenizm,

- liturgia w językach narodowych,

- nowy podział ról w relacjach między klerem a świeckimi,

- papież pozostał głową Kościoła, zreorganizowano kurie i kongregacje, zniesiono przysięgę antymodernistyczną

- wezwanie do nowego katechizmu ( ogłoszono w 1992 ).

PERSONALIZM CHRZEŚCIJAŃSKI ( HUMANIZM INTEGRALNY, TEOCENTRYCZNY ). Stworzyli go dwaj filozofowie katoliccy:

- Jacques Maritaina ( "Humanizm integralny )

- Emmanuel Mouniera ( "L'esprit", "Personalizm a chrystianizm" ).

Nadrzędną wartością osoby ludzkiej jest godność, bo człowiek stworzony został i obdarzony duszą, a wolność winna prowadzić do Boga. Byli przeciw poświęcaniu jednostki wartościom takim jak naród czy klasa społeczna, bo świat doczesny powinien być tak zorganizowany, aby pozwolić jednostce rozwinąć swą osobowość. Krytykowano wolną konkurencję, w którym najważniejszą wartością jest zysk. Godność człowieka potwierdził Jan XXIII w encyklice 1963 Pokój na ziemi ( Pacem in Terris ). W tej encyklice papież wymienił też inne nienaruszalne prawa człowieka:

- do życia,

- do godnego człowieka poziomu życia,

- do oddawania czci Bogu zgodnie z wymogami sumienia,

- do wolnego wyboru stanu i swobody życia rodzinnego,

- do zrzeszania się,

- do emigracji i imigracji,

- do udziału w życiu publicznym,

- do ochrony tych praw,

- prawa gospodarcze:

- do pracy- wzajemna współzależność pracy i kapitału. Praca ludzka polega na tworzeniu i wymianie dóbr lub na świadczeniu usług gospodarczych, góruje nad innymi elementami życia gospodarczego, ponieważ te mają jedynie charakter narzędzi. Najpoważniejszym dokumentem dotyczącym pracy jest encyklika Jana Pawła II Laborem exercens, ogłoszona w 1981. Praca jest powołaniem człowieka, wyróżnia go od reszty stworzeń. Krytykuje zarówno liberalizm ( praca jest towarem ) jak i socjalizm ( praca na równi z innymi czynnikami wytwórczymi ). O wartości pracy decyduje godność i wolność człowieka, bo on jest jej podmiotem. Zasada pierwszeństwa pracy przed kapitałem, bo kapitał jest owocem pracy i winien pracy służyć. Popiera związki zawodowe, wspomina o pracy niepełnosprawnych, aby nie pozbawiano ich godności. Zapłata za pracę musi być godziwa. Praca winna umożliwić też godne życie, odpoczynek, utrzymanie rodziny. Szczególnie podkreśla się rolę państwa jako pracodawcy pośredniego, jego funkcja polega na stworzeniu jak najlepszych warunków do pracy.

- do działalności gospodarczej

- do własności. W ujęciu Kościoła własność nie oznacza prawo do czynienia dowolnego użytku z rzeczy. Niedopuszczalne są nadużycia prawa własności w imię interesu społecznego.

Stosunki gospodarczo- społeczne: Kościół katolicki nigdy nie aprobował liberalizmu, zawsze domagając się ingerencji państwa. Krytykowano liberalizm za to, iż nie zapewni on sprawiedliwości społecznej. Dobra ziemskie są powszechnie przeznaczone ( Gaudium et Spes 1965 ). Każdy człowiek musi prowadzić życie godne, posiadać niezbędne środki do życia, żywność, odzież, mieszkanie, wypoczynek, opiekę zdrowotną, świadczenia na rzecz jednostek, prawo zabezpieczenia społecznego w wypadku niezdolności do pracy, owdowienia, starości, bezrobocia, niezawinionego pozbawienia środków do życia.

Krytykowano też komunizm, bo przeniesienie własności prywatnej w ręce państwa oznacza oddanie dóbr we władanie wąskiej grupy społecznej.

ZASADA SUBSYDIARNOŚCI- pomocnicza rola państwa w rozwiązywaniu problemów społecznych ( pierwszy raz w Quadrogesimo Anno ).

Encyklika Jana Pawła II CENTESIMUS ANNUS- jak uregulować stosunki gospodarczo- społeczne po upadku komunizmu? Ostrzega przed zbytnim zachwytem gospodarką rynkową, nie wszystkie ludzkie potrzeby można zaspokoić za pomocą rynku, godność jest ważniejsza. Wskaźnik zysku nie jest jedynym. Nauczanie społeczne Kościoła odmawia aprobaty dla takich modeli społeczno- gospodarczych, które rezygnują z prób stworzenia sprawiedliwego systemu społecznego.

Państwo i prawo w nauce Kościoła- władza pochodzi od Boga, bo Bóg stworzył człowieka jako istotę społeczną, a samo istnienie społeczności wymaga istnienia władzy publicznej. Źródłem władzy nie jest wola ludzi ( Pokój ziemski 1963 ). Pochodzenie władzy od Boga nie wyklucza jednak udziału ludzi w określaniu ustroju państwa. Kościół opowiada się za demokracją, gwarantującą równość praw obywatelskich i ochronę praw człowieka. Akcentuje zasadę podziału władzy i państwa prawnego, potępia systemy totalitarne. Ważne jest DOBRO WSPÓLNE- suma tych warunków życia społecznego, w jakich ludzie mogą pełniej i szybciej osiągnąć swoją osobistą doskonałość ( Gaudium et Spes ). Żadna władza nie może naruszać praw człowieka, bo wywodzą się one z natury ludzkiej, stworzonej przez Boga. Chrześcijanin nie jest obowiązany do posłuszeństwa władzy, która by nie pozostawała w zgodzie z prawem Bożym.

Relacja państwo- Kościół- należy odróżnić to, co wierni czynią w ramach wspólnoty religijnej od tego, co czynią jako obywatele. Kościół nie utożsamia się ze wspólnotą polityczną. Natomiast domaga się prawa głoszenia wiary oraz dokonywania nieskrępowanej oceny moralnej nawet w kwestiach dotyczących spraw politycznych, kiedy domagają się tego podstawowe prawa osoby lub zbawienie dusz. Państwo nie może funkcjonować, jeśli odrzuci się zasadę, że istnieje jakaś nadrzędna prawda. Dlatego niedopuszczalny jest totalitaryzm- bo uzurpuje sobie tą najwyższą prawdę.

XXIX. MYŚL POLITYCZNA XIX WIECZNEGO LIBERALIZMU

LIBERALIZM ANGIELSKI. Wielka Brytania to centrum i serce liberalizmu. XIX wiek był wiekiem liberalizmu. Liberalizm na kontynencie jest skierowany przeciw monarchii niekonstytucyjnej. Liberalizm angielski ( końca XVII wieku ) związany z "chwalebną rewolucją" i osobą J. Locke'a. Przez cały wiek dorobek liberalizmu angielskiego rozwija się. W XIX wieku liberalizm angielski, już ukształtowany, nadal ma się świetnie.

JEREMY BENTHAM- filozof, prawnik, "Wprowadzenie do moralności i ustawodawstwa", "Fragment o rządzie", "Kodeks konstytucyjny", " Traktat o dowodach sądowych". Przedstawiciel utylitaryzmu. UTYLITARYZM- nurt etycznego, moralnego myślenia, który do rozważań o polityce wprowadził Bentham.

UTYLITARYZM BENTHAMA- założenie, że każdy z nas dąży do korzyści, czyli do osiągnięcia przyjemności, a unikanie przykrości. Przyjemności dają człowiekowi szczęście. Doznania zmysłowe są tylko jedną z wielu form przyjemności, w większości przyjemności mają charakter duchowy. Dążenie do zapewnienia sobie i innym przyjemności jest działaniem moralnym, a dążenie do wyrządzenia przykrości jest niemoralne. Każdy z nas w zależności od tego, ile przyjemności i nieprzyjemności doznaje, jest szczęśliwy bądź nieszczęśliwy. Stopień szczęścia daje się określić- jednostka ludzka jest miarą szczęścia. Wniosek- moralny imperatyw to zasada użyteczności. Wszystko, co dobre/użyteczne czyni nas szczęśliwymi. Każdy z nas ( także rząd ) powinien dążyć do tego, by zapewnić jak największą ilość szczęścia, jak największej ilości ludzi. Jest to fundament myśli politycznej- założenie to odnosi się także do państwa. Dążenie do zapewnienia sobie szczęścia jest w pełni zgodne z interesem ogółu ( szczęście społeczne, jest sumą szczęść indywidualnych obywateli ). Dla liberała społeczeństwo to suma jednostek. Taka konstrukcja wynika z umowy społecznej. Społeczeństwo będzie szczęśliwe, jeśli większość ludzi będzie szczęśliwa. Bogactwo jest jednym z największych źródeł przyjemności- im bardziej się bogacimy, tym większe jest szczęście społeczne. Co jest dobre i przyjemne dla nas, jest też dobre i przyjemne dla społeczeństwa. Jest to rozstrzygnięcie odwiecznego konfliktu jednostki ze społeczeństwem. Wszelkie działania winny być oceniane z punktu widzenia ich użyteczności dla społeczeństwa ( przyjemności, jaką dają one ludziom ). Celem państwa jest maksymalne powiększenie sumy przyjemności społeczeństwa. Polityka jest zastosowaniem moralności do całego społeczeństwa. Nie ma różnicy w treści zasad etycznych i politycznych. Początkowo Bentham nie przywiązywał wagi do wolności politycznej i demokracji, był zwolennikiem rządów absolutnych. Brało się to z przekonania, że mogą one najskuteczniej zapewnić największą ilość przyjemności największej ilości ludzi. W późnym wieku docenił natomiast zadowolenie płynące ze sprawowania władzy, opowiadał się za demokratycznym ustrojem. Zgodnie z założeniami utylitaryzmu, był zwolennikiem państwa użytecznego i taniego. Stąd wypłynęła krytyka rozbudowanego aparatu państwowego i reliktów feudalnych. Domagał się usprawnienia i racjonalizacji państwa. Domagał się też zapewnienia przez państwo równości politycznej.

Jak rząd ma realizować zasadę użyteczności. Poprzez wprowadzenie dobrych praw ( praw pozytywnych, bowiem odrzuca on istnienie prawa natury ). Dobre prawa to takie, które:

- bronią własności,

- zapewniają nietykalność,

- bronią równości obywateli ( równość- każdy z nas równą miarą szczęścia ).

Demokracja jest wg niego najlepszym systemem. Interesy rządzonych i rządzących są w nim najbardziej zbliżone.

Bentham był republikaninem, odrzucał monarchię. Uważał, iż to właśnie republika najlepiej i najpełniej realizowała zasadę równości.

Mankament myśli politycznej Benthama- konsekwencją jego założeń jest, iż mniejszość może być uciskana, jeśli zapewni to szczęście większości ( niedopuszczalne dla myśli politycznej liberalizmu ). Na te wady wskazał jako pierwszy John Stuart Mill.

Prawo jest dla niego wyrazem woli suwerena, ogłoszonym w należyty sposób- prawo to ustawa. Zrywa więc z koncepcją prawa naturalnego, ujmuje prawo jako fakt pozytywny, coś rzeczywiście istniejącego. Poprzednik pozytywizmu prawniczego. Celem prawa jest ochrona praw podmiotowych jednostek, dla zapewnienia im możliwości pogoni za szczęściem, która jest sensem życia ludzkiego. Prawo powinno sprzyjać maksymalizacji przyjemności w skali ogólnospołecznej ( podobnie jak państwo ). Powinno być proste, jasne i dostępne dla wszystkich. Jeśli idzie o prawo karne, Bentham walczył o zróżnicowanie kar i powiązanie kar z celami przestępstwa i cechami osobowymi sprawcy.

JOHN STUART MILL- wychowany w utylitaryzmie ( jego ojciec był przyjacielem Benthama ). Urzędnik brytyjskie w Indiach, poseł do parlamentu. Dzieła: "O wolności", "Utylitaryzm", "o rządzie reprezentatywnym", "System logiki", "Zasady ekonomii politycznej", "O równouprawnieniu kobiet".

Utylitaryzm: cel ludzkości to dobro ogółu. Zaś dobro ogółu to szczęście wszystkich. Szczęście wszystkich można osiągnąć, gdy jednocześnie wystąpią:

- inicjatywa jednostek ( społeczna, gospodarcza ),

- właściwy rząd ( a rząd właściwy to taki, którego celem jest ochrona własności ),

Wolność jest pojęciem centralnym w myśli politycznej Milla i liberalizmu w ogóle. Mill ma do czynienia z państwem, którego działanie jest ograniczone ( rządy prawa, monarchia konstytucyjna ). Naczelnym zagrożeniem dla wolności jest wg Milla społeczeństwo ( tyrania większości, opinii publicznej ).

Jak w takiej sytuacji chronić wolność jednostki? Przy pomocy postanowień prawa. Ochrona wolności jednostki jest zatem zadaniem państwa. Państwo może także ingerować w życie społeczne, ale tylko wtedy, gdy społeczeństwo może wyrządzić szkodę jednostce. Mill- teoretyk dojrzałego społeczeństwa liberalnego. Opinia publiczna może skrzywdzić ludzi, a państwo nic na to nie poradzi. Skuteczną obronę mogą podjąć ośrodki opiniotwórcze. Mogą próbować oświecić, wychować społeczeństwo w duchu tolerancji, poszanowania odrębności. Ludzie, których większość nie akceptuje, postrzegać jako jednostki autonomiczne, mogące dokonywać samodzielnych, racjonalnych wyborów, mogą realizować je, biorąc za nie odpowiedzialność. Gdy tacy ludzie będą pozostawieni sobie, będą szczęśliwi. Oznacza to, że wzrośnie poziom szczęścia w społeczeństwie, zwiększy się dobro ogółu. Takie społeczeństwo, które będzie w stanie tolerować takie jednostki, będzie mogło bez udziału rządu, przez dyskusję rozwiązać większość swoich problemów. Rząd będzie musiał ingerować coraz rzadziej. Mill zdaje sobie sprawę z tego, że nie każde społeczeństwo jest tak tolerancyjne jak anglosaskie. W zacofanym społeczeństwie rolę do odegrania ma rząd, nawet despotyczny.

HERBERT SPENCER. Koniec XIX w. Publicysta, inżynier. Próba zastosowania teorii rewolucji do życia społecznego. "Zasady socjologii", "Jednostka przeciwko państwu". To, co w życiu społecznym najistotniejsze sprowadza się do walki o byt ( siła napędowa ). W tej walce kształtuje się jednostka, w walce tej każdy się doskonali. Walka o byt ma miejsce w każdym społeczeństwie. W społeczeństwach prymitywnych jest ona niezwykle brutalna, w cywilizowanych zaś inne środki walki o byt. Zaspokajając swe potrzeby każdy stara się zdobyć władzę, powiększyć majątek. Walka o byt ma charakter konkurencyjny- chcemy więcej od pozostałych. Ta walka to dobrodziejstwo. Tylko ona zapewnia postęp materialny i moralna, bo im trudniejsza staje się walka o byt, tym większa jest motywacja jednostki do samodoskonalenia. Rezultatem walki o byt- ci, którzy okazali się silniejsi ( fizycznie, intelektualnie ) znajdują się na górze, mają dostęp do władze, największe bogactwa. Ci, którzy okazali się najsłabsi, znajdą się na dole hierarchii społecznej, mają bardzo mały dostęp do władzy, bogactwa.

Dokonuje podziału metodologicznego na społeczeństwo:

- wojskowe- wojskowa organizacja, pierwszoplanowa jest wojna- jej cele to obrona, agresja, władza jest wojskowa, społeczeństwo zmilitaryzowane, takie społeczeństwo tłamsi naturalną walkę o byt,

- przemysłowe- cele pokojowe, nie ma organizacji społecznej, krępującej rozwój społeczny jednostki, nie ma powszechnie powielanych wzorów zachowania, jest wolność i autonomia.

BENJAMIN CONSTANT- Szwajcar, XIX wiek, mieszkał we Francji ( "o lojalności i rękojmi władzy publicznej", "O wolności starożytnych w porównaniu z wolnością dzisiejszych", "Wykład polityki konstytucyjnej".

Odrzuca rozwiązania Rousseau. Myśl starożytnych nie ma zastosowania do dzisiejszej. Wolność dla starożytnych- bezpośredni udział w sprawowaniu władzy- wolność DO. Tak rozumiana wolność nie chroniła jednostki przed dyktatem ogółu. Nic i nikt nie chronił jednostki przed wolą ogółu. Współczesne rozumienie wolności- wolność OD dyktatu woli ogółu + wolność DO. Wolność ta wynika z suwerenności jednostki.

Wolność od:

- osobista,

- druku,

- poruszania się,

- zgromadzeń,

- działalności gospodarczej.

Na straży stoi ustawa ( prawo stanowione ) i niezawisłe sądy. One bronią jednostki przed ingerencją z zewnątrz. Jednostka cieszy się wolnościami tak długo, jak nie narusza panującego porządku prawnego. W ramach tego porządku nie można jednostki pozbawić wolności.

Suwerenność króla, parlamentu, ludu jest zawsze ograniczona. Tam gdzie kończy się ta suwerenność ( władza ) zaczyna się wolność jednostki. Gdy tej granicy nie ma, mamy do czynienia z tyranią.

Constant dzieli władzę na:

- władzę monarchy- król nie rządzi, a panuje. Jest ostatecznym arbitrem w fundamentalnych sporach politycznych i to wszystko,

- władza wykonawcza rządu ustanawianego przez monarchę- wykonuje prawo stanowione przez parlament,

- władza reprezentacyjna stałą ( wyższa izba parlamentu )- dziedziczna szlachta i arystokracja. Sprawują funkcje dziedziczne, więc nie ulegają presji bieżących zdarzeń- ciągłość, stabilność, rozwaga,

- władza reprezentacyjna opinii ( niższa izba parlamentu )- ludzie wybierani okresowo i mają oddawać nastroje opinii publicznej,

- władza niezawisłych sądów- orzekają na podstawie ustawy,

- władza municypalna ( samorządowa )- ma kanalizować inicjatywy obywatelskie, które miałyby być przeciwwagą dla państwowej biurokracji.

Dwie zasady:

a) zasady odpowiedzialności rządu przed parlamentem- rząd funkcjonuje tak długo, jak cieszy się poparciem większości parlamentarnej,

b) zasada praworządności- obywatel podlega tylko ustawie. Władzy, organowi państwa, podlega tylko wtedy, gdy działanie ich jest zgodne z ustawą. Wszystko, co nie jest zakazane przez ustawę, nie może być przedmiotem ingerencji organów władzy w życie obywateli.

ALEXIS DE TOCQUEVILLE- francuski arystokrata ( z połowy XIX w. ). W młodości pracował we francuskim ministerstwie obrotu, które wysłało go do Ameryki, aby zbadał amerykańskie więziennictwo. "O demokracji w więziennictwie", "Dawny ustrój i rewolucja". Zajmował się zagadnieniem masowej demokracji. Tocqueville był empirykiem, pisał, jak państwo funkcjonuje naprawdę. Analiza amerykańskiego społeczeństwo początku lat 30tych XIX wieku. Społeczeństwo amerykańskie i demokratyczne twierdzi, że w przyszłości będzie to model charakterystyczny również dla Europy. Zafascynowany amerykańskimi instytucjami demokratycznymi. Ale demokracja to nie tylko procedury podejmowana decyzji zbiorowych, to nie tylko funkcjonowanie instytucji demokracji, to przede wszystkim ogromna siła kształtująca ideę, postawy, style życia całych społeczeństw. Demokracja to siła niwelująca różnice między ludźmi, siła tworząca społeczeństwo ludzi równych i podobnych do siebie.

SPOŁECZEŃSTWO ARYSTOKRATYCZNE- ton życiu publicznemu nadają arystokratyczne rody, przedstawiciele tych rodów są przygotowani do życia w życiu publicznym ( cnoty obywatelskie ). Są odpowiedzialni za dobro publiczne, którego uzewnętrznieniem jest państwo. Ich aktywność w życiu publicznym ma służyć dobru publicznemu. Nie szukają w życiu sławy i bogactwa. Obecność arystokratów powoduje, że wszyscy cieszą się wolnością. Władza państwa ograniczana jest przez arystokratów. Społeczeństwo- wolność.

SPOŁECZEŃSTWO DEMOKRATYCZNE- społeczeństwo, w którym istnieje równość. Ale wolność cierpi. Dzieje się tak, bowiem w demokracja każdy z nas oddaje się realizacji prywatnych interesów, powiększaniu dóbr materialnych. Demokratyczne społeczeństwo to społeczeństwo jednostek odizolowanych. Więzi społeczne są słabe. Jeśli zajmujemy się interesami prywatnymi, nie interesem publicznym, to w życiu politycznym i społecznym powstaje próżnia. W polityce próżni być nie może, więc kwestie, którymi obywateli się nie interesują, są w naturalne sposób przejmowane przez państwo. Państwo ma ogromną władzę. Władza to rozrasta się, chce wpływać na coraz więcej obszarów naszego życia. Ta ekspansja władzy powoduje, że obywatela państwa demokratycznego stają się coraz bardziej równi i podobni do siebie. Są to procesy negatywne, przyszłość rodzaju ludzkiego ucieka w prywatność. Tak jednak być nie musi, można w demokratycznym społeczeństwie bronić wolności. Można to uczynić, tworząc instytucje "społeczeństwa obywatelskiego". Stowarzyszenia, korporacje, związki zawodowe, itp. Instytucje, które oferują aktywność polityczną dla jednostek. Jednostki zaangażują się wtedy w życie społeczne, nauczą się brać odpowiedzialność za państwo. Te instytucje społeczeństwa obywatelskiego będą pełniły rolę arystokratycznych rodów. Im bardziej aktywne jest społeczeństwo, tym bardziej ograniczony zostanie zakres władzy, tym więcej wolności.

XXX. WSPÓŁCZESNY LIBERALIZM

NEOLIBERALIZM- stanowił on reakcję na interwencjonizm państwowy. Przeciwstawiali się ingerencji państwa w gospodarkę zwolennicy wolnego rynku w USA ( prezydenci Warren Gamaliel Harding, Herbert Hoover ). Państwo wg niech zabija inicjatywę jednostki i zagraża wolnościom i swobodom. W 1938- Colloque Lippmann- dyskusja w Paryżu, w której brali udział najwybitniejsi luminarze liberalizmu, który przez przeciwników nazywany był liberalizmem konserwatywnym.

- zgadzali się co do jednego- największym nieszczęściem może być wzrastający interwencjonizm gospodarczy. Należy bronić wolności jednostki ( reakcja na lekceważenie wolności w doktrynie faszyzmu, nazizmu i komunizmu ),

- krytyka liberalizmu socjalnego,

- prawa ekonomiczne są niezmienne i działają jak prawa przyrody, dlatego jest nonsensem korygowanie ich w jakimkolwiek stopniu,

- społeczeństwo jest dobre, gdy jest wolne,

- każdy człowiek ma prawo do własnej inicjatywy i do podejmowania odpowiedzialności za swój los ( mrówki żyją życiem kolektywnym, człowiek żyje indywidualnym- Walter Lippman ).

Jednak po II wojnie światowej hasła neoliberałów nie znajdowały poparcia. Rozwijała się bowiem doktryna socjalnego państwa prawnego, przeciwko liberalizmowi występowała także katolicka doktryna społeczna Socjalne państwo prawne było formą pośrednią pomiędzy państwem dobrobytu a formułą klasycznego liberalizmu. Rozwinięto teorię PAŃSTWA PRAWA- państwa liberalno- demokratycznego. Sformułowano podstawowe jego zasady:

- pewność prawa,

- bezpieczeństwo prawne,

- zakaz działania prawa wstecz,

- zasada równości prawa,

- zasada kontroli konstytucyjności ustaw.

FRIEDRICH AUGUST VON HAYEK ( 1899- 1992 ). Dyrektor Instytutu Badań Ekonomicznych w Wiedniu, profesor ekonomii w London School of Economics, laureat Nagrody Nobla w 1931 ( co ciekawe razem z Gunnarem Myrdalem, twórcą teorii państwa dobrobytu, co miało być wyrazem pewnego kompromisu ) za dzieło "Czysta teoria kapitału". Prace: "Droga do niewolnictwa", "Konstytucja wolności", "Prawo, ustawodawstwo i wolność". Odrzucał przedimek "neo" dla swojego liberalizmu, mówiąc że jest to ten sam liberalizm, a nie jakiś nowy.

Swoje wywody rozpoczął od "błędu myślenia kartezjańskiego". Błąd kartezjański polega na nadmiernej wierze w rozum ludzki i racjonalizm, na przekonaniu, że można racjonalnie sterować i kontrolować procesy społeczne. Postęp tymczasem dokonuje się przez przypadkowe działania ludzkie. Dlatego podstawową wartością jest wolność. Dwie kwestie szczególnie absorbowały Hayeka:

a) sprawiedliwość społeczne i wolność ekonomiczna. Idea sprawiedliwości społecznej jest nonsensem, sprawiedliwy może być jedynie pojedynczy człowiek, ale nie rynek. Nie ma sprawiedliwej płacy- co najwyżej płaca informuje o tym, co należy zrobić, żeby zarobić więcej? Nie ma wolności politycznej bez wolnego rynku. Sprzeciwiał się wszelkim formom pomocy państwa, subwencjom, domagał się nawet wolnego rynku w zakresie usług medycznych.

b) jakie powinno być prawo?- funkcją państwa jest tworzenie norm prawnych, które nie zależą od woli większości, a które są niezbędne w każdym wolnym społeczeństwie:

- wolność,

- własność,

- zasada podziału władzy,

- zasad rządów prawa ( rule of law ),

Prawo ma być formą, przez którą państwo umożliwia jednostkom realizację rozmaitych dążeń.

Liberalizm tym różni się od konserwatyzmu, że chociaż liberał wie, że pewne wartości są lepsze od innych, nie jest w stanie i nie chce narzucić innym swojej wartości i swych celów. Żadna demokracja nie może odebrać jednostce prawa do wolności. Dla liberała ani moralne, ani religijne ideały nie są przedmiotem przymusu, a podstawową zasadą jest pluralizm. Największe niebezpieczeństwo leży w idei sprawiedliwości społecznej, bo doprowadzi do zniewolenia jednostki ( "Droga do niewolnictwa" ). Pod koniec życia sformułował nawet projekt rządów gerontokracji, twierdząc, że ludzie starsi mają większe zrozumienie dla idei wolności, zyskało mu to popularności wśród amerykańskich konserwatystów.

Konserwatyści- postęp nie istnieje,

Hayek- wolność prowadzi do postępu,

MILTON FRIEDMAM- laureat nagrody Nobla w 1976 za pracę "Kapitalizm i wolność", najbardziej bezkompromisowy rzecznik liberalizmu ekonomicznego. Istnieją tylko dwie metody koordynacji działań ludzkich:

a) totalitarna kontrola,

b) wolny rynek, którego bronił jako metody organizowania życia społecznego, nie tylko gospodarczego

- zasada swobody umów, jeśli transakcja jest obustronnie dowolna i obie strony są odpowiednio poinformowane.

Wielkie kryzysy to nie efekt praw rynku, ale błędów politycznych tych, którzy wtrącają się w te prawa. Krytykował płace minimalne, bo prowadzą do bezrobocia. Państwowe budownictwo powoduje podrożenie mieszkań. Przeciwny kontrolowaniu wykonywania wolnych zawodów. Izby lekarskie jedynie ograniczają konkurencję, monopol państwa w dziedzinie poczty prowadzi do pogorszenia jakości usług i rozwoju biurokracji, krytykował również państwowe szkolnictwo i system ubezpieczeń społecznych. Każdy ma prawo wyboru- czy chce uczęszczać do szkoły czy nie. Niesprawiedliwy jest podatek progresywny. Nawet kontrola cen złota czy kontrola eksportu zostały skrytykowane jako ograniczające wolny handel międzynarodowy. Bez wolności ekonomicznej nie ma wolności politycznej ani indywidualnej. Rząd ma jedynie określać reguły gry, a nie prowadzić ją samemu. Atakował też nieograniczoną demokrację, bo gdyby wszystko pozostawić większości, zagrażałoby to wolności. Wymieniał on dwa zagrożenia wolności:

- zewnętrzne- komunizm z Kremla,

- wewnętrzne- pochodzące od ludzi o dobrych intencjach i dobrej woli, którzy chcą reformować. Tak więc nie ma żadnej różnicy pomiędzy państwem totalitarnym a państwem socjalnym- bo jest zasada albo- albo. Albo jest wolny rynek albo go nie ma. Poglądy Friedmana znalazły zastosowanie praktyczne w programach Margareth Thatcher i Ronalda Reagana.

- REAGANOMICS- Reagan- wprowadził ożywienie gospodarcze, ograniczył bezrobocie, obniżył podatki,

- THATCHERYZM- zmniejszenie wydatków socjalnych państwa, Thather mówiła, iż biurokracja rujnuje państwo, prywatyzacja państwowych przedsiębiorstw, zamkniecie nierentownych państwowych kopalń, gazowni, stoczni.

ROBERT NOZICK. Poprzedni dwaj liberałowie byli typowymi ekonomistami- patrzyli na liberalizm z punktu widzenia gospodarki. Natomiast Nozick przeniósł te rozważania na grunt teorii państwa. Był profesorem uniwersytetu Columbia, w 1974 ukazała się jego książka "Anarchy, State and Utopia". Rozważa, jak doszło do powstania państwa. Punktem wyjścia są założenia zbliżone do założeń Locke'a- po pierwsze jednostki mają prawo, po drugie państwo powstało, bo niedogodna była ochrona własnych praw przez poszczególne jednostki. Powstanie państwa było więc powstaniem swego rodzaju agencji ubezpieczeniowych, które oferowały egzekwowanie umów oraz ochronę życia i mienia ubezpieczonych. Jedna z agencji zdobyła faktyczny monopol na używanie siły, stając się państwem- minimum. Monopol agencji powstał dlatego, iż oferowała najmniejsze koszty usług, a zatem chroniła i gwarantowała prawa jednostek. Tylko PAŃSTWO- MINIMUM da się uzasadnić umową społeczną. Państwo- minimum tym różni się od anarchii, że jedynym jego zadaniem jest ochrona praw, jest zarazem jedynym państwem, które da się usprawiedliwić.

JOHN RAWLS. Jest przedstawicielem kontraktualizmu, czyli teorii umowy społecznej ( Locke, Rousseau, Hobbes ). W XX w. koncepcję podejmują także Nozick i James Buchan. Wszyscy oni próbują odpowiedzieć na pytanie jakie reguły funkcjonowania społeczeństwa byłyby zaaprobowane i uznane za sprawiedliwe przez racjonalnie myślących ludzi. Rozwój koncepcji umowy społecznej jest wyrazem dwóch tendencji:

a) odchodzenie od teorii społecznych, które zakładały zdeterminowanie życia społecznego przez czynniki obiektywne, a przede wszystkim przez rozwój ekonomiczny, historyczny, społeczny,

b) demokracja jest trwałą formą organizacji życia politycznego. Umowa nie dotyczy przekazania władzy, ale przyjmowanej reguły sprawiedliwości, według której będzie toczył w społeczeństwie gra polityczna. Moralność i polityka nie idą w parze, politolog i filozof to dwie różne profesje. Teorie umowy mają duże znaczenie dla współczesnego kształtu teorii prawa.

John Rawls ( ur. 1921 )- filozof amerykański, kierował Katedrą Filozofii i Nauk Politycznych Uniwersytetu Cornell, pracował na Uniwersytecie Harvarda. W 1957- "Justice as Fairnesss", 1971- "Teoria sprawiedliwości". Jest to teoria SPRAWIEDLIWOŚCI, ma być teorią uniwersalną, odniósł ją jednak do funkcjonowania wyłącznie państwa.

Idea Rawlsa- współpraca i współżycie ludzi wymagają ustalenia zasady sprawiedliwości, takiej, która godziłaby ludzkie dążenie do wolności i równości. Założeniem wyjściowym miała być równość i wolność uczestników procedury ustalania tej zasady. Umowa zawierana jest w sytuacji zasłony niewiedzy. Oznacza ona, że nikt z uczestników umowy nie zna swej indywidualnej pozycji majątkowej, społecznej ani własnych możliwości intelektualnych czy innych zdolności. Wówczas strony stosowałaby zasadę maximum- maksymalnych korzyści i minimalnych strat. Rozum nakazywał im przyjąć zasadę maksymalnej wolności. Wolność to pierwsza zasada sprawiedliwości społecznej ( tradycyjny liberalizm ). Wolność musi być równa.

Nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być ustalone w taki sposób, aby były zarówno:

- z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych, przy zachowaniu reguły sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych pokoleń,

- związane były ze stanowiskami i pozycjami dostępnymi dla każdego w warunkach uczciwej równości szans. Nierówności społeczne mają służyć najmniej uprzywilejowanym.

Podstawową zasługą Rawlsa jest przyjęcie reguł sprawiedliwości. Obiektywnie teoria Ralska wspiera i uzasadnia demokratyczne procedury podejmowania decyzji, osłabia wszelkie teorie autokracji i technokracji, a także ideę nieograniczonej konkurencji jako zasadę funkcjonowania społeczeństwa.

XXXI. KONCEPCJE PRAWA ( CO TO JEST PRAWO? )

SZKOŁA HISTORYCZNA ( SAVIGNY )

Jest to przeniesienie ideologii romantyzmu na grunt prawoznawstwa. Uzyskała w I poł. XIX wieku pozycję dominującą w niemieckiej nauce prawa. Wszyscy jej przedstawiciele sprawowali funkcje profesorskie ( Gustaw von Hugo, Friedrich Karl von Savigny, profesor i rektor Uniwersytetu Berlińskiego, Friedrich Eichhorn, Georg Friedrich Puchta ). Swoim zasięgiem wychodzili jednak poza kręgi akademickie.

Szkoła historyczna była- jak w większości myśl XIX- wieczna- reakcją na francuską rewolucję, wyrastała w walce o przezwyciężenie oświeceniowych tradycji ideologii niemieckiej, zwłaszcza koncepcji prawa natury ( patrz wyż- Spinoza, Puffendorf, Grocjusz ). Poza tym związane było z kodyfikacją prawa w Niemczech.

GUSTAW VON HUGO- "Ustawy nie są źródłem prawa". Prawo tworzy przede wszystkim historia, powstaje ono w sposób samoczynny, niezależnie od aktualnych potrzeb i decyzji człowieka. Prawo powstaje jak reguły gier towarzyskich, bez udziału ustawodawcy, twórcą prawa jest zwyczaj. Jeśli zachodzi różnica pomiędzy "starym" zwyczajem a tym co prawo zaleca, to wówczas nie obowiązuje prawo stanowione, ale "stare", ucieleśniające "ducha narodu".

KARL FRIEDRICH VON SAVIGNY- "O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa"- protest przeciw idei kodyfikacji prawa cywilnego w państwach Rzeszy, głoszonej przez heidelberskiego profesora, Antoniego Thibaut, urzeczonego kodyfikacją napoleońską. Savigny uważał, że jest on niehistoryczny.

Odrzucał prawo natury, nauczycielką życia jest historia, bo cała teraźniejszość to organiczny wytwór historii ( pochodzi od Burke'a i konserwatyzmu ). Skoro teraźniejszość jest w sposób nieuchronny uwarunkowana przez przeszłość, to jedyną drogą działania w teraźniejszości jest świadome podporządkowanie się przyszłości przez jej zgłębienie i wykorzystanie tkwiących w niej wartości. Przeszłość panuje nad teraźniejszością, ale jest także wartościowa. Lekceważąc historię trwoni się to, co najważniejsze- "ducha narodu". Naród to nie suma jednostek- to spójnia psychiczna, ograniczona całość, złożona z organicznych grup. To duch narodu wiąże społeczeństwo w całość. Duch narodu ujawnia się właśnie w prawie. Koncepcja ta była irracjonalna- zastępowała oświeceniowy racjonalistyczny indywidualizm, głoszący aktywną postawę wobec świata. Wprowadzała za to konstrukcję narodu jako idealnej osobowości, która kształtuje swój byt żywiołowo i której zadaniem jest strzec ducha narodu, czyli dotrzymywać wierności narodowym tradycjom, historii.

PRAWO to jedne z produktów ducha narodu i rozwija się wraz z rozwojem tego ducha, podobnie jak inne elementy, w których duch narodu się przejawia- język, obyczaje czy ustrój. Najpierw powstaje prawo zwyczajowe- z obyczajów i wierze. Prawo powstaje z sił wewnętrznych ducha narodu, a nie z woli ustawodawcy. Początkowo jest częścią świadomości narodowej. Później staje się jednak bardziej skomplikowane, tak, że można wyodrębnić dwie warstwy norm:

- te, które są nadal związane z życiem całego narodu ( element polityczny prawa ),

- te, które wchodzą w skład świadomości prawników- jako wyodrębniającego się stanu reprezentantów funkcji prawnej narodu.

Można więc wyróżnić dwa rodzaje prawa:

- zwyczajowe ( dawniejsze i ważniejsze ), wyrażające bezpośrednio świadomość narodu,

- prawnicze ( odkrywające zasady pierwszego, ukształtowane w rezultacie nauki prawa ). Prawa się nie tworzy, prawo się odkrywa, ale to wymaga wysokiego poziomu wiedzy prawniczej.

FRIEDRICH PUCHTA- ostateczna systematyka prawa w szkole historycznej. Istnieją trzy drogi powstawania prawa:

- zwyczaj ( prawo zwyczajowe ),

- ustawodawcza działalność państwa ( prawo ustawodawcze )

- nauka prawa ( prawo prawnicze )

Szkole tej stawiano zarzuty konserwatyzmu, ale deklarowała jednak zrozumienie dla idei pewnych reform społecznych, w szczególności potrzebę uwzględnienia aspiracji szczytów niemieckiego mieszczaństwa jako nieodzowną dla zneutralizowania nastrojów rewolucyjnych. Urzeczywistnienie ich szkoła historyczna widziała w ramach aktualnego ustroju politycznego, przez ewolucyjny kompromis. Była to ideologia wrastania kapitalizmu w feudalizm ( podobnie jak np. rewizjonizm przedstawiał wrastania socjalizmu w kapitalizm )- było to więc odbiciem PRUSKIEJ DROGI DO KAPITALIZMU.

SOLIDARYZM SPOŁECZNY LEONA DUGUIT.

Teoria Leona Duguit była próbą przezwyciężenia formalizmu prawniczego, polegającego na omawianiu systemów prawnych w oderwaniu od problematyki społecznej, charakterystycznego dla pozytywizmu końca XIX w. ( skrajną jego postacią był normatywizm Kelsena ). Leon Duguit ( 1859- 1928 ), profesor prawa w Bordeaux, próbował przezwyciężyć pozytywizm prawniczy przez odwołanie się do socjologii i teorii społeczeństwa, zwłaszcza do koncepcji Emila Durkheima i Augusta Comte. Dzieła: "Państwo, prawo obiektywne i prawo pozytywne". "Prawo społeczne, prawo indywidualne i przeobrażenie państwa",

Zaczął od krytyki abstrakcyjnych pojęć prawnych ( suwerenność, osoba prawna, własność, wolność jednostki ). Wszystkie te pojęcia to fikcje, gdyż kryją się za nimi konkretni ludzie, a jak mówił Duguit, nikt jeszcze nie jadł śniadania z osobą prawną. Realną rzeczywistością nie jest suwerenne państwo, tylko suwerenne społeczeństwo. Człowiek żyje w społeczeństwie, opartym na solidarności społecznej. Wyrazem tej solidarności są pewne reguły, które społeczeństwo tworzy. Każda jednostka ma do spełnienia swą funkcję. Dlatego Duguit negował pojęcie prawa podmiotowego, zastępując je funkcją społeczną.

Na przykład wolność. Kiedyś wolność była definiowana jako prawo czynienia wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu ( również wolność nieczynienia czegoś ). Wg Duguita wolność jednostki jest inna, bo każdy człowiek ma funkcję społeczną do spełnienia ( i społeczny obowiązek, nie ma prawo do nieaktywności, do lenistwa. Jest to wolność do tego, aby coś czynić w celu wypełnienia tej funkcji. A jeśli człowiek uchyla się od tego? Wówczas rządzący mogą interweniować, żeby narzucić mu pracę.

Pierwotna jest reguła, wyrażająca solidarność społeczną. Państwo i prawo są wtórne. Reguła jest niezmienna, zmienna może być tylko jej treść.

PRAWO jest więc sprecyzowaniem przez rządzących w normach prawnych obowiązkiem solidarności, obowiązkiem wypełniania funkcji społecznej, pierwotnej reguły "postępuj solidarnie", którego treść może zmieniać się w zależności od etapu rozwoju społecznego.

Duguit ogranicza indywidualizm i wskazuje na społeczne uwarunkowanie jednostki. Państwo to forma zorganizowania społeczeństwa, konieczna do wyegzekwowania reguły prawa, podział na rządzących i rządzonych, jest wyrazem solidarności społecznej i jest wywołany koniecznością podziału pracy.

NORMATYWIZM HANSA KELSENA

Hans Kelsen ( 1891- 1973 )- najwybitniejszy teoretyk prawa XX wieku, urodził się w Pradze, studiował w Austrii, wykładał na uniwersytetach w Austrii, Szwajcarii i Niemczech, w 1941 osiadł w USA. Teoria prawa Kelsena była próbą oddzielenia nauki prawa od wszystkich innych nauk oraz wyeliminowania z niej ideologii i metafizyki, a także polityki. Dzieła: "Główne problemy filozofii prawa", "Czysta nauka prawa". Ideę Kelsena ilustrują jego własne słowa "Czysta nauka prawa jest teorią prawa pozytywnego. Jako teoria jest zainteresowana wyłącznie dokładną definicją przedmiotu swoich badań. Jej celem jest odpowiedź na pytanie, co jest prawem, a nie na pytanie, jakie prawo powinno być. To jest nauka, a nie polityka prawa". Z założeń tych wynikały następujące konsekwencje:

- teoria powinna mieć uniwersalne zastosowanie ( tzn. odnosić się do prawa jako takiego ),

- teoria nie miała zajmować się ani treścią konkretnych norm, ani celami, dla których zostały ustanowione ( rzeczywistość społeczna nie jest przedmiotem rozważań ),

- nauka nie miała się zajmować ani treścią konkretnych norm, ani celami, dla których zostały ustanowione ( rzeczywistość społeczna nie jest przedmiotem rozważań ),

- nauka nie miała się zajmować oceną treści norm prawnych, bo nie ma absolutnie sprawiedliwej normy.

PRAWO to są normy prawne, system tych norm. Norma to wypowiedź hipotetyczna, iż w warunkach W należy czynić C. Związek pomiędzy W a C nie ma charakteru przyrodniczego, a jedynie normatywny. Norma prawna nie nakazuje danego zachowania się, a jedynie określa sankcje przypisane określonym zachowaniem ( tzn. jest normą sankcjonującą ). Przypisywanie sankcji nie jest niczym ograniczone, jeśli za niepłacenie podatków grozi kara śmierci, to jest to norma prawna.

Norma prawna musi być zawsze częścią jakiegoś systemu. Ten system jest dynamiczny, stale przybywa w nim norm. Norma należy do systemu ( czyli obowiązuje ), jeśli została uchwalona na podstawie upoważnienia zawartego w normie wyższego rzędu. W takim razie każda norma została uchwalana na podstawie jakiejś normy kompetencyjnej. Jaka jest w takim razie pierwsza norma kompetencyjna? Nie jest nią konstytucja, bo przecież obowiązywanie Konstytucji musi opierać się na jakiejś normie. Tą pierwszą normą jest norma podstawowa ( Grundnorm ), domyślnie akceptowana dla danego systemu prawnego. To nie konstytucja jest podstawową normą ( jak mawiali pozytywiści ), norma podstawowa obowiązuje dlatego, że przyjmuje się założenie jej obowiązywania. Norma ta może ulec zmianie, czego dowodem jest rewolucja.

Kelsen zajmował się też teorią państwa ( "O istocie wartości i demokracji" ). Państwo jest z definicji porządkiem prawnym, nie ma państwa prawnego ( ulubione pojęcie pozytywistów ) i państwa nie- prawnego. Demokracja jest najlepszym ustrojem. Jest jedyną formą państwa, w której możliwy jest pluralizm przekonań. Nikt nie może w sposób absolutny decydować o wartościach. Surowo krytykował komunizm, faszyzm i nazizm, jako dyktaturę partii. Najgłębszą treścią demokracji jest to, iż podmiot polityczny chce wolności nie tylko dla siebie, ale i dla innych. Demokracja jako jedyna umożliwia kompromis, któremu zaprzeczają ideologie totalitarne. Demokracja nie zakłada, iż jest w posiadaniu prawdy absolutnej, której nie ma, w przeciwieństwie do totalitaryzmu. Paradoksalnie- to właśnie normatywizm- skrajna forma pozytywizmu, teoretycznie przyzwalał na nawet najbardziej wyzute z moralności porządki prawne.

Jakie zarzuty stawiano Kelsenowi?

a) skoro norma podstawowa nie ma sankcji, to jak na gruncie teorii Kelsena można mówić o jej obowiązywaniu i co o jej obowiązywaniu decyduje? Trzeba tu się odwołać do rzeczywistości społecznej, które Kelsen chciał uniknąć. Kelsen odpowiadał, że sama norma podstawowa nie należy do porządku prawnego. Wg amerykańskich realistów, ta norma podstawowa jest właśnie odbicie rzeczywistości społecznej, co ostatecznie uniemożliwia analizowanie prawa w oderwaniu od tej rzeczywistości i teoria Kelsena przestaje być czysto normatywna.

b) problem prawa międzynarodowego. Kelsen zakładał, że ono obowiązuje, że jego normy są normami prawnymi, a nawet, że obowiązuje ponad prawem narodowym,

c) pomijanie przez Kelsena celowości prawa. Przecież normy prawne muszą zawsze dążyć do jakiegoś celu. Sankcja za kradzież ma bowiem na celu uniknięcie przez ludzi popełnienia kradzieży.

KONCEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO

Poglądy prawników rzymskich ( przede wszystkim okres prawa klasycznego ):

Znamienne było uznawanie hierarchii prawa- istniej prawo natury i potem prawo narodów, a po nim prawo obywateli ( ius civile )- prawo tylko Rzymian, stosowane tylko w obrębie wspólnoty. Podobne rozpatrywania od strony moralnej. Prawo jest rzeczą dobrego i słusznego. Prawo ma walor etyczny. Jest to wcielenie idei etycznych ( nie sukces, ale idea prawa ). Prawnicy mieli prawo ulepszać ( opinie prawników odgrywające wielką rolę ). Wprowadzono nakaz życia zgodnego z cnotą. Głoszono także, że wszyscy ludzie zawarli umowę o wzajemnym niekrzywdzeniu się. Z zajmowane przez człowieka miejsca wynika to, że należy mu się to, co jest mu należne ( sprawiedliwość rozdzielna ).

XXXII. POLSKA MYŚL POLITYCZNA

Złotym wiekiem polskiej myśli polityczno prawnej było Odrodzenie. Myśl ta wyszła poza granice państwa, Polscy pisarze cieszyli się uznaniem na Zachodzie, ich traktaty były chętnie czytane i tłumaczone, cytowane przez humanistów.

Źródła doktryny polskiej-

- efekt przezwyciężenia rozdrobnienia feudalnego i powstania zjednoczonej monarchii stanowej,

- ruch husycki,

- wojna z zakonem krzyżackim, świadomość narodowa, patriotyzm ( Stanisław ze Skarbmierza, Paweł Włodkowic- pochwalano wojnę z Zakonem jako sprawiedliwą, Krzyżacy zostali nazwani obłudnikami gorszymi od heretyków,

- wzrost znaczenia i samodzielności politycznej szlachty średniej i polityce Kazimierza Jagiellończyka ( pojawienie się akcentów antymagnackich ).

RUCH EGZEKUCYJNY.

Źródła: zbliżenie szlachty z królem u schyłku XV w. ustąpiło już za Jana Olbarchta. Obawiano się wzmocnienia władzy królewskiej, absolutyzmu ( przez powiększanie monarszych domen ) oraz sojuszu z magnaterią. Dwór Zygmunta uważał, że władza królewska stoi ponad prawem i reprezentuje władzę suwerenną w państwie. Było to groźne dla szlachty. Co prawda Zygmunt August pod koniec panowania dokonał pewnego zwrotu ku szlachcie, ale było już za późno.

RUCH EGZEKUCYJNY ( EGZEKUCJA PRAW I DÓBR )- program średnioszlachecki z połowy XIX w mający na celu wyegzekwowanie praw i obyczajów, które znajdują się w konstytucjach i są dobre, tyle, że nie wykonywane. Był to program reformatorski, zakładający istotne zmiany społeczne i polityczne w państwie.

Program ten łączył dwa hasła:

a) Nihil Novi ( nic nowego bez nas, czyli udział w stanowieniu praw ),

b) hasło silnego rządu

Program:

a) treści antykrólewskie::

- król nie jest zwierzchnikiem państwa, jest tylko głową w ciele Królestwa, nie może on stanowić bez stanów sejmowych ( senatorów i posłów ),

- trzy stany łącznie reprezentują Rzeczpospolitą ( mieszany ustrój państwa- Orzechowski, Goślicki ), król reprezentuje monarchię, senat- arystokrację, izba poselska- demokrację. Punkt ciężkości spoczywa w izbie poselskiej, która jest najważniejszym stane politycznym królestwa, oczyszczona z elementów magnackich i mieszczańskich reprezentuje stan pośredni.

b) treści antymagnackie:

- główną przeszkodę na drodze do usprawnienia państwa stanowi magnateria, dlatego trzeba osłabić jej przewagę ekonomiczną- egzekucja dóbr ( odebranie magnatom królewszczyzn nadanych przez królów nieprawnie po 1504 ). Dobra te miały wrócić do skarbu państwa i przynieść ulgi w podatkach nakładanych na dobra dziedziczne szlachty,

- prawo pospolite przeciw przywilejom możnowładczym,

- kodyfikacja prawa, aby powściągnąć magnacką swawolę i zagwarantować bezpieczeństwo szlacheckiego handlu zbożem,

- unowocześnienie procedury sądowej,

- ograniczenie mocy praw obcych,

- reforma urzędów przypominając zasadę incompatibilitas i konieczność poddani urzędników kontroli stanów sejmujących,

c) treści antyklerykalne

- opodatkowanie duchowieństwa,

- sekularyzacja dóbr kościelnych,

- ograniczenie właściwości sądów duchownych,

- uniezależnienie się od papiestwa,

- poddanie kleru władzy państwowej

d) inne:

- zaostrzenie reżimu poddańczego,

- dyskryminacja prawna mieszczaństwa

Program egzekucyjny tworzył panoramę państwa silnego i nowoczesnego, porządkował ustrój i prawo, podsuwał wizję ograniczenia elementu anarchii i oligarchii, uzasadniał model państwa demokracji szlacheckiej. Nie został jednak zrealizowany ani podtrzymany w szlacheckiej doktrynie. Ewolucja ustroju i ideologii poszła bowiem w innym kierunku.

MYŚL POLITYCZNA POLSKIEGO ODRODZENIA

ANDRZEJ FRYCZ MODRZEWSKI- najwybitniejsza postać polskiego Odrodzenia. "O poprawie Rzeczpospolitej". Syn drobnego szlachcica, wójta wolborskiego, sekretarz prymasa Łaskiego, następnie sekretarz królewski, przebywał za granicą. Współpracował z obozem egzekucyjnym, daleko jednak wykraczał poza postulaty egzekucjonistów. Postulaty Frycza:

a) złagodzenie podziałów stanowych, demokratyzacja zreformowanego państwa,

- obrona chłopów przeciwko nadmiernej pańszczyźnie, powątpiewał w celowość utrzymania poddaństwa, ochrona prawna chłopa i opieka państwa, za zabójstwo chłopa główszczyzna taka jak za zabicie szlachcica,

- obrona mieszczan, zwłaszcza mieszczańskich posesjonatów, zapewnienie im udziału w trybunale apelacyjnym państwowym, równouprawnienie wyznaniowe i miejsca w sejmie, mieszczaństwo powinno mieć wpływ na wybór królewskiej dynastii. Cała ludność, a nie szlachta, miały przyczyniać się do pomyślności państwa,

b) monarcha

- przeciwstawiał się złotej wolności, proponował wzmocnienie władzy króla. Monarcha miast stać na czele państwa, miał być jego sternikiem, arbitrem nas stanami, twórcą obywatelskiej zgody i równowagi społecznej i politycznej. Do niego miał należeć decydujący udział w tworzeniu prawa ( razem ze specjalnym organem złożonym z filozofów i mieszczan ),

- Sejm: ograniczenie izby senatorskiej, król wysłuchiwać miał wotów członków senatu, ale ich zdanie nie miało go wiązać

c) reformy kościoła,

- demokratyzacja,

- nasycenie treściami narodowymi,

- wybieralność biskupów ( z udziałem plebejskich elektorów ),

- dopuszczenie nie- szlachty do stanowisk kościelnych

d) kodyfikacja praw- jasnych, humanitarnych, zrównujących wszystkich ludzi w sferze ochrony i odpowiedzialności karnej, podstawą miało być prawo rzymskie,

e) całkowita niezależność Polski w stosunkach międzynarodowych,

f) wojna to zbrodnia przeciw ludzkości ( "O wojnie" ), bronił idei współpracy narodów.

Postulaty Modrzewskiego mogły stworzyć warunki wszechstronnego postępu w państwie szlacheckiej demokracji.

STANISŁAW ORZECHOWSKI. U schyłku XVI w. w Rzeczpospolitej doktryna królewskiego absolutyzmu nie miała szans na zwycięstwo, a nawet na akceptację magnaterii. O ich definitywnym upadku rozstrzygnęły wydarzenia początku XVII i rokosz Zebrzydowskiego, która skompromitowała ideę wzmocnienia władzy królewskiej. Otwierało to nowe drogi rozwoju demokracji szlacheckiej. Najbardziej reprezentatywnym przedstawicielem był Stanisław Orzechowski ( 1513- 1566 ), demagog, autor wielu rozpraw, które zaznaczyły drogi odstępowania od reformatorskich idei egzekucji praw ( "Rozmowy albo dialog około egzekucji Korony Polskiej", "Quincunx, to jest wzór Korony Polskiej na cynku wystawiony", "Policja Królestwa Polskiego" ).

Ciężko wskazać jakiś główny punkt, bo Orzechowski zmieniał często swe poglądy. Syntezą była następująca wizja ustroju państwa: Rzeczpospolita to rycerstwo polskie z radą koronną. Polska jest zatem domeną szlachty. Inni- kupcy, rzemieślnicy, oracze to tylko przygodne części państwa. Nie- szlachta to słudzy państwa. Władza jest udziałem tylko stanu szlacheckiego, który jest równy królowi, ma obowiązek jedynie skarbowy i wojskowy. Zwierzchnią mocą jest najwyższy kapłan ( prymas ), który pełni funkcję szafarza króla, w skali zewnętrznej- papież. Dlatego władza stanu szlacheckiego nie jest suwerenna. Doktryna Orzechowskiego to połączenie dyktatury szlacheckiej ze średniowiecznym papalizmem. Doktryna ta stała się podstawą ideologii złotej wolności w warunkach faktycznych rządów magnackich koterii.

PIOTR SKARGA ( POWĘSKI ), współpracownik Zygmunta III, autor "Kazań Sejmowych" ( 1619 ). Potępiał politykę szlachty jako źródło anarchii w państwie i główną przyczynę niepowodzeń w polityce zagranicznej. Dał przejmujący obraz warcholstwa i swawoli szlacheckiej. Nawoływał do reformy w duchu centralizmu i absolutyzmu. Chciał znieść izbę poselską. Całą władzę miał mieć król, miał ją dzielić z możnowładztwem w senacie. Monarcha miał zgnieść reformację i ugruntować religijną nietolerancję.

Modrzewski- szeroko rozumiana demokracja stanowa,

Skarga- centralizm i absolutyzm,

Orzechowski- dyktatura szlachty + papalizm.

IDEOLOGIA ZŁOTEJ WOLNOŚCI SZLACHECKIEJ

W II poł. XVII w. ustabilizowała się przewaga oligarchii. Upadła pozycja średniej szlachty, z której duża część znalazła się w rzędzie drobnej, a nawet gołej szlachty, wzmacniając szeregi magnackiej klienteli. Magnateria stała się faktycznym dysponentem władzy w państwie. Była jednak ( składając się z kilkudziesięciu rodów ) skłócona wewnętrznie, a układ sił i interesów pomiędzy poszczególnymi koteriami- na ogół płynny i zrównoważony. Żadna z grup nie była na tyle potężna, by sięgnąć po ster rządów, każda jednak na tyle silna, by przeszkadzać innym. Zerwanie z zasadą "Polska nierządem stoi" było możliwe:

- albo przez gruntowną zmianę układu gospodarczo- społecznego,

- albo przez uzyskanie przez jedno ze stronnictw magnackich zdecydowanej przewagi.

Wiek XVII nie przyniósł ani jednego ani drugiego.

Od połowy XVIII wieku dominował pogląd, że RP jest państwem doskonałym, zarówno co struktury społecznej jak i ustroju. Wyrażały go przedtem XVI- wieczne teorie organiczne ( Orzechowski )- doskonałość organizmu RP opiera się na nierówności jego członków i grup społecznych, z których jedne mają bardziej, a inne mniej istotne znaczenie w funkcjonowaniu całości. Uzasadniono przy ich pomocy stratyfikację społeczną, zwalczając mieszczaństwo i chłopstwo. Wiarę w doskonałość istniejące w Polsce ustroju przyniosły lata pokoju, gdy Europa pogrążona była w wojnie 30- letniej. Krzysztof Opaliński, wojewoda poznański i pisarz polityczny, mówił, że RP jako spectator u brzegów morza patrzy spokojnie na szalejącą przed nią burzę bałwanów. Jego brat, Łukasz, przedstawił apologię ustroju polskiego w traktacie: "Obrona Polski".

Rozkwit złotej wolności- II poł. XVII- czasy saskie. Wolność- identyfikowana z ogółem przywilejów stanu szlacheckiego stała się naczelnym pojęciem politycznym, podstawową zasadą ustrojową, wytyczną działania, ideowym wsparciem utrzymaniem status quo. Pożywki ideowej dostarczał SARMATYZM- ideologia głosząca przewagę Polski nad innymi państwami oraz wyższość polskiej szlachty nad innymi klasami społecznymi. Kształt polskiego państwa uważano za rezultat najwyższej mądrości politycznej, utożsamiając ją z republiką rzymską. Prymat RP na kontynencie nie budzi wątpliwości, wybrała najwyborniejsze elementy z monarchii, arystokracji i demokracji. Doskonałość państwa tłumaczono zwycięstwem szlachty nad królem. Pisarze II poł. XVII prześcigali się w wysiłkach mających na celu dostarczenie także podbudowany historycznej. Powoływano się na przywileje, jakie za zasługi wobec państwa uzyskiwała szlachta od swych monarchów w ciągu wieków.

3

---