1a-.Starożytność, PRAWO UŁ, I rok, Prawo rzymskie


PAŃSTWO W STAROŻYTNOŚCI

1. DESPOTIE WSCHODNIE

Ramy czasowe, terytorialne. Dwa ośrodki geograficzne stanowiły kolebkę wielkich państw, które dzieliły się panowaniem na Bliskim Wschodzie: Dolna Nilu, gdzie powstało państwo egipskie ( IV tys. p.n.e- 30 r.p.n.e ) oraz Mezopotamia ( III i II tys. p.n.e- Sumerowie, Lagasz, Ur, Babilon, państwo Hettytów, Kasytów, VIII w. p.n.e- Asyria, Medowie, VI w. p.n.e- Persowie, IV w. p.n.e- monarchie hellenistyczne po rozpadzie imperium Aleksandra Wielkiego ).

Podstawowe cechy despotii wschodnich:

Prawo. Najstarszą znaną obszerniejszą kodyfikacją prawa jest kodeks Hammurabiego- króla Babilonu z XVII w. p.n.e. Odkryty został w Suzie w 1901, jego treść wyryta jest na bazaltowej stelli. Liczy 300 paragrafów, zawierających przepisy z zakresu prawa karnego, procesowego i prywatnego. Podstawowe zasady:

Przyczyną upadku despotii wschodnich był ogromny, jak na ówczesne warunki gospodarcze i komunikacyjne dystans między władzą centralną a organami lokalnymi, co wykluczało trwałość centralizacji państwowej.

II. PAŃSTWA ŚRÓDZIEMNOMORSKIE

Od II tys. p.n.e zaczęły się tworzyć nad Morzem Śródziemnym państwa reprezentujące inną niż despotie wschodnie formę państwa starożytnego. Opierały się przede wszystkim na gospodarce morskiej. Powstawały u wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego ( Grecja, Azja Mn. ), później u zachodnich ( Włochy, Sycylia, pd. Francja ). Były to: Kreta ( 2000 r. p.n.e, ), Achajowie, Dorowie ( 1100 r. p.n.e ). Kolonizacja Grecji doprowadziła do powstania państewek skupionych dookoła ośrodków miejskich ( polis ), początkowo o ustroju monarchicznym, a następnie arystokratycznym, niekiedy prowadzącym do demokracji. Szczególnie wyróżniały się Sparta i Ateny.

  1. Sparta

Państwo spartańskie powstało w XI w. p.n.e w wyniku podboju Peloponezu przez Dorów. Rządzona była przez dwóch królów. Podstawy ustroju, który określamy jako arystokratyczny, ukształtowane została za panowania Likurga ( poł. IX w. p.n.e ). Podstawą gospodarki było rolnictwo ( a nie w przeciwieństwie do innych państw greckich handel zewnętrzny ). Znalazło to odbicie w podziale społeczeństwa na trzy grupy:

    1. spartiaci- warstwa panująca, od 7 roku życia wychowywani w rygorach życia wojskowego. Tworzyli oni rodzaj zawodowej armii. Tylko oni posiadali prawa polityczne, z czasem bogatsi z nich utworzyli arystokrację,

    2. periojkowie- ludność miejska, zajmująca się rzemiosłem i handlem. Byli osobiście wolni, pozbawieni byli jednak praw politycznych, eforowie ( patrz niż. ) mogli ich pozbawić bezkarnie życia w czasie najazdu wroga ).

    3. heloci- ludność autochtoniczna, nie mieli praw politycznych, stanowili własność państwa, byli przywiązani do ziemi.

Z czasem rola królów coraz bardziej malała i ustrój Sparty nabrała cech arystokracji o cechach militarnych. Sparta przypomniała bardzo dobrze zorganizowany obóz wojskowy.:

  1. Geruzja ( rada starców )- 28 spartianów pow. 60 roku życia, decydowała o najważniejszych sprawach państwowych,

  2. Apella- miała charakter doradczy, wybierała członków Geruzji, eforów

  3. 5 eforów ( władza wykonawcza )- wybierani na rok, przejęli uprawnienia królewski, w ich rękach spoczywał zarząd centralny kraju.

  1. Ateny

Pierwotnie Ateny stanowiły monarchię, następnie arystokracja rodowa ( eupatrydzi ) przejęła rząd przez swoje organy ( archonci, organ kolegialny, areopag ). Od VII w. p.n.e wystąpiły w Atenach tendencje do demokratyzacji ustroju. Powodem było powstanie nowej warstwy społecznej- plutokracji, utrzymującej się z produkcji przemysłowej i handlu, popadającej w konflikt z arystokracją. Decydujące znaczenie miały reformy Solona ( 594 r. p.n.e ) i Klejstensa ( 507/506 r.p.n.e. ). Społeczeństwo dzieliło się na:

    1. obywateli- podzielonych przez Solona na 4 klasy, zależnie od posiadanego majątku, co decydowało o większych lub mniejszych prawach politycznych. Ten podział został zniesiony przez Klejstensa, który zastosował kryterium terytorialne ( 10 fyl= 100 demów ). Liczba obywateli wynosiła 30- 40 tys.

    2. nieobywatele:

      • metojkowie- cudzoziemcy, nie mieli praw politycznych, ale mieli dużo lepsze położenie od spartańskich periojków,

      • niewolnicy: na ich pracy opierała się gospodarka, byli własnością pana i nie mieli żadnych praw, ale na karę śmierci mógł skazać niewolnika tylko sąd,

      • wyzwoleńcy- wyzwoleni niewolnicy, nie mieli praw politycznych, sytuacja podobna do położenia metojka.

Ustrój państwa charakteryzowały następujące instytucje:

  1. Zgromadzenie Ludowe ( Eklezja )- uczestniczyli wszyscy obywatele, zwoływano kilka razy w miesiącu, posiadało władzę ustawodawczą, wybierało organy państwowe, sprawowało nadzór nad władzą wykonawczą. Była to forma demokracji bezpośredniej, ponieważ świat starożytny nie znał systemu reprezentacji. Demokracja bezpośrednia możliwa była tylko w tak małych państwach jak Ateny. W wielomilionowych państwach nowożytnych taką zasadę można stosować tylko wyjątkowo ( np. referendum ),

  2. Rada Pięciuser ( Bule )- główny organ zarządu państwa, 500 członków powoływanych w drodze losowania przez obywateli. Przygotowywała wnioski ustawodawcze dla Eklezji i sprawowała władzę wykonawczą,

  3. Urzędnicy- obsadzane w drodze losowania lub wyborów, na jeden rok, kontrolowani przez Eklezję i Radę Pięciuset, mogli być pociągani do odpowiedzialności za działalność urzędniczą,

  4. Sądownictwo ludowe- trybunał ludowy ( Heliai )- 6 tys. członków

Cechy demokracji ateńskiej:

To właśnie w Atenach wykształciło się słowo „polityka” ( od polis ), to tutaj Platon i Arystoteles stworzyli podstawy nauki o państwie.

Cechy starożytnych państw śródziemnomorskich:

Należy pamiętać, że mówiąc o monarchii, demokracji, arystokracji czy prawach obywatelskich w odniesieniu do świata starożytnego terminy mają różną treść w różnych epokach. Demokracja ateńska czy tamtejsze prawa obywatelskie zapewniały równą pozycję prawną tylko wydzielonej grupie, a demokracja nowożytna zapewnia takową wszystkim mieszkańcom państwa. Czym innym jest demokracja ateńska, czym innym demokracja ateńska, czym innym demokracja parlamentarna.

STAROŻYTNY RZYM

Ramy czasowe, terytorialne, periodyzacja. Dziej Starożytnego Rzymu ( 753 r. p.n.e- 476 r. n.e ) dzielimy na 4 okresy:

  1. Królestwo ( 753- 509 r.p.n.e )- państwo rozciągało się na terytorium Rzymu i jego okolic. Było to typowe civitas rządzone przez królów, których stanowisko słabło w miarę rozwoju Zgromadzeń Ludowych ( comitia ) i Senatu, co wyzwoliło tendencje republikańskie. Król Sewiniusz Tuliusz podzielił społeczeństwo na 4 klasy według kryterium majątkowego oraz kraj na tribusy.

  2. Republika ( 509- 27 r. p.n.e )- była ona widownią walk pomiędzy patrycjuszami a plebejuszami o uzyskanie praw politycznych. Do końca republika nie zatraciła jednak swego arystokratycznego charakteru. O najważniejszych sprawach decydował będący bastionem oligarchii Senat, który dystansował Zgromadzenie Ludowe. Wykształcił się system kolegialnych ( tzn. sprawowanych co najmniej przez dwie osoby ) urzędów. Najważniejszymi z nich byli konsul ( dwóch, co 1 rok, posiadali oni imperium, czyli władzę wojskową, religijną, ograniczoną prawem veta przez trybunów, należała do nich decyzja, czy wypowiedzieć wojnę czy nie ), pretor ( 1-2, tzw. imperium minus, jurysdykcja cywilna i karna ), cenzor ( 2 na na 5 lat, przeprowadzali spis majątkowy- cenzus, podział obywateli na centurie i tribusy, sporządzanie listy senatu, ustalanie zakresu prac publicznych, ceł, podatków ), trybun ( prawo veta, aresztowania urzędnika, zwoływania zgromadzeń ludowych, stawiania na nich wniosków ), edyl ( sprawy porządkowe miasta, zaopatrzenie, urządzanie igrzysk, kwestor ( pomocnik konsula do spraw finansowych ). W krytycznych sytuacjach powoływano dyktatora, który skupiał w swym ręku niczym nie ograniczoną władzę, mogła ona trwać tylko 6 miesięcy, jednak w I w. p.n.e Sulla otrzymał dyktaturę na czas nieograniczony, a Juliusz Cezar- dożywotnio. W ostatnich wiekach republiki państwo rzymskie gwałtownie rozrastało się terytorialnie. Formy republikańskie były zaś dostosowane do zarządzania przez obywateli małym państwem. Utrzymanie go wymagało więc przebudowy ustroju i zreorganizowania zarządu podbitych prowincji. Pierwotnie powierzano go namiestnikom, albo prokonsulom lub propetorom. Namiestnicy posiadali szerokie imperium, a zwłaszcza władzę wojskową, a dzięki prowincjom dorabiali się fortun. Nie poddawani należytej kontroli, stali się czynnikiem grożącym rozsadzeniem jedności państwa . Doprowadziło to w I w. n.e do kryzysu politycznego. i walk o władzę. Zwycięsko wyszedł z nich po bitwie pod Akcjum w 30 r. n.e Oktawian August.

  3. Pryncypat ( 27 r. p.n.e- 284 r. n.e )- Oktawian skumulował w swym ręku urzędy republikańskie, zachowując organy republiki, wykształcił w Rzymie cesarstwo ( imperium ) z cesarzem- princepsem na czele, zmierzających do uchwycenia władzy absolutnej.

  4. Dominat ( 284- 476 r.)- szereg reform państwowych przeprowadził cesarz Dioklecjan, zerwał z "komedią republiki" i ustalił nowy porządek, dający cesarzowi niczym nie ograniczoną władzę, Ustanowił tetrarchię- władzę sprawować miało 2 cesarzy, kórzy dobierali sobie po jednym współpracowniku, aby po 20 latach przekazać im władzę itd. Przeniósł stolicę do Konstantynopola. W 395 doszło do podziału Cesarstwa na wschodnie i zachodnie, a w 476 Cesarstwo Zachodniorzymskie upadło.

Obszar państwa rzymskiego ulegał stałemu powiększaniu. W pierwszej fazie- do końca I wojny punickiej ( 241 r. p.n.e )- ograniczał się on do civitas , następnie do środkowej i południowej części Płw. Apenińskiego. W drugiej fazie ( do I w. p.n.e )- podbita została Kartagina, Sardynia, Sycylia, państwa hellenistyczne, północne Włochy, Hiszpania, pd. wybrzeże Francji, Grecja, Azja Mn., Syria. W trzeciej fazie ( od I w. p.n.e )- Egipt, Mezopotamia, Galia, W. Brytania, Tracja ( Bułgaria ) i Dacja ( Rumunia ). Imperium rzymskie skupiło całość świata cywilizowanego, rozciągnąwszy panowanie na obszar kultury helleńskiej, fenickiej, egipskiej i bliskowschodniej. Rzym stał się imperium światowym ( uniwersalnym ).

Stosunki gospodarczo- społeczne. Tak sprawne funkcjonowanie państwa Rzym zawdzięczał w dużej mierze korzystnym warunkom klimatycznym i gospodarczym, jakie dawało mu położenie wokół Morza Śródziemnego. Za czasów Cesarstwa gospodarka rzymska opierała się na dwóch podstawach:

  1. wielkie latyfundia ziemskie: latyfundium stało się podstawowym ośrodkiem gospodarczym, stanowiło gospodarczą podstawę arystokracji. Istniały co prawda próby odebrania części ziemi najbogatszym i rozdzielenia jej chłopom ( reformy Grakchów- 133 r. p.n.e ), ale okazały się one bezskuteczne. Latyfundia były przede wszystkim uprawiane przez niewolników. Od III w. n.e następowały przemiany. Zmniejszanie się liczby niewolników skłoniło właścicieli do zmniejszania areału ziemi uprawianej na własny rachunek i do wydzielania części swych gruntów kolonom. Kolonowie w zamian zobowiązani byli do świadczeń na rzecz pana. Kolonat był zaczątkiem ustroju feudalnego wsi. Innym sposobem podniesienia wydajności było dążenie do autarkii ( samowystarczalności gospodarczej ), stworzenie samodzielnie funkcjonujących małych organizmów gospodarczych ( co bardzo zmniejszało rolę miast jako rynków zbytu ), a jeszcze innym powiększanie areału upraw przez uzależnienie małych gospodarstw chłopskich- chłopi, obciążeni podatkami, chętnie oddawali się pod opiekę możnych w zamian za świadczenia ( patrocinium ). Jest to kolejny element, który będzie charakterystyczny dla feudalizmu.

  2. miasta: Największym miastem Imperium był ponad milionowy Rzym, dużą rolę odegrały także największe miasta prowincji. Były ośrodkami handlu i przemysłu, zaopatrującego wieś. Rzemieślnicy zorganizowani byli w collegia, co można porównać do średniowiecznych cechów. Podporządkowanie ich państwu w połączeniu z coraz większym uciskiem fiskalnym oraz tendencjami autarkicznymi w gospodarce latyfundialnej doprowadziły do kryzysu miast.

Ucisk fiskalny, zmniejszenie się liczby niewolników, autarkia latyfundiów, przejęcie collegiów przez państwo spowodowały zachwianie równowagi gospodarczej między miastem a wsią, stanowiącej podstawę pomyślności gospodarczej cesarstwa.

Społeczeństwo rzymskie możemy podzielić wg. różnych kryteriów:

  1. wg. wolności osobistej: