1. Cele i zadania historii doktryn polityczno-prawnych.

Historia doktryn politycznych i prawnych jest jedną z najmłodszych dyscyplin prawoznawstwa. Ukształtowała się jako odrębna gałąź badawcza w drugiej połowie XIX w. jako tzw. historia filozofii prawa. Historia doktryn politycznych i prawnych dopiero po wojnie stała się odrębnym przedmiotem w dydaktyce uniwersyteckiej.

Występuje szereg różnych definicji pojęcia doktryn politycznych. Niektórzy piszą, że historia doktryn politycznych i prawnych są to uwarunkowane poglądy wyjaśniające zasady powstania organizacji oraz funkcjonowania państwa i prawa.

Historia doktryn politycznych i prawnych to historia poglądów na strukturę polityczną społeczeństwa - w tym przede wszystkim na państwo jako najważniejsze zjawisko tej struktury - oraz na obowiązujące w społeczeństwie prawo.

Historyka doktryn interesują wielkie klasyczne dzieła wielkich myślicieli, a także dzieła pisarzy religijnych, publicystyka, treści wystąpień przedstawicieli społeczeństwa w organach władzy, literatura piękna, relikty kultury materialnej, symbolika dzieł sztuki.

Upraszczając: historia doktryn politycznych i prawnych to historia poglądów na państwo i na prawo.

Doktryna polityczna znakomity polski prawnik Franciszek Reszka zajmował się tym pojęciem.
W swojej książce naukowej zawarł następującą definicję: doktryna polityczna jest to zbiór poglądów określając kierunki i cel działań wyraźnie określonych w czasie i przestrzeni.. (zatem doktryna ma zawsze określony czas i określoną przestrzeń). Stąd możemy mówić o doktrynach starożytności, średniowiecza, doktryna odrodzenia itd.

Obok doktryny pojęciem podobnym jest pojęcie ideologii. Doktryna różni się tym od ideologii, że jest współcześniejsza, odnosi się do każdej sytuacji prawnej i politycznej. Podejmuje problem wiary, życia społecznego, doktryna koncertuje się tylko na państwie i na prawie.

Funkcje doktryn politycznych i prawnych. Funkcja tłumacząca - z treści doktryn dowiadujemy się jak jest zbudowane państwo, jaka jest struktura prawa i jego źródła. Z treści doktryny jesteśmy w stanie zrekonstruować sobie obraz pewnych zjawisk społecznych. Funkcja krytyczna - np. w treści doktryn partii socjaldemokratycznych występuje krytyka państwa kapitalistycznego odnosząca się do określonej, istniejącej rzeczywistości. Partie krytykują zastaną rzeczywistość. Podobnie jest w przypadku programu partii liberalnych, które krytykują społeczeństwo stanowe za jego nierówność i ograniczenia przywilejów społecznych do określonych stanów. Funkcja prognostyczna - doktryny wskazują perspektywy. Np. doktryny socjalistyczne. Część ich treści wypełnia wizja przyszłego ustroju. Funkcja integracyjna - funkcja zespalająca postawy społeczne wokół jakiegoś programu przyjmującego pewne wartości. Przykładem jest tekst preambuły naszej Konstytucji. Doszło tam do porozumienia co do pewnych wartości (wolność, suwerenność, demokracja...). Dla jednych ich źródłem jest Bóg, dla drugich są to wartości, których źródłem jest doświadczenie rozwoju rodzaju ludzkiego.

2. Sofiści i ich poglądy na państwo, prawo i społeczeństwo.

Sofiści.

Jako pierwsi zajęli się polityką. Zainteresowani byli światem, żywiołami. Byli grupą filozofów społecznych, która dokonała przejścia od mitu do myśli wyzwolonej od działalności bogów. Państwo wg nich nie zostało stworzone przez bogów czy herosów, lecz jest dziełem ludzi mającym im służyć, tak samo jak instytucje takie jak prawo, sądy, idea sprawiedliwości. Prawa w tym państwie są kwestią konwencji. Sofiści uważali, że człowiek jest miarą wszystkich rzeczy: „tych, które są, że są i tych, których nie ma, że nie ma” (Protagoras z Abdery (IV/V w. p.n.e.), ojciec sofistów, założyciel ich szkoły). W miejsce idei prymatu społeczeństwa stawiali sofiści indywidualizm jednostki. Byli relatywistami, co znaczyło, że człowiek - obywatel jest jedyną miarą instytucji społecznych, że wartości społeczne są wspólnym dobrem ludzi i że to porozumienie ludzi a nie natura, decyduje o biegu rzeczy. Sofiści sprzedawali swoją wiedzę polityczną (kładli akcent na retorykę, uczyli „jak przemówienie najsłabsze uczynić najsilniejszym”). Podejmowali oni także problem umowy społecznej. Wśród nich byli też tacy, którzy zastanawiali się nad genezą państwa, które powstało na podstawie umowy między ludźmi albo dzięki grupie ludzi, która umiała przejąć władzę. Wprowadzili pojęcie prawa natury. Wg nich są to prawa, które istnieją pomimo tworzonego przez państwo prawa. Prawo naturalne jest niezmienne. Mimo to Antyfon i Hipiasz zgodnie twierdzili, że przestrzeganie praw pochodzących od państwa jest cnotą.

Dylemat prawa naturalnego jest ciągły w myśli filozoficznej („Antygona” Sofoklesa). Naruszenie praw natury godzi w prawdę, przynosi większe konsekwencje niż nieprzestrzeganie praw ludzkich. Człowiek bowiem podlega obu tym prawom. Niektórzy sofiści głosili też ideę równości ludzi, zgodną z prawem natury („wszyscy oddychamy jednakowo ustami i nosem” - Antyfon).

Sofiści - nie udzielali jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jaka forma rządów jest dobra, a jaka zła. W ich poglądach znajdowała się zarówno pochwała demokracji jak i arystokracji.

Wkład sofistów do nauki o państwie i polityce wyraża się przede wszystkim w sposobie ujmowania przez nich instytucji i konwencji społecznych. Dokonali oni wielkiego dzieła zlaicyzowania podstawowych pojęć politycznych; programowo odrzucali rozważania nad istnieniem i istotą bogów. Państwo nie jest tworem sił pozaziemskich; powstało ino z woli ludzi, jego zadania są doczesne.

Uznawali się za nauczycieli i wychowawców swych współobywateli - nie wahali się pobierać za naukę wynagrodzenia (ku zgorszeniu konserwatystów).

Poglądy sofistów są znane głównie z dialogów Platona, który był ich przeciwnikiem.

Ojciec sofistów - Protagoras - był twórcą relatywizmu społecznego: wartości społeczne są wspólnym dobrem ludzi; to porozumienie ludzi, a nie natura decyduje o biegu rzeczy. Początkowo ludzie egzystowali we wzajemnej izolacji. Dopiero po długim czasie, kiedy niebezpieczeństwa życia w odosobnieniu stały się zbyt nieznośne, ludzie (coraz mądrzejsi) zaczęli się łączyć w hordy. Hordy były szkołą nabywania kultury politycznej; to przesądziło, że ludzie w pewnym momencie porozumieli się co do powołania do życia organizacji wyższego rzędu - państwa (była to zalążkowa postać umowy społecznej). Relatywizm sofistów miał podstawowe znaczenie dla wysokiej oceny instytucji społecznych i politycznych. Podważał tezę niezmienności natury ludzkiej, prowadził do przekonania, ze konwencje, które ludzi wiążą, są zależne od okoliczności miejsca i czasu. Był też pochwałą samego zawodu nauczycielskiego.

W sferze stosunków społecznych człowiek podlega dwóm prawom - państwowego i natury. Przestrzeganie praw pochodzących od państwa jest cnotą m.in. dlatego, ze państwo jest wspólnotą ludzką. Ale prawa państwa są kruche, zmienne, nie zawsze sprawiedliwe. Lepiej przestrzegać praw natury; ich naruszenie godzi w prawdę i w konsekwencji przynosi człowiekowi straty nieporównywalnie większe aniżeli nieprzestrzeganie praw ludzkich. Koncepcja prawa natury była ledwie zamarkowana, jednak samo podjęcie problemu dualizmu prawa okaże się później potężną inspiracją dla postępu nauki prawa.

Słowo sofista jest dziś synonimem krętacza, karierowicza i retoryka.

3. Zasady funkcjonowania demokracji ateńskiej.

Idee demokracji ateńskiej.

Podstawowym pojęciem demokracji ateńskiej była wolność, czyli „znakomita rzecz”, pozwalająca obywatelowi „robić to, co chce i mówić to, co chce”, jeśli prawo nie każe inaczej. Utożsamiana ona była z szeroko pojmowaną równością, którą wyrażały cztery zasady:

• izonomia, czyli równość praw (równe traktowanie obywateli w urzędzie podatkowym, przed sądem, na agorze),

• izotomia czyli równość dostępu do urzędów (gwarancją tego miało być obsadzanie urzędów drogą losowania; funkcjonariusze powinni być kontrolowani),

• izegoria, czyli równość wolnego słowa (istota wolności),

• izegomia, czyli równość dyskusji publicznej (na zgromadzeniu ludowym każdemu przysługuje prawo do zabierania głosu; za treść wystąpienia nie można nikogo karać ani nawet ganić).

Z wolności nie korzystały jednak kobiety, a licznych w Grecji niewolników traktowano jak rzeczy.

Pomijano na ogół równość majątku i ograniczano się do twierdzenia, że zasada równości to tylko równa szansa, równy start na drodze do bogactwa.

Kierowano się zasadą praworządności, pojmowaną jako dobrowolne, ale konieczne podporządkowanie się prawu. Obywatele są twórcami prawa, mogą je zmieniać jeśli przestaje im służyć, ale tak długo, jak ono obowiązuje, musi być przestrzegane.

4. Państwa idealne Platona.

Platon (427 - 347 p.n.e.), jeden z najwybitniejszych myślicieli starożytności, żył w czasach rozkwitu demokratycznych Anten. Był wiernym uczniem Sokratesa, filozofa krytycznie nastawionego wobec demokracji ateńskiej, a w szczególności sposobu obsadzania w niej urzędów, stawiającego za wzór ustroju Spartę i dawne arystokratyczne Ateny.

Filozofia państwa Platona była pochodna jego ogólnej filozofii - idealizmu obiektywnego. Idealizm ten opierał się na rozróżnieniu dwóch światów: świata idei jako realnego i godnego poznania oraz świata rzeczy, postrzegalnego przez człowieka i stanowiącego jedynie odbicie świata idealnego.

Filozofia państwa Platona była pochodną jego ogólnej filozofii - idealizmu obiektywnego. Idealizm ten opierał się na rozróżnieniu dwóch światów: świata idei jako realnego i godnego poznania oraz świata rzeczy, postrzegalnego przez człowieka i stanowiącego jedynie odbicie świata idealnego. Powszechnie znana jest parabola „jaskini platońskiej”: ludzie podobni są do jeńców, siedzących w jaskini, skutych łańcuchami i zwróconych twarzami do jej wnętrza; jeńcy ci, z tego , co dzieje się na zewnątrz jaskini, mogą widzieć tylko cienie, nie mogąc poznać prawdy. Bezpośrednio poznać można jedynie rzeczy, te zaś są tylko cieniami idei.

Podstawowym dążeniem Platona było „filozofów uczynić królami” w idealnym państwie.

W dialogach „Państwa” i „Prawa”, wyrażona jest niechęć filozofa do przemian ustrojowych, powodujących jedynie degradację i degenerację państw. Przemianom oprzeć mogłyby się jedynie państwa rządzone przez filozofów, mających dostęp do świata idei. Te bowiem, oparte na rozumie oraz na sprawiedliwości rozumiane jako harmonijne współdziałanie części składowych, z natury rzeczy muszą być stabilne.

Podział ustrojów i ich ewolucja wg stopni ich degradacji:

- timokracja - Platon rozumiał rządy wojowników, a nie, jak to często czynili inni, rządy ludzi bogatych, za jej wzór uznawał Spartę, a za jej cechę charakterystyczną - przewagę takich cnót jak odwaga, wysokie aspiracje czy skromność. Timokracja nie kieruje się jednak rozumem i, wraz z narastającą żądzą bogacenia się warstwy rządzącej, ulega nieuchronnie degeneracji, skutkiem jej jest powstanie => oligarchii,

- oligarchia - rządy nielicznej grupy bogaczy (Platon rozumiał oligarchię w sposób węższy niż to się na ogół przyjęło). Wskutek bogacenia się wojowników zrodził się podział na grupę bogatych oligarchów i masę biedoty. Stanowi to o nietrwałości ustroju, albowiem: „sedno wyrabia zbytek, lenistwo i dążności wywrotne, a drugie upadla i rodzi zbrodnię, oprócz dążności wywrotnych”, z tych wywrotnych dążności rodzi się => demokracja,

- demokracja - rządzą w niej ludzie niekompetentni, wytwarza się ogólny nieład i w rezultacie anarchia, co mogą wykorzystać co sprytniejsze jednostki w celu stworzenia => tyranii,

- tyrania - (tyranos - despota), stanowi końcowy produkt degeneracji

ustrojowej, w którym następuje całkowity zanik wartości, lud żyje w zastraszeniu, zaś rządzący nie podlega żadnej kontroli.

Platon odróżniał państwa opierające się na prawie pisanym i na pozostałe państwa, w których, jego zdaniem, panowała anomia, czyli brak prawa.

Państwo idealne

Stoi ponad wszystkimi ustrojami, niczym Bóg nad ludźmi - polis idealna, odpowiadająca ideom powszechności i stałości, ma charakter uniwersalny. Państwo idealne ma jeden cel obowiązujących wszystkich - jest to organizm, w którym każdy ma czynić tylko to, czego wymaga wspólny cel wszystkich. Jego ład wynika stąd, że części składowe zależą od całości, a nie odwrotnie. Ludzie z natury rzeczy nie są równi, przede wszystkim nie są równi pod względem intelektualnym i moralnym. Jak stwierdza Platon: „każdy obywatel powinien się zajmować czymś jednym - tym, do czego by miał największe predyspozycje wrodzone”. Rządzić powinna elita intelektualna, przedstawiciele najwyższej wiedzy - filozofowie. Warunkiem wystąpienia państwa idealnego jest to, by „filozofowie stali się królami”. Reszta społeczeństwa podzielona na strażników, tj. wojskowych, oraz pracowników czy też żywicieli - rzemieślników i chłopów, powinna być podporządkowana celowi wspólnemu. Istnieć więc muszą trzy stany: władców-filozofów, strażników i pracowników, każdy o odrębnych zadaniach w ramach ustalonej hierarchii, a zarazem odpowiadające trzem częściom, z których składa się dusza: władcy uosabiają mądrość, strażnicy - męstwo, a pracownicy - panowanie nad sobą. Platon stworzył w ten sposób swoistą ograniczona teorię państwa - rozwiniętą i powszechnie przyjętą w wiekach średnich.

Idealne państwo ma być ascetyczne. Platon przedstawił wiele szczegółów jego organizacji i funkcjonowania, poczynając od podstawowej kwestii rekrutacji członków dwóch pierwszych stanów. Wszyscy obywatele w 17 roku życia podlegają selekcji pod kątem zdolności intelektualnych. Mniej zdolni stają się członkami stanu pracowników i nie zdobywają wiedzy, która może okazać się dla nich szkodliwa. Zdolniejsi przez 3 lata zajmują się ćwiczeniami fizycznymi i muzyką, rozwijając tym samym, odpowiednio, odwagę i siłę. Mniej zdolni zostają strażnikami, nieliczni zdolni przechodzą przez 15 lat należytą edukację, tak fizyczną, jak i ogólną, w tym od 30 roku życia uczą się filozofii. W 35 roku życia mogą objąć stanowiska publiczne, a po 15 latach ich piastowania poświęcają się refleksji intelektualnej i kształceniu następców, obejmując rzeczywistą władzę. Rządzący mędrcy mieliby władzę niczym nie ograniczoną, dysponując wszystkimi siłami państwa i decydując o stratyfikacji społeczeństwa.

Proponowany sposób realizacji tych zasad był głęboko niehumanistyczny, nie liczący się z indywidualnością ani uczuciami, z dążeniem człowieka do wolności i szczęścia. Utopię Platona nazywa się często totalitarną.

Państwo „drugiego rzędu”

Platon zdawał się jednak rozumieć, że jego wizja państwa idealnego to utopia. U schyłku życia,
w ostatnim swoim dialogu pt. Prawa dał obraz innego państwa. Określił to państwo mianem drugiego co do dobroci, możliwie najlepszego, mniej ambitnego, za to łatwiej osiągalnego. Jest to państwo, w którym rządzą wielcy właściciele ziemscy (ale już bez wspólnoty rodzinnej i majątkowej). Państwo położone wśród gór i bez dostępu do morza, powinno mieć charakter rolniczy, własność ziemska miała stanowić podstawę egzystencji każdego obywatela, oczywiście wg Platona obywatele nie pracowaliby na roli tylko niewolnicy. Natomiast obywatele masowo uczestniczyliby w igrzyskach olimpijskich. Platon gloryfikował ideę olimpijską. Według niego słowo olimpiada daje funkcje religijno-kulturową. Trwałość tego niewielkiego państwa mają zapewnić: zakaz wyjeżdżania za granicę i rozbudowany system donosicielski, a dalej durowa reglamentacja życia obywateli, wychowanie oraz kult religii. Mistycyzm jest w Prawach bardzo silny; wszyscy znosiciele nowinek oraz bezbożnicy mieli podlegać surowym sankcjom.

5. Klasyfikacja ustrojów państwowych u Arystotelesa.

Arystoteles (384-322 p.n.e.) W Polityce zawarł oryginalne poglądy na państwo. Według Arystotelesa państwo jest tworem natury ludzkiej. Człowiek jest istotą społeczną, posiada także naturę społeczną, ludzie muszą żyć ze sobą razem. Geneza państwa tkwi w normalnym związku kobiety i mężczyzny, łączenie się w rodziny, na bazie rodziny powstaje osada, a nad osadami powstaje państwo. Zatem państwo jest tworem człowieka. Państwo jest zbiorem indywidualności, połączeniem jednostek. Dla Arystotelesa liczy się jednostka i jej szczęście (odrzuca totalitarną teorię Platona). Arystoteles w przeciwieństwie do Platona nie tworzy uniwersalnego modelu państwa, nie szuka państwa idealnego, nie podziela poglądu Platona o konieczności degeneracji ustroju. Uważa natomiast, że o konkretnej postaci państwa, o konkretnym ustroju decyduje szereg różnych okoliczności. Arystoteles podzielił ustroje na 2 rodzaje, na ustroje dobre i ustroje złe. Jeżeli władza jest wykonywana w imieniu dobra ogólnego, dobra wszystkich to wtedy mamy do czynienia z ustrojem dobrym, a jeśli władza wykonywana jest w imieniu rządzących, dla własnej korzyści rządzących to wtedy jest to ustrój zły. Za dobre ustroje Arystoteles uznał: monarchię, arystokrację, politea, złymi zaś odpowiednio tyrania, oligarchia i demokracja.

Na kształt ustroju ma wpływ szereg okoliczności. Możemy mówić jedynie o instytucjach demokratycznych, monarchicznych. Na ogół ustroje się mieszają.

Na kształt państwa mają wpływ ważne czynniki:

- układ sił społecznych - jeśli biedni są górą mamy ustrój demokratyczny, kiedy bogaci to państwo ma formę oligarchiczną,

- charakter narodowy - wg Arystotelesa niektóre ludy mają uosobienie do poszczególnych ustrojów. Niektóre ludy wolą jak ktoś nad nimi stoi (król albo tyran), bo lud nawykły do niewoli musi szukać króla czy tyrana.

- położenie geograficzne - Arystoteles przekonywał, że uznanie rządów oligarchicznych łatwe jest w państwie górskim, w krajach nizin sprzyja demokracja

Arystoteles przyjął, że państwo powinno mieć charakter zrównoważony, ustrój porządku i wolności. Był on autorem zasady złotego środka, (zasady umiaru). Stąd też państwo powinno w życiu politycznym kierować się zasadą umiaru. Najlepiej zasadę umiaru wyraża ustrój zwany politeą.

Politea to taki system rządów, w którym istnieją pewne elementy demokracji i arystokracji. Element demokratyczny polega na poszanowaniu woli większości, a większość stanowić miała klasa średnia. Wg Arystotelesa w każdej społeczności istnieją trzy klasy: bogaci, biedni i klasa średnia. To klasa średnia jest najbardziej skłonna słuchać głosu rozsądku, ona najpełniej wyraża zasadę umiaru. Klasa średnia zapewnia bogatym gwarancję własności, a biednych powstrzymuje od buntu. Czynne prawo wyborcze posiadać miała tylko i wyłącznie klasa średnia. Dominacja polityczna klasy średniej zapewni realizację dobra, powszechnego interesu.

Prawo - według Arystotelesa istnieje prawo naturalne i prawo stanowione. Oba te prawa mają wskazać w jaki sposób człowiek ma dojść do szczęścia. Prawo bierze się z natury. Natura to bóg nieśmiertelny - twórca porządku i harmonii. To sama natura ustanowiła pewne zasady, dzięki którym żyjemy i funkcjonujemy. Natura dała prawa w postaci prawa naturalnego. Zadaniem mędrca, filozofa jest odkrywanie tych praw, ustanawia prawo stanowione.

Według Arystotelesa istnieją 3 prawa naturalne:

- sprawiedliwość - ma charakter obiektywny,

- własność prywatna

- władza - sama natura rozstrzyga kto jest silniejszy

Na podstawie praw naturalnych układano prawo pozytywne (prawo stanowione), także nie ma sprzeczności między jednym a drugim. Podział na prawo naturalne to dobry sędzia, dobry prawnik, bowiem swoją działalnością uzupełnia braki prawa pozytywnego. Dobry sędzia powinien nieraz kierować się zasadą słuszności.

Podobnie jak Platon, stworzył Arystoteles dzieło, które wyznaczało najwyższy poziom myśli starożytnych Greków, ale które podsumowując ogromny dorobek kulturotwórczy Hellenów, równocześnie posuwało go znacznie naprzód. Myśl arystotelesowska będzie inspiracją dla rozwoju wielu doktryn epoki feudalnej i wczesnych czasów nowożytnych. Niektóre jej ustalenia zachowały swa aktualność do dziś.

Klasyfikacja ustrojów państwa według Arystotelesa i przyjęte przez niego kryteria.

Nie ma takiego ustroju, który byłby idealny dla wszystkich. Kształt ustroju zależy bowiem od wielu czynników od siły i efektu walk społecznych, od stanu gospodarki, od charakteru narodu i położenia geograficznego, także od wielkości terytorium. Dlatego ustrój dobry w jednych warunkach, może okazać się złym w innych. Można mówić o państwach dobrych i złych, zależnie od tego, kto rządzi (kryterium liczby rządzących): jednostka, grupa, czy ogół. Dobrymi formami są: monarchia, arystokracja i politea, złymi zaś odpowiednio tyrania, oligarchia i demokracja. Kryterium dobra ogólnego stanowi odpowiedź na pytanie, czy rządy są sprawowane w interesie ogółu (te są dobre), czy tylko dla własnej korzyści rządzących (te są złe). Podział ten jest punktem wyjścia, nie uwzględnia zróżnicowania majątkowego. Z tego punktu widzenia (kryterium stopnia zamożności rządzących) zasadniczy jest podział na oligarchię (rządy bogaczy) i demokrację (rządy biednych, nawet gdyby stanowili oni mniejszość), które są najczęściej spotykanymi ustrojami. Formą pośrednią jest stan trzeci, którego rządy są najlepsze. Stąd najlepszą formą państwa jest politea (swoista mieszanina oligarchii i demokracji). W ustroju tym widział Arystoteles połączenie ideałów wolności porządku (polityka złotego środka).

6. Porównanie poglądów społeczno-politycznych Platona i Arystotelesa.

Odp. na pyt. 4 i 5.

7. Poglądy społeczno-polityczne cyników.

Założycielem szkoły był Antystenes. Filozofia cyników przepojona była elementami katastrofizmu. Ich dewiza brzmiała: żyć własnym życiem, kształtować swą osobowość bez oglądania się na formy proponowane przez nowe państwo. Filozofia cyników była prosta. Najwyższą wartością w życiu człowieka jest jego szczęście, które polega na cnocie, a ta zaś na zgodnym życiu z naturą. Naturalne potrzeby człowieka stanowi to, co mu absolutnie niezbędne. Był to program minimalizmu życiowego, kult prostoty życia i ascezy - rozkosze cywilizacji przeszkadzają w praktykowaniu cnoty (ideałem cyników był Diogenes, który żył w beczce i odziewał się jednym płaszczem). Chwalili życie na łonie natury, stąd byli przeciwni państwu. Diogenes na pytanie skąd pochodzi odpowiadał „Jestem obywatelem całego świata” (kosmopolityzm). Idea bezpaństwowości zastąpiona była u nich tezą, że człowiek ma tylko jedną ojczyznę, którą jest cały świat. Łączyła się ona w szkole cyników z daleko posuniętym prymitywizmem (akceptacja dla całkowitej swobody obyczajów - m.in. dla ludożerstwa i kazirodztwa).

Cynizm - był najstarszą szkołą hellenistyczną. Odpowiedzią cyników na pytanie jak żyć w nowej rzeczywistości, było stwierdzenie: żyć własnym życiem, kształtować swą osobowość bez oglądania się na formy proponowane przez nowe państwo.

Filozofia życia cyników była prosta. Najważniejszą wartością w życiu człowieka jest jego szczęście. Szczęście polega na cnocie, ta zaś na życiu zgodnym z naturą. Pojęcie szczęścia było tu wyzute ze wszelkiego wyrafinowania intelektualnego. Natura była równa przyrodzie; naturalne potrzeby człowieka stanowi to, co mu absolutnie niezbędne. Był to program minimalizmu życiowego, kult prostoty życia i ascezy - rozkosze cywilizacyjne przeszkadzają w praktykowaniu cnoty. Ideałem cyników był Diogenes, o którym legenda mówiła, że żył w beczce i odziewał się jednym tylko płaszczem.

Skrajny minimalizm i indywidualizm, a także pochwały dla życia na łonie biologicznie pojmowanej natury prowadziły do odrzucenia krępujących konwencji społecznych - będących nie do przyjęcia bo niezgodnych z naturą. Byli w związku z tym przeciwnikami państwa. Diogenes na pytanie skąd pochodzi, odpowiadał że jest obywatelem świata (kosmopolites).

Państwo jest złem bo stanowi twór nienaturalny, mający swój początek w działalności ludzkiej.

8. Poglądy społeczno-polityczne epikurejczyków.

Epikureizm - twórcą był filozof Epikur.

Filozofia Epikurejska mówiła, że mędrzec dochodzi do wewnętrznej wolności wtedy, gdy przestaje żyć w strachu, gdy nie gnębią go troski i zmartwienia. Droga do szczęścia wiedzie wśród przyjemności. Synonimem cnoty jest bowiem używanie wszelkich doczesnych rozkoszy, które daje cywilizacja. Oczywiście trzeba umieć starannie dobierać sobie przyjemności i unikać wszystkiego co mogłoby zakłócić wewnętrzny spokój.

Epikurejczyk nie lekceważy konwencji społecznych i politycznych. Pilnuje swej własności i dba o jej pomnażanie. Nie odwraca się też od państwa. Toleruje je i uznaje za pożyteczne bo zapewnia minimum moralności, gwarantuje zewnętrzny spokój, chroni jednostkę przed zawiścią innych.

Jednak prawdziwy mędrzec nie pasjonuje się polityką; nie pociąga go służba obywatelska, podobnie jak odpychają go zobowiązania religijne. Epikurejczyk pomaga władzy, gdy wymaga tego jego bezpieczeństwo.

9. Stoicka myśl polityczna i społeczna oraz jej powiązania z myślą chrześcijańską.

Stoicyzm - wizja świata i jej wpływ na ocenę państwa.

Stoicy przekonani byli o harmonii świata, który wg nich nie jest przypadkowy, lecz uporządkowany. Wszystko ma swoją przyczynę i skutek. Świat jest rozumny, przeniknięty przez rozum, co sprawia, że świat jest tworem ożywionym, zamieszkanym przez rośliny, zwierzęta, ludzi i bogów. Jednak kosmos jest ojczyzną przede wszystkim bogów i ludzi, w której wszyscy mają określone rozumnością miejsce. Mądrość polega na znajomości świata. To, że świat jest uporządkowany ma wpływ na to, że państwo jest naturalne. Winno ono przestrzegać porządku kosmosu (świata). Może tworzyć rozmaite prawa. Stoicy z dystansem spoglądali na państwo i jego aparat, kierowali się zasadą współpracy z władzą, ale tylko wtedy, gdy uznawali jakieś państwo za twór rozumny. Ich elastyczne stanowisko wobec państwa podkreślało to, że unikali oni wszelkich systematyk i klasyfikacji ustrojów państwowych - żadnej nie uznawali za idealną i żadnej nie dyskwalifikowali.

Stosunek do państwa rzymskiego w myśli starożytnego chrześcijaństwa.

Pierwsi chrześcijanie tworzyli grupy społeczne, w których myśl polityczna była na dalszym planie. Nie było dla nich władzy, która nie pochodziłaby od Boga. W II i III w. n.e. rozpoczęli swoją działalność apologeci, którzy bronili chrześcijan przed prześladowaniami ze strony państwa rzymskiego. Głosili oni, że chrześcijanie winni odciąć się od rozrywek typowych dla Rzymian, takich jak choćby walki gladiatorów. Uznawali władzę cesarza, ale odcinali się od jego polityki.

Orygenes uważał, że Cesarstwo jest pogańskie, ale chrześcijańskie są jego cele (ze względu na swój zasięg ma misję szerzenia wiary). Chrześcijanie gotowi są wykonywać swoje obywatelskie obowiązki i słuchać dobry praw władzy. Opór dopuszczalny jest tylko wtedy, gdy prawa są ewidentnie sprzeczne z wolą Boga.

Tertulian krytykował kulturę pogańską. Obrzucał inwektywami Rzym i jego urzędników. Przeklinając jednak Rzym, nie krył swojego podziwu dla rzymskiego aparatu władzy, nazywając Cesarza największym wrogiem aprobował jednocześnie chrześcijańskie treści pogańskiego cesarstwa. Zezwalał na sprawowanie urzędów przez chrześcijan, nawoływał do modłów za cesarzy w imię Bożego nakazu. Uważał, że póki trwa Imperium, póty nie nastąpi koniec świata (nawiązanie do św. Pawła). Podobnie jak Orygenes zakazywał chrześcijanom służby wojskowej i przelewu krwi.

Stoicyzm - twórcą szkoły był Zenon z Kiton. Szkoła powstała w Atenach i przetrwała do upadku świata antycznego - przeniknęła nawet do ideologii Rzymu i Chrześcijaństwa.

Stoicki świat był rozumnym ładem i harmonią. „Świat jest rządzony przez rozum, rozum ogarnia i przenika każdą jego część”. Ten naturalny porządek kosmosu jest oparty na determinizmie - wszystkim rządzi przeznaczenie, los.

Spośród czterech natur zamieszkujących kosmos - roślin, zwierząt, ludzi i bogów, najściślejsze są związki ludzi z bogami. Łączy ich bowiem rozum, różni zaś to, że bogowie są rozumni z natury, zaś ludzie osiągają rozum własnym wysiłkiem.

Cnotę pojmowali stoicy inaczej niż cynicy. Ich ujęcie było bardziej wyrafinowane intelektualnie: ludzie z natury są dobrzy, wszelka skłonność do zła pochodzi z zewnątrz. Cnota to wartość absolutna i niepodzielna, jednakowa u mężczyzny i kobiety, człowieka i boga, niewolnika i wolnego. Ale cnoty nie sposób poddać stopniowaniu. Podział między tych, którzy są cnotliwi, a głupców jest ostry: albo się jest mędrcem, albo głupcem - stanów pośrednich nie ma, chociaż głupiec może wskrzesić w sobie bożą iskrę rozumną i stać się mędrcem.

Mądrość jest identyczna z wolnością, gdyż tylko człowiek mądry jest zarazem wolny (akceptuje oparty na rozumie porządek świata i nie próbuje go zmienić).

Stoik zawsze ma inne rozwiązanie, stoika nie można zniewolić (w sytuacji bez wyjścia może popełnić samobójstwo).

Rzym

We wczesnej republice Rzymskiej łączyły się elementy monarchii (władza konsulów), arystokracji (senat) i demokracji (zgromadzenia ludowe) - był to tak zwany ustrój mieszany. Jego pochwałę wyraźnie widać w dziele Polibiusza „Historia Powszechna”, oraz w innych dziełach.

Około II w.p.n.e. nastąpił okres kryzysu republiki. Próbę jej ratowania podjął w I w.p.n.e. Marcus Tullius Cicero (autor „O państwie”, „O prawach” „O powinnościach”). Był on pod silnym wpływem filozofii platońskiej i stoickiej. Państwo było dla niego wytworem naturalnnych skłonności ludzi do życia w zbiorowości. Państwo opiera się na sprawiedliwości - to jest przestrzeganiu prawa natury jako prawa rozumu. Prawa złe (niezgodne lub sprzeczne z prawami natury) nie są prawami; prawo naturalne jest jedynym słusznym. Opowiadał się za ustrojem mieszanym. Jednym z ważniejszych postulatów społeczno-ustrojowych jest „zgoda stanów” (concordia ordinum).

Chrześcijaństwo

Doktryna ta rozwinęła się w Rzymie w środowiskach żydowskich - jej inspiracją był żydowski mesjanizm.

W Piśmie Świętym treści polityczne znajdowały się na dalszym planie (było to spowodowane tym, iż wierzyli oni w nadchodzący koniec świata - w to, że nadejdzie on jeszcze za ich życia).

Wszelka władza pochodzi od Boga, dobry człowiek nie musi się jej obawiać, przeciwnie powinien być jej posłuszny, powinien ją czcić - oczywiście w granicach wyższego obowiązku względem Boga.

Około II w zmienia się pogląd na temat nie mieszania się do władzy. Chrześcijanie próbują rozszerzyć wpływy swej wiary, powstaje wiele dzieł - jedne namawiają do współpracy z państwem, inne przeciwnie. W tych warunkach powstał „urząd” apologetów - tj „obrońców chrześcijan”, którzy tłumaczyli i przekonywali władzę (cesarzy, urzędników itp.) że chrześcijanizm nie zagraża Rzymowi.

Pierwszym, który odważył się ukazać dualizm (dwoistość) prawa był Tertulian, który twierdził, że są prawa boże (naturalne) i ludzkie.

Około 313 r wydano tak zwany Edykt Mediolański, który uznawał chrześcijaństwo za oficjalną ideologię imperium.

Około IV w Euzebiasz biskup Cezarei stworzył teologię imperialną - to jest wiary w to, że władca imperium rozszerza swą władzę po to by łatwiej szerzyć ewangelię.

Stoicka myśl polityczna i społeczna oraz jej powiązania z myślą chrześcijańską .

Stoicy Zenon z Kation , Chryzyp z Soloj potem Cyceron , Seneka , M. Aureliusz

Stoicy uważali że świat jest rozumnym ładem i harmonią oraz że wszystkim rządzi „przeznaczenie „ (rozum, natura, los, duch to synonimy )Podobieństwo ludzi i bogów to łączący ich rozum : bogowie rozumni są z natury , ludzie nabywają rozum wysiłkiem myślenia . Kosmos jest ojczyzną bogów i ludzi . Człowiek może stać się mędrcem przez praktykowanie cnoty (mądrości) . Cnota jest absolutna i jednakowo niepodzielna u wszystkich ludzi i bogów . Ludzie z natury są dobrzy , zło jest efektem kontaktów zewnętrznych . Mądrość jest dla człowieka wolnością i niepodważalnym porządkiem, który człowiek akceptuje i którego nie zmienia . Prowadzi to fatalizmu , poddaniu się rzeczywistości i kataklizmom z przysłowiowym „stoickim spokojem „ Każdy jest w stanie posiąść mądrość i wolność są one bowiem stanem' ducha i umysłu `ale nie każdemu się to udaje . Istnieje tylko jedna niewola, niewola własnej głupoty . Stoicyzm aprobował własność prywatną i nierówność społeczną , niewolnictwo chciał przekształcić w najem .

Dystans wobec państwa nie stawał na przeszkodzie do współpracy z władzą , aprobował władzę do momentu kiedy była tworem rozumnym . Siłą ideologii politycznej stoików było unikanie klasyfikowania ustrojów i form państw ( żaden nie był uznany doskonałym)

Madrość stoików nakazywała przestrzegać prawo naturalne rządzące kosmosem które jest wieczne i jednakowe dla wszystkich ( zgodne z naturą świata i naturą człowieka ). Stoicy są społecznie aktywni i w ich filozofii prawo natury też ma charakter norm społecznych .

Prawo państwowe powinno być zatem zgodne z najwyższym prawem rozumu .

Powiązania stoicyzmu z twórcami chrześcijaństwa Jezusem i Pawłem apostołem .

10. Myśl spoleczno-polityczna Św. Pawła Apostoła i pierwszych gmin chrześcijańskich.

Zawarte zostały w 14 listach stanowiących część Nowego Testamentu (apokryfy) i listy Do Seneki . Początki pism utrzymane są w duch stoickiej filozofii moralnej i pism religijnych bliskiego wschodu . Sw. Paweł uznawał Chrystusa za zbawiciela całej ludzkości , pragnął zinstytucjonalizować chrześcijaństwo . Wyrażał pogląd że cesarstwo powstrzymuje objawienie się antychrysta , zatem władza świecka jest sługą bożym .

Wobec cesarza i urzędników obowiązuje więc lojalność , a zatem władzy należy się poddawać .(nie ze względu na karę ale na sumienie). Państwo ma boże zadanie do spełnienia (jest sługą Boga ). Chrześcijanin powinien modlić się za królów i posłusznych.Wzór chrześcijanina to człowiek łagodny, przyjazny , lojalny wobec przełożonych , cichy. Pozostałe teksty Nowego Testamentu były pełne współczucia dla biednych i pochwalały ubóstwa . Królestwo boże jest z innego świata i jego nastanie będzie kresem doczesności .

Wobec Boga wszyscy są równi (a ostatni będą pierwszymi ). Własność to tylko czasowe użytkowanie , majątek przydziela ludziom Bóg tylko na określony czas i na jego warunkach . Najcenniejsze jest zaś zbawienie w którym dobra materialne są tylko przeszkodą . Dobre traktowanie poddanych , bratanie się z niewolnikami nie było jednak łączone z zachętą do buntu przeciwko obowiązującemu porządkowi . Uważano że człowiek i tak jest niewolnikiem Boga , wolny zaś niewolnikiem Chrystusa jest to kategoria ducha i równość obowiązuje tylko przed Bogiem . Zasady równości ludzi nie rozciągano na stosunki ziemskie .

II W pierwszych stuleciach chrześcijaństwo przezywało ostry konflikt z cesarstwem .

W oparciu o nauki św. Pawła biskup Lyonu Ireneusz wydał dzieło „ Contra gentiles”

Przeciw poganom w którym bronił się przed współpracą z imperium . Nauczał że państwo pochodzi od Boga i jest narzędziem walki ze złem-diabłem . Posłuszeństwo jest jednak konieczne wobec państwa jako tworu Boga . Klemens poddawał krytyce kult pogańskich cesarzy i występował przeciw prześladowaniom chrześcijan , cenił jednak instytucje polityczne . Podobnie jak Orygenes uważał cesarstwo za pogańskie ale jego ogólnoświatowy zasięg pozwalał krzewić wiarę chrześcijańską co traktował jako dar boży. Z tej racji chrześcijanie powinni służyć takiemu państwu i być mu posłuszni .

Wybitnym ojcem kościoła był Tertulian , krytykował pogaństwo i piętnował Rzym jednocześnie nakazując modlić się za nieprzyjaciół i prześladowców , odrzucał obowiązek służby wojskowej sprzecznej z zasadą przelewu krwi . Zdawał sobie jednak sprawę że kościół w izolacji nie zatriumfuje nad światem , zatem spojenie chrześcijaństwa z pogańskim cesarstwem jest konieczne i celowe . Tertulian założył bezwzględny prymat norm prawa boskiego nad ludzkim i konieczność podporządkowania go religii .

Gdy rozpoczął się proces rozpadu struktur cesarstwa rzymskiego , chrześcijaństwo mocno wrosło w państwo i rozpoczęło etatyzację i chrystianizację cesarstwa w roku 313 awansowało do oficjalnej doktryny państwowej „ Edyktem Mediolańskim „ Konstantyna

11. Teologia polityczna Sw. Augustyna.

Św. Augustyn i wpływ jego teologii na ocenę władzy państwowej.

Bóg daje władzę dobrym i złym. Kiedy chce ludzkość doświadczyć, dostarcza nawet tyranów, bo wiem także przez złych ludzi Bóg realizuje swe plany. Tak długo, jak długo władza państwowa utrzymuje w państwie pokój, chrześcijanin, dla którego pokój jest niezwykle istotny, słucha jej. Powinien tolerował władzę nawet wtedy, gdy suwerenność jest identyczna z bezkarnością. Prawo do oporu (biernego, spokojnego) rodzi wówczas, gdy normy prawa ludzkiego, państwowego, naruszają prawo boże.

Dla Augustyna państwo, które istnieje z powodu grzechu (propter peccatum), ma za jedyne zadanie represję wobec przeważającej większości grzesznych. Stąd jego władza może być bardzo surowa, szczególnie wobec heretyków. Augustyn twierdził, że władza państwowa to boski instrument do karania, nie potrzebny tylko obywatelom zbawionym.

Pojęcia „civitas Dei” i „civitas terrena” według św. Augustyna.

Augustyn podzielił ludzi na zbawionych (obywatele civitas Dei, a więc państwa Bożego) i tych, którzy nie zostaną zbawienie (obywatele civitas terrena, a więc państwa ziemskiego). Twierdził, że w oczach Boga jesteśmy zbawieni albo potępieni, zbawienie jest niezależne od naszej woli i działań (twórca teorii predestynacji). Państwem Bożym jest niewidzialny kościół z Chrystusem jako jego głową. Prawdziwą ojczyzną obywateli tego państwa jest niebo, na ziemi są oni tylko pielgrzymami, stanowi ona dla nich etap przejściowy. Tworzą oni mniejszość wybraną przez samego Boga. Obywatelami państwa ziemskiego są wszyscy źli, grzeszni, którzy nie zaznali łaski. W każdym realnym państwie współżyją ze sobą obywatele civitas Dei i civitas terrena, a tym że tych drugich jest znacznie więcej. Zadaniem obywateli civitas terrena jest zapewnienie przetrwania zbawionym. W tym właśnie celu tworzą oni państwa. Państwo ziemskie dąży do pokoju między ludźmi, do pogodzenia zbawionych z niezbawionymi. Gdyby nie grzech pierwotny, w ogóle nie byłoby potrzebne.

Państwo Boże i Civitas Terrena u św. Augustyna.

Głównym dziełem traktującym o państwie było napisane w latach 412-427 „De civitate Dei” (O państwie Bożym). Św. Augustyn przedstawiał dwa porządki, dwa państwa: państwo Boże (civitas Dei) i państwo ziemskie (civitas terrena), które walczą ze sobą od wieków. Pierwsze pochodzi od Abla, proroków i Chrystusa. Drugie wywodzi się od Kaina, wschodnich despotów oraz Greków i Rzymian.

Państwo ziemskie jest koniecznością wyrosłą ze złej z gruntu natury człowieka, skażonej grzechem pierworodnym. Uosabiać ono musi panowanie zła i grzechu. Państwo Boże - to wszyscy wybrani, żyjący i zmarli, obdarzeni bożą łaską, którzy dzięki niej czynią dobrze. To twór idealny, bliski platońskiej wizji doskonałego świata pozaziemskiego. Naukę św. Augustyna nazywa się „chrześcijańskim platonizmem”. Idealnym przeciwstawieniem „państwa bożego” było państwo szatana” - zbiór wszystkich potępionych, żyjących i umarłych grzeszników. Końcem walki dwóch porządków: państwa Bożego i państwa ziemskiego, będzie wieczna szczęśliwość wybranych, którzy nalezą do państwa Bożego, oraz wiecznie zatracenie potępionych.

W każdym realnym państwie, które jest bliskie państwu ziemskiemu żyją zarówno grzesznicy stanowiący ogromną większość mieszkańców i reprezentujący „państwo szatana”, jak i wybrani, członkowie „państwa Bożego”. Złych cechuje chciwość i żądza władzy. Uciskają się nawzajem i, jak ryby, więksi połykają mniejszych. Państwo powstało tylko ze względu na skutki grzechu pierworodnego i istnieje ono z powodu tego grzechu. Musi być ono z tego powodu „biczem Bożym”, by odstraszyć, może nawet stosować represję na oślep. Państwu wolno się przeciwstawić tylko w jednym przypadku - gdy działa ono w wyraźnej sprzeczności z prawem Bożym.

12. Teologia polityczna Św. Tomasza z Akwinu (tomizm).

Filozofia prawa św. Tomasza z Akwinu.

U św. Tomasz z Akwinu termin ius miał znaczenie bardziej abstrakcyjne (jako odbicie sprawiedliwości), natomiast termin lex stosował się do prawa jako słownego ujęcia norm obowiązujących. Św. Tomasz określał prawo jako „normę i miarę ludzkiego postępowania” i stwierdzał: „kierując się nią, człowiek poczuwa się do obowiązku albo do czynienia czegoś, albo do powstrzymywania się od czynienia czegoś. Prawo - jak wszystko w nauce było zabudowane hierarchicznie. niższe szczeble hierarchii podlegały wyższym - i musiały z być nimi zgodne.

Na szczycie stało „prawo wieczne” (lex aeterna) - Boży plan urządzenia świata w oczywisty sposób istniejący przed jego powstaniem, wedle którego Bóg rządzie światem. Prawo to jest niedostępne dla ludzkiego rozumu, zbliżyć się do jego treści można tylko przez objawienie.

Odbiciem prawa wiecznego w rozumie ludzkim jest prawo naturalne, jako efekt „naturalnego sądu rozumu ludzkiego” i wyraz współudziału rozumnego człowieka w mądrości Bożej. Zdaniem św. Tomasza, pierwszym przykazaniem prawa jest: „Dobro należy czynić i dążyć doń, a zła należy unikać...”. Prawo naturalne jest w dużej mierze odzwierciedleniem dobrej, co do istoty, natury ludzkiej - jako podstawowe zasady wspólne wszystkim ludziom oraz, co było niższym szczeblem hierarchicznym, jako wyniki wnioskowania z tych zasad. Prawo naturalne nie jest w stanie dać ludziom wszystkich niezbędnych reguł postępowania, zwłaszcza ze naturalna skłonność człowieka do brania nie wystarcza, by doprowadzić go do doskonałości.

Reguły te wynikają z prawa ludzkiego, powstrzymującego ludzi od złego siłą i strachem w interesie dobra wspólnego, usytuowanego oczywiście poniżej prawa naturalnego - i również zhierarchizowanego. W jego skład wchodziło najpierw ius gentium - konkretne wnioski z prawa naturalnego, wspólne wszystkim ludziom, lecz często zmienne, jak całe prawo ludzkie. Stały one ponad prawem pozytywnym. To dzieliło się z punktu widzenia zasięgu obowiązywania norm na leges communes, leges privatae oraz sententiae, a z punktu widzenia źródła na prawo zwyczajowe i prawo stanowione.

13. Porównanie poglądów społeczno-politycznych św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu.

14. Cezaropapizm i papocezaryzm: dwa średniowieczne uniwersalizmy-cesarski i papieski.

Cezaropapizm w Bizancjum.

Cezaropapizm był doktryną imperialną, która miała zapewnić jedność i potęgę państwa. Łączyła tradycje rzymskie z elementami chrześcijańskimi. Cesarz jako zwierzchnik ludu był władcą absolutnym, źródłem prawa (jedynym prawodawcą) i najwyższym sędzią, inni władcy byli jego „młodszymi braćmi”. Jest także władcą chrześcijańskim, naśladowcą Boga i jego ziemskim obrazem. Cesarz był wszechobecny, wszędzie wisiały jego portrety, jego atrybutem była kula - symbol doskonałości i pełni władzy. Jako zwierzchnik Kościoła zwoływał sobory, przewodniczył kolegium arcybiskupów, uchwalał dogmaty, dbał o czystość religii. Wierzono, że na każdym kroku towarzyszy mu Bóg (dwuosobowy tron).

Ideologią był cezaropapizm - bizantyjska doktryna imperialna, która miała zapewnić jedność i potęgę państwa. Doktryna ta łączyła tradycję rzymskie (pryncypatu i dominatu) z elementami chrześcijańskimi; wpływy hellenistyczne z wątkami orientalnymi. Cezaropapizm łączył w jednym ręku władzę świecką z duchowną; cesarz uznawany był za naśladowcę Boga - mimetes dei.

Cesarz był głową kościoła, a wspólnotę chrześcijan utożsamiano ze wspólnotą państwową. Wprawdzie najwyższą władzę w kościele sprawowało kolegium patriarchów (Rzymu, Aleksandrii, Konstantynopola, Antiochii i Jerozolimy) ale była to władza formalna. Faktyczną władzę sprawował cesarz, który zwoływał konsylium, na którym przewodniczył, on też nadawał jego uchwałą wiążącą moc i wymuszał dla nich posłuszeństwo.

Ważną tamą dla absolutyzmu cesarza był fakt, że w Bizancjum nie było zasady dziedziczności - tron był elekcyjny. To Bóg inspirował senat, wojsko i lud do elekcji takiego a nie innego władcy; gdy cesarz ginął w przewrocie pałacowym uznawano, że Bóg się od niego odwrócił.

Uniwersalistyczne dążenia papiestwa i ich doktrynalne uzasadnienia.

Uniwersalizm papieski wyraził się w sporze między papieżem Grzegorzem VII i cesarzem Henrykiem IV o inwestyturę. Za sprawą ekskomuniki papieża, ekskomunikowany został nie tylko cesarz, ale też cały jego kraj. Po ukorzeniu się w Kanossie Henryk IV uzyskał przebaczenie papieża. W 1075r. Grzegorz VII ogłosił słynny Dictatus Papae, gdzie najdobitniej podkreślił swoją władzę, przywłaszczając sobie insygnia cesarskie, a także prawo do składnia z tronu cesarzy.

Uzasadnienia władzy papieża:

• teoria jedności świata, który zbudowany jest na podobieństwo organizmu człowieczego i nie może mieć dwóch głów, świeckiej i duchownej;

• teoria kościoła-duszy i władzy świeckiej-ciała - istnieje hierarchia bytów, byt najwyższy jest najbardziej uduchowiony (papież);

• teoria wyższych zadań papiestwa i niższych celów państwa (hierarchizacja celów) - papież prowadzi ludzi do zbawienia;

• teoria kościoła jako instytucji doskonałej i państwa jako tworu obarczonego grzechem - papież może usunąć cesarza jeśli nie słucha jego głosu;

• teoria wikariatu - po śmierci cesarza władza wraca do papieża; w okresie bezkrólewia na tronie zasiada papież jako „wikariusz Chrystusowy”;

• teoria dwóch mieczy - papież jest jedynym depozytariuszem dwóch mieczy św. Piotra (duchownego i świeckiego) i tylko oddaje cesarzowi w użytkowanie miecz świecki -> władza cesarska ma swoje źródło w woli papieża;

• teoria darowizny Konstantyna - rzekoma decyzja Konstantyna o przekazaniu papieżowi władzy nad Rzymem, Italią i prowincjami zachodnimi z wdzięczności za wyleczenie z trądu;

• teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego - papież jako biskup Rzymu jest następcą imperatora.

Uniwersalizm papieski - Papizm - Papalizm

Papalizm (papizm) - doktryna głosząca uniwersalną, ogólnoświatową suwerenność papieża - i duchowną i świecką.

Wielkie znaczenie dla postępu papizmu miał słynny spór gregoriański o inwestyturę biskupów, pomiędzy papieżem Grzegorzem VII Hildebrandem a cesarzem Henrykiem IV. W toku sporu cesarz został dwukrotnie ogłoszony przez papieża za pozbawionego władzy. Kanossa - symbol ukorzenia się cesarza.

Wg Tej doktryny państwo jest w swej istocie tworem grzesznym, niedoskonałym. Ma ono rację bytu tylko wtedy gdy realizuje postulaty sprawiedliwości Bożej. Znaczy to, że tylko państwo pobłogosławione przez kościół może być organizacją pożyteczną i miłą Bogu. Na czele tegoż kościoła stoi papież, namiestnik Boga na ziemi, jedyny władca uniwersalny, głowa wszystkich panujących. On jeden jest prawdziwym cesarzem, on jeden ma prawo do noszenia insygniów władzy najwyższej. Papież jest najwyższym sędzią i może usuwać władców z tronu, a ludność zwalniać z obowiązku posłuszeństwa władcy; papież odpowiada tylko przed Bogiem.

Doktryna krzyżowa była świadectwem absolutyzmu papieskiego. Rozwinęła się w pełni w XIIw. Ukazywała ona krucjaty papieskie jako dzieło boskiej inspiracji, jako realizację Biblijnego obrazu marszu ku ziemi obiecanej. Udział w wojnie krzyżowej i śmierć z rąk pogan przedstawiano jako sukces przed obliczem Boga.

Teorie uzasadniające Papizm:

1. Teoria jedności świata - świat jest zbudowany podobnie jak ludzki organizm, nie może mieć zatem dwóch głów - świeckiej i kościelnej. Dlatego głową jest papież.

2. Teoria kościoła - duszy i władzy świeckiej - ciała. Istnieje hierarchia bytów - bytem najwyższym jest byt uduchowiony - papież.

3. Teoria wyższych zadań papiestwa i niższych celów państwa. Tylko papież wskazuje cele ostateczne.

4. Teoria kościoła jako instytucji doskonałej i państwa jako tworu grzesznego. Papież może uchylić postanowienia władcy świeckiego, gdy te są grzeszne; może też usunąć cesarza, gdy ten nie słucha jego nieomylnych rad.

5. Teoria wikariatu - po śmierci cesarza władza wraca do papieża. W okresie bezkrólewia na tronie cesarskim zasiada papież jako wikariusz Chrystusowy.

6. Teoria dwóch mieczy - bóg dał Piotrowi dwa miecze - jeden symbolizujący władzę świecką, drugi władzę duchowną. Papież jako jedyny może dysponować mieczem władzy świeckiej. Zatem władza cesarska ma źródło w woli papieża. Papież oddał władzę świecką cesarzowi bo kościół brzydzi się krwią.

7. Teoria darowizny Konstantyna - oparta o fałszywe dokumenty darowizny

8. Teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego.

15. Teoria suwerenności państwa feudalnego. (?)

Średniowiecze

Otwiera je rozpad imperium rzymskiego a zamyka przełom gospodarczo-polityczno-społeczno-intelektualno-ustrojowy XVIw.n.e.

Średniowiecze dzieli się na:

• ciemne średniowiecze VII - IX w.n.e.

• klasyczne średniowiecze - X-XIII w.n.e.

• schyłkowe średniowiecze

Doktryna średniowiecza nie odrzucała dorobku antyku w całości; była jego kontynuacją, jednak o tyle tylko, o ile pozwalała na to nowa rzeczywistość. Średniowiecze stworzyło nową formację - feudalizm.

Średniowiecze myślało kategoriami religijnymi; wyrażało swe poglądy na świat poprzez pryzmat prawd objawionych, spisanych w świętych księgach. Zasadniczą cechą doktryn tej epoki było uznanie nadrzędności religijnej sfery życia nad wszystkimi innymi. Cele nakreślone ludziom w religii identyfikowano jako ostateczne - najwyższe. Głoszono, że człowiek nie doszedł sam do poznania prawdy religijnej, że została mu ona objawiona, a jej źródłem są teksty święte, które w sposób wiążący określają również zasady „ziemskiego” współżycia społecznego i politycznego. Zasada nadrzędności religijnej sfery życia łączyła się z tezą, że tylko to, co głoszą prawdy objawione, jest prawdziwe, zaś wszystko inne to fałsz - zasługująca na potępienie herezja. Posługując się tą konstrukcją średniowiecze uzasadniało wojny religijne, nietolerancję, prześladowania, wyprawy krzyżowe i świętą inkwizycję.

Zasada prymatu religijnej sfery życia nad świecką ciążyła w sposób zdecydowany na uzasadnieniu feudalnych, średniowiecznych struktur społecznych, kształtowała miejsce jednostki w świecie doczesnym, rzutowała na średniowieczną teorię prawa; stworzyła i upowszechniła teorię kruchości i tymczasowości państwa ziemskiego, prowadziła do ideologii podporządkowującej to państwo i jego aparat, woli władzy duchownej - poza kościołem nie ma zbawienia.

Doktryna ta mówiła, że człowiek słucha prawa państwa, ale przede wszystkim podlega nakazom prawa bożego, oraz jego interpretacjom podsuwanym przez duchownych. Tworem Boga jest państwo, które jest strukturą przejściową, realizującą jednak cele boże. Wprawdzie jest ono niedoskonałe, ale u podstaw jego bytu tkwi zadanie przygotowania ludzi do zbawienia. Spełnia więc określoną funkcję w bożym planie zbawienia świat. Takie państwo nie może pretendować do suwerenności. Jedynym suwerenem jest głowa kościoła - papież, który jest nieomylny bo natchniony przez boga. Papież jest najwyższym po bogu sędzią władzy świeckiej, on rozstrzyga czy państwo dobrze czy źle wypełnia swą misję.

16. Idea suwerenności ludu wg Marsyliusza z Padwy.

Marsyliusz z Padwy o suwerenności ludu.

Zasada suwerenności ludu jest koronną tezą Marsyliusza. Dał on w niej pierwsze nowożytne uzasadnienie demokracji w państwie:

• ludzie chętniej słuchają praw, które sami ustanowili; wolą nawet gorsze prawo, jeśli tylko pochodzi ono od nich samych;

• powierzenie ogółowi mocy prawotwórczej wyraża się w tym, że lud lepiej aniżeli jednostka rozpoznaje swoje dobro i bardziej go pragnie; a zatem wola ogółu daje rękojmię stanowienia na ogół lepszych norm.

• konieczne jest istnienie rządów państwa, aby istniała wspólnota polityczna; ujawnia się w tym teza propozytywistyczna - jeżeli lud sam stanowi prawo, to nie jest w tym ograniczony.

17. Renesansowe utopie: ich klasyfikacja, charakterystyka myśli utopijnej na przestrzeni dziejów.

RENESANSOWA UTOPIA - MORE

Thomas More - głosił, postulat utopijnej doktryny angielskiej - koncepcje humanistyczne. Główne dzieło Złota książka o najlepszym ustroju państwa i o nowej wyspie Utopii. Zerwał z królem, kiedy ten wypowiedział posłuszeństwo papiestwu i stworzył anglikanizm. Skazany na karę śmierci, do końca konsekwentnie bronił religii i pozycji kościoła. Krytyczna ocena rządzenia w Anglii /za przykład podaje Francję i Hiszpanię/. Źródłem zła jest własność prywatna. Państwo to sprzysiężenie bogaczy, którzy dążą tylko do osiągnięcia własnej korzyści. Koncepcje ustroju idealnego - bez własności prywatnej. Państwo idealne umieścił na wyspie Utopia. Ludzie pomagają sobie wzajemnie w życiu i pracy. Dla istnienia własności postawione ultimatum w postaci własności osobistej. Nie ma pieniędzy, a towary wymieniane są w „bankach wymiany”. Państwo ma charakter rolniczo rzemieślniczy, podstawową komórką życia społecznego jest liczna rodzina, której fundamentem jest mąż i ojciec. Każdy ma pracować 6 godzin dziennie, pod kontrolą kolektywu, potem odpoczynek. Książe pochodzi z wyboru. Państwo takie funkcjonuje w sposób wieczny. Doktryna zainspirowała twór zwany Republiką Gnaranów (chrześcijańsko - komunistyczną powstałą z inicjatywy jezuitów w Ameryce Pd.), państwo bez własności prywatnej, za to bardzo podporządkowane religii i jej moralności. Wprowadzono tam znaczną autonomię.

Renesansowa utopia

Utopia - z greckiego - miejsce którego nie ma.

Poprzez pisanie takich utworów krytykowano obecny sposób działania państwa oraz obecną rzeczywistość.

Utopie to utwory krytyczne - mogą przejaskrawiać rzeczywisty obraz po to by pokazać skutki jakie z tego wynikną.

Od dzieła Tomasa Morusa (More'a) „Utopia”.

More wyszedł od ostrej krytyki stosunków angielskich (choć formalnie mówił o Francji i Hiszpanii). Monarchowie są tyranami, uciskają lud podatkami, psują monetę, są rozrzutni, nie dbają o bezpieczeństwo poddanych, z radą kiepskich doradców prowadzą wojny i naruszają prawa.

Mądre reformy nie są w stanie naprawić zła tak długo jak długo utrzymywać się będzie własność prywatna.

Przeciwstawieniem tej surowej rzeczywistości był ustrój, jaki odkrył na nieznanej wyspie Utopii portugalski żeglarz - Rafał Hitlodeusz.

Wszyscy obywatele Utopii pracują. Udział w zasobach zależy od pracy. Społeczeństwo jest agrarne (rolnicze). Nie ma prywatnej własności. Władza wybierana jest demokratycznie. Praw jest mało, ich głównym zadaniem jest przypominać o obowiązkach, ale nie krępują obywateli.

18. Polityczny realizm w ujęciu N. Macchiavelliego.

Filozofia polityczna Niccolo Machiavelliego.

Niccolo Machiavelli (1469-1527), włoski historyk o wszechstronnym wykształceniu humanistycznym i dyplomata. Machiavelli podstaw władzy politycznej poszukiwał w sile, a nie wiedzy, tak jak Platon. Nie uważał państwa (tak jak Arystoteles) za społeczeństwo obywatelskie, wspólnotę wspólnot - ale za instrument zdobycia i utrzymania władzy. Przedmiotem jego zainteresowania był „sztuka państwowa” (arte dello stato). Machiavelli brutalnie odsłonił niskie pobudki ludzkiego działania i właściwy człowiekowi egoizm, odzierając tym samym państwo, przedmiot, a zarazem instrument gry miedzy rządzącymi i rządzonymi, z wszystkich atrybutów świętości.

U podstaw politycznej filozofii Machiavellego legła pewna historiozofia, oparta na przekonaniu, iż wszechświat i wszystkie jego elementy, choć przepojone ogólną harmonią, znajdują się w stanie permanentnego ruchu i przemian. Ruch zmusza człowieka do egoizmu - by dążył on do zachowania życia, zdobycia i zachowania władzy oraz powiększania majątku, przy czym autor ten nie był w żaden sposób optymistą co do natury człowieka. Żądza władzy i posiadania jest głównym motywem ludzkiego postępowania - człowiek prędzej zapomni o śmierci ojca niż utracie majątku. Ludzie - społeczeństwo traktował w sposób atomistyczny, jako zbiór jednostek - stale walczą ze sobą o władzę i majątek, pozostając ze sobą w stałej wrogości. Losy jednostek, ale tez i narodów, interpretował w oparciu o dialektykę ruchu i przemian, ujmowanych w pojęciach dzielności oraz losu. Losy ludzkie stanowiły wypadkową obu tych czynników. Machiavelli rozważając kwestie ustroju państwa, oddzielał od siebie ustrój okresu przejściowego od ustroju państwa silnego i trwałego. Teoria okresu przejściowego („Książę”) była jednym z najbardziej oryginalnych elementów jego filozofii. ustrój okresu przejściowego musi opierać się na silnej, wręcz dyktatorskiej władzy „księcia”. Ponieważ dobra i celowa polityka to taka polityka, która nastawiona jest na osiągnięcie wyznaczonego rezultatu, sukces usprawiedliwia wszystkie poczynania, a historia ocenia łaskawie tylko polityków, którzy sukces osiągnęli.

Władca mający wyprowadzić naród z upadku musi być dyktatorem, nie wystrzegającym się okrucieństwa i terroru, choć dokonanie czynów najbardziej odrażających powinien powierzać swoim pomocnikom.

Machiavelli przedstawia katalog wskazań dotyczących prawidłowego i skutecznego sprawowania władzy, książę powinien w szczególności:

- wykazywać zdecydowanie w stosowaniu przemocy,

- wykazywać powściągliwość i oszczędność w korzystaniu z majątku, by nie budzić zawiłości ludu,

- budzić miłość w poddanych, ale jeszcze bardziej ich lęk,

- kierować się zawsze dobrem powszechnym.

Docelową wizję państwa zawarł w „Rozważaniach nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza”. Wyróżnił trzy formy regularne i trzy zdegradowane. Najwłaściwszym byłby ustrój oparty na połączeniu elementów wszystkich trzech form regularnych. Podział na republikę i jednowładztwo.

Docelowy ustrój powinien być republikański, ale w formie mieszanej. Rządy republikańskie gwarantują praworządność i stabilność, a oddając większość władzy w ręce „ludu”, zapewniają tym samym równość, wolność i możliwość szybkiego wzrostu gospodarczego.

19. Suwerenność władzy państwowej w ujęciu Jeana Bodina.

Jean Bodin i jego teoria suwerenności władzy państwowej.

Dla Bodina „suwerenność jest absolutną i nieustającą władzą rzeczypospolitej”. Czasowe sprawowanie władzy w formie reprezentacji nie oznacza sprawowania władzy suwerennej. Suwerenność stanowi konstytutywną cechę władzy państwowej. Zapewnia jej absolutną niezależność od kogokolwiek z zewnątrz oraz pełną niezawisłość od poddanych. Suwerenność jest niepodzielna (stąd bezsensowne są teorie o mieszanej formie rządu). Najlepiej spożytkować suwerenność potrafi monarchia.

Głównym przejawem suwerenności jest wyłączność prawodawcza. Jeżeli władza jest faktycznie suwerenna to do niej i tylko do niej należy moc tworzenia i znoszenia prawa, przez nikogo nie jest ograniczona. Normy prawne obowiązują dlatego, że pochodzą od władzy suwerennej, są sprawiedliwym (zgodnym z zasadami bożymi i naturalnymi) rozkazem suwerena. Wobec suwerennej władzy każdy jest poddany w równym stopniu i tak samo od niej zależny, nie ma żadnych prerogatyw. Suwerenność wiąże się też z powoływaniem urzędników i sprawowaniem nadzoru nad władzą sądowniczą.

Jean Bodin

Prawnik. We wczesnej młodości wstąpił do zakonu karmelitów, ale oskarżony o herezję, został uwolniony ze ślubów. Napisał „sześć ksiąg o Rzeczypospolitej”

Odrzucił Biblię jako źródło dowodzenia, przyjął za podstawę badań doświadczenie. Uchodzi za twórcę metody historycznej w prawoznawstwie, a także metody porównawczej, w której dostrzegał szansę dla ustalania prawidłowości proce­sów rozwoju.

Bodina nauka o państwie, a zwłaszcza koronna teza o suwerenno­ści władzy państwowej zapewniła jego twórczości poważny wpływ na umacnia­nie się doktryny absolutyzmu królewskiego; przyczyniła się też do ogólnego rozwoju nowożytnej doktryny politycznej i prawnej.

To on stworzył definicję słowa „suwerenność”. Dzięki czemu zakończono spór o wyższość władzy cesarskiej nad papieską.

Państwo to sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne, z władzą suwerenną na czele. Na miano państwa zasługuje zatem tylko taki rząd, który jest sprawiedliwy, tzn. respektuje prawo boże i naturalne.

Państwo jest organizacją publiczną, która wznosi się ponad rodzinami, stanowiącymi podstawowe i naturalne komórki życia w państwie, będącymi jego fundamentem i wzorcem.

Suwerenność to główne znamię państwa to absolutna i nieustająca władza państwa.

Suwerenność jest niepodzielna, dlatego też należy odrzucić wszelkie rozważania o mieszanej formie rządu jako nonsensowne.

Głównym przejawem suwerenności, mieszczącym w sobie wszystkie inne jej elementy jest wyłączność prawodawcza. Kto bowiem posiada wyłączność stanowienia prawa, ten decyduje o wszystkich pozostałych dziedzinach publicznej aktywności.

Jeśli nie ma władzy suwerennej nie ma państwa.

Władca suwerenny nie może być kontrolowany.

Władzy suwerennej wszyscy w państwie podlegają.

Sprawowanie władzy suwerennej nie musi być w rękach jednostki - dopuszczał republikę, chociaż wolał monarchię. Gdyby monarcha postępował wbrew zasadą prawnego rządzenia poddani nie mają prawa czynnie wystąpić przeciw niemu (mogą np. podać się do dymisji).

Jest uważany za prekursora pozytywizmu prawniczego - jeżeli prawo jest złe nie wolno przeciw niemu wystąpić. Jedynym ograniczeniem jest to by prawo pochodziło od władcy.

20. Polityczne idee reformacji na przykładzie Martina Lutra i Jeana Calvina.

Marcin Luter - poglądy polityczne.

Luter wyraźnie zbliżył swój kościół do państwa. Uznał pełną suwerenność władzy państwowej. Głosił, że państwo nie może niczego zrobić dla zbawienia człowieka, ma jednak niemałe możliwości, by ludzi powstrzymać od dalszego upadku. Państwo kontroluje postępki ludzi i choć nie ma wpływu na wiarę swych poddanych i na ich sumienia, włada ich ciałami. Po to, by państwo mogło przykładnie karać występnych poddanych, konieczne jest wyposażenie władcy w pełnię praw do nieskrępowanego działania. Potrzebne jest państwo surowe, w którym władca rządzi absolutystycznie, a każdy opór wobec niego jest niedopuszczalny. Państwo jest też protektorem religii, w którą ma prawo ingerować. Książę jest faktycznym dysponentem władzy w sprawach wiary.

Kalwin o państwie.

Kalwin uważał, że państwo jest boskie, jest instrumentem Boga. Absolutna jest władza jego sterników, którzy wykonują tylko boskie rozkazy. Bóg jest jedynym suwerenem i osobiście prowadzi rękę rządzących. Władza w państwie nie pochodzi od ludu, należy bezpośrednio do samego Stwórcy. Absolutyzm i boskość to jedno i to samo. Niemożliwy jest opór wobec władcy, chyba że w państwie istnieją organy powołane do stawiania oporu złej władzy. W razie ich braku zesłana przez Boga i natchniona osoba sprzeciwi się tyranowi.

Kalwin niechętny był monarchicznej strukturze państwa. Stary Testament głosi prawdę, gdy powiada, iż najlepszym ustrojem dla państwa jest republika arystokratyczna. Kalwin podporządkował władzę świecką Kościołowi. Państwo utrzymało wiarę chrześcijańską przez dobre prawa, statuty i kary, pilnowało czystości wiary, tępiło katolickie „bałwochwalstwo”, badało czy obywatele chodzą na nabożeństwa, dochowują małżeńskiej wierności, wychowują w duchu wiary swoje potomstwo. Pilnowało też surowości obyczajów. Wykroczenia przeciwko dekalogowi pociągały za sobą kary kościelne ale też surowe sankcje karne, do kary śmierci włącznie.

Wpływy teologii na poglądy polityczne Lutra i Kalwina.

Luter znajdował się pod silnym wpływem filozofii św. Augustyna. Od niego przejął tezę o tym, że lud z natury swej jest zły. Zdeprawowana natura człowieka niedobrze znosi ustrój demokratyczny. Lud jest opętany przez szatana i potrzebuje silnej ręki władcy, który rozprawi się krwawo z krnąbrnymi poddanymi. Również od Augustyna wywodzi się jego pogląd o totalnym posłuszeństwie wobec władcy, choćby był on tyranem.

Kalwin znajdował się również pod wpływem św. Augustyna, a także poglądów Lutra. Stąd jego tezy o niemożności buntu względem władcy są niemalże identyczne. Dla niego bowiem bunt wobec władcy jest tożsamy z buntem wobec Boga. Absolutyzm władcy jest absolutyzmem Boga, a zatem Boskie jest także państwo, którym on kieruje. Ponieważ ludzie z góry są przeznaczeni do zbawienia bądź potępienia (teoria predestynacji - św. Augustyn) i z natury swej są źli, nie mogą postępować inaczej niż źle i dlatego też zdani są na całkowitą łaskę Boga, który kieruję ręką rządzącego.

REFORMACJA

Protest przeciw materialnej i politycznej potędze kościoła. Mieszczaństwo oburza się przeciwko pasożytnictwu, przywilejom duchowieństwa i papieskim legatom. Władcy narodowi próbują uniezależnić się od Rzymu (głównie w Niemczech).

Martin Luter (1483-1546), zakonnik i doktor teologii w Wittemberdze. W 1517 roku wystąpił przeciw sprzedaży odpustów. Spalił potępiającą go bullę Papieską. Był nadzieją mieszczaństwa na poprawę jego wpływów politycznych i pozycji gospodarczej, szlachta widziała w nim obrońcę interesów narodowych dla książąt był sojusznikiem w walce o umocnienie własnego zwierzchnictwa terytorialnego. Luter uważał, iż człowiek jest niewolnikiem grzechu pierworodnego, do Boga może zbliżyć się tylko poprzez wiarę i tekst pisma świętego, nie potrzebuje pośredników takich jak Papież czy ksiądz. Tylko własną wykładnię Biblii Luter uważał za właściwą. Kościół to niewidzialny związek wszystkich wierzących, gdzie wszyscy są wolni i równi. Uznał też pełną suwerenność władzy państwowej, która powinna kontrolować postępki ludzi i karać złoczyńców. Poddanych obowiązuje bezwzględne posłuszeństwo. Gdy trzeba użyć przymusu państwo staje się zwierzchnikiem niewidzialnego kościoła. Sprawy religii powinny być kierowane przez organy państwowe. Idea wzmocniła pozycję książąt niemieckich.

Jean Calvin (1509-1564), teolog i prawnik. Podobnie jak Luter uważał, iż człowiek jest z natury zły, dlatego potrzebuje bożego kierownictwa. Bóg jest suwerenem - kieruje rządzącymi przy podejmowaniu decyzji państwowych. Państwo jest zatem narzędziem w ręku Boga. Prosty lud jest chciwy i nierozważny. Nie wolno sprzeciwiać się decyzjom władzy, bo stawia się opór Bogu. Jednak dla Calvina idealna forma rządów była: republika arystokratyczna, a nie monarchia. Odrzucił Luterańską ideę kierowania sprawami religii przez organa państwowe. Podporządkował władzę świecką kościołowi. Odtąd państwo wraz z kościołem ma badać czy obywatele żyją zgodnie z zasadami wiary i chodzą na nabożeństwa. Wykorzenia wywołują kary kościelne i jednocześnie surowe sankcje prawne. Kalwinizm opowiadał się za zyskiem z kapitału, pewnością obrotu pieniężnego i zasadą jednolitości norm prawa państwowego.

REFORMACJA LUTERAŃSKA

prawdziwa religia, to bezpośrednia rozmowa człowieka z bogiem; zniesienie przywilejów kleru; sekularyzacja dóbr kość.; uproszczenie kultu i ceremoniału; Marcin Luter - pośrednictwo kleru nie jest potrzebne, bo cała nauka jest w Piśmie; ostry podział między p. boskim i doczesnym; A) Państwo - monopolistyczna suwerenność; jedyny reprezentant porządku doczesnego; p. nie może rozkazywać sumieniu, ale kontroluje zewnętrzne postępki; utrzymuje zdeprawowanych w ryzach; nikt nie ma prawa badać, czy wł. działa legalnie; nawet tyrana trzeba słuchać; potem dopuścił wymówienie posłuszeństwa w granicach obowiązującego pr.; B) Bóg - książęta są bożymi katami (b. - najwyższy władca świata); postulat zniesienia poddaństwa - nadużycie, bo miłość chrześcijańska tylko w p. Chrystusa; kościół poddany jurysdykcji p.; p. - sędzia doktryn religijnych; p. - oficjalny inerpretetor Pisma; C) Prawo - pr. nat. podstawą pr. poz.; pr. ma być surowe i bezwzględne; ma na celu utrzymania pokoju zewnętrznego;

REFORMACJA KALWIŃSKA

Zwingli - ideał ustrojowy - rep. najlepszych; zamożnego i oświeconego patrycjatu, w sferze kościelnej - republikańska gmina wyznaniowa; Jan Kalwin - wł. nie pochodzi od ludu, nie jest pr. monarch, jest instrumentem Boga; jeśli ktoś rządzi - dostateczny powód, by go słuchać; potępienie rewolty; jeśli jest instytucja dla oporu wobec złej wł., to rezygnacja z oporu jest niemożliwa; najlepszy ustrój - rep. oligarchiczna - rządzi wielu pomagając sobie; sprzeciw wobec absolutyzmu; krytyka rep. dem. - nierozwaga i chciwość ludu; Państwo pilnuje, by ludzie nie znieważali boga herezją, świętokradztwem itd.; rozróżnienie wł. kościelnej i państwowej; skleryzowanie państwa; Prawo - podstawą pr. poz. jest pr. nat; za własnością, ale trzeba umieć być bogatym (praca);

Luther Martin 1483-1546) - w Niemczech.

Wystąpił w 1517r. przeciw sprzedaży odpustów. Dał tym hasło do rozpoczęcia reformacji. Trzy lata później spalił publicznie potępiającą go bullę papieską, a na sejmie w Wormacji w 1521r. odmówił odwołania swoich poglądów.

Jako teolog nawiązywał Luter do augustianizmu. Przejął od św. Augustyna tezę o całkowitym upadku natury ludzkiej. Na skutek grzechu pierworodnego człowiek stał się niewolnikiem diabła i ani chrzest, ani spowiedź, ani dobre uczynki nie mogą go uczynić dobrym.

Człowiek może zbliżyć się do Boga tylko przez wiarę, przez zdanie się na jego łaskę i uświado­mienie sobie własnej nicości. Wierny nie potrzebuje do tego ani księdza, ani papieża, ani innych pośredników. Głos Boga tkwi w Piśmie Świętym, w Biblii, która umożliwia człowiekowi poznanie autentycznych prawd wiary.

Członkami kościoła są wszyscy wierzący, a jego głową jest sam Chrystus. W kościele tym wszyscy są wolni i równi; wszyscy pełnią funkcje kapłańskie. Nie oznacza to, by wszyscy wierni mogli rozstrzygać o sprawach religii. Interpretować pismo święte może tylko on - Luter.

Państwo nie może nic zrobić dla zbawienia człowieka, ma jednak niemałe możliwości po temu, by ludzi powstrzymać od dalszego upadku. Państwo bowiem kontroluje postępki ludzi i choć nie ma wpływu na wiarę swych poddanych, na ich sumienia, włada przecież ich ciałami. Po to, by państwo mogło przykładnie karać występnych poddanych, konieczne jest wyposażenie władcy w pełnię praw do nieskrępowanego działania. W czasach zepsucia potrzeba państwa surowego, absolutnego, a miecz księcia powinien być czerwony od ociekającej krwi. Nawet przeciwko najbardziej tyrańskiemu władcy nie przysługuje prawo do buntu i oporu - obowiązek posłuszeństwa jest totalny. Luterańska reformacja wzmocniła siłę książąt niemieckich.

21. Myśl społeczno-polityczna kontrreformacji.

Kontrreformacja

Ideologia kontrreformacji uwzględniała realia polityczne i społeczne. A te przedstawiały się w różnych krajach rozmaicie.

W monarchiach o ustroju absolutystycznym, takich jak Austria, Hiszpania czy Francja, siły kontrrefor­macji szukały porozumienia z władzą państwową. Monarchowie byli tam tradycyjnie katoliccy i przy pomocy papiestwa chcieli wzmocnić swoją pozycję.

Gdzie zwycięstwo katolicy­zmowi mogło przynieść silne mieszczaństwo, trzeba było szukać kompromisu między doktryną katolicką a nowymi tendencjami w gospodarce, trzeba było dopuścić lichwę czyli "godziwy zysk" z handlu.

Natomiast w tych krajach, gdzie mocno jeszcze ugruntowane były elementy feudalizmu, należało wejść w ścisły sojusz ze szlachtą.

Ideologiem polityki kontrreformacji był się w szczególności profesor uniwersytetu w Salamance, jezuita Francisco Suarez.

Człowiek jest naturalnie wolny; nie można sprawować nad nim władzy bez jego woli. To lud ustanowił konkretną władzę państwową - dlatego władza ma swe źródło w suwerennej woli ludu. Ale lud niekoniecznie jest trwałym suwerenem, zawierając umowę o ustanowienie władzy mógł zrzec się suwerenności na rzecz władcy bądź w części (np. przekazując mu prawo do rządzenia, jednakże bez prawa do zmiany ustroju), bądź też przelewając nań pełnię suwerenności (tzn. godząc się na niczym nieograniczony absolutyzm). Dopuszczalny jest więc każdy ustrój, byle legalny (absolutyzm, reżim arystokratyczny, nawet rząd większości).

Ale to tylko konstrukcja, służąca wyjaśnieniu wewnętrznego aspektu suwerenności. Ważniejsze, podkreślał Sua­rez, że wola ludu, leżąca u podstaw ustroju politycznego państwa, stanowi zawsze refleks tej prawdy podstawowej, że od każdej władzy państwowej wyższa (jedynie w pełni suwerenna) jest władza papieska, która od Boga pochodzi bezpośrednio.

Czyli, jakiekolwiek nie byłoby państwo, zawsze władzę suwerenną piastuje w nim papież. Oczywiście papież nie wykonuje jej sam, posługuje się rękoma legalnego władcy, ale w razie potrzeby ma moc wyegzekwowania swej zwierzchności.

Teza o niepełnej suwerenności władzy państwowej pozwalała widzieć w organizacji państwowej narzędzie papieskiej polityki tępienia wszelkich herezji. Kontrreformacja była skrajnie nietolerancyjna. Jeden z najsłynniejszych teologów katolickich na początku XVII w., kardynał Robert Bellarmin dowo­dził, że wobec heretyków jedynie kara śmierci jest skuteczna i sprawiedliwa.

22. Podbudowa ideowa monarchii absolutnej we Francji XVIIw.

Klasyczny absolutyzm we Francji i Anglii w XVII w. - ideologia i jej twórcy.

We Francji najbardziej znanymi teoretykami doktryny absolutyzmu byli kardynał Armand Richelieu i król Ludwik XIV. Państwo było dla nich pojęciem nadrzędnym (polityka etatyzmu). Poglądy Richelieu przygotowały grunt pod absolutyzm klasyczny w Anglii, gdzie jego głównymi reprezentantami byli król Jakub I i jego doradca Robert Filmer. Doktryna ta apogeum swe osiągnęła jednak we Francji za panowania Ludwika XIV (sam Ludwik + biskup Jakub Beninge Bossuet). Wszyscy oni opowiadali się za pełnią władzy monarszej, niczym nie skrępowanej - ani przez prawo (stoi ponad nim), ani przez Kościół, ani przez stany. Byli zaciekłymi wrogami zgromadzeń przedstawicielskich i tępili opozycję. Przyznawali królowi prawo do dysponowania życiem poddanych, prawo do reglamentowania ich sumień, a także prawo do rozporządzania ich mieniem.

Król miał władzę z łaski Bożej (Dei gratia) i podobnie jak Bóg powinien kierować państwem boskiego ładu w kosmosie. Boski charakter nadano zasadzie następstwa tronu. Król jest symbolem rozumu, który jest mu dostępny w stopniu nieporównywalnie wyższym niż jego poddanym. Tylko władca, który zna tajemnice świata, wie, co jest zgodne z interesem ogółu i jego dobrem. Monarcha rządzi wedle własnego rozumu, słucha tylko własnego sumienia i tylko przed obliczem Boga zdaje sprawę ze swego postępowania („Król może wszystko, czego chce, ale powinien chcieć tego, co jest słuszne”). Jedyną sankcją była tu sankcja religijna (odpowiedzialność przed Stwórcą).

Król jest identyczny z państwem, on i tylko on rozstrzyga o tym, co jest racją stanu, a co nie. Celem państwa jest m.in. szczęście poddanych, ale pomyślność poddanych całkowicie zależy od pomyślności władcy.

W monarchii absolutnej jednostka pozbawiona jest praw, jeśli w grę wchodzi kolizja z władzą i wolą monarchy. Nie ma ona wtedy ani prawa do wolności religii, ani wolności mienia, ani wolności osobistej. Do króla bowiem należy pełna i całkowita dyspozycja dobrami.

Charakterystyczna cechą monarchii absolutnych był silnie rozbudowany aparat państwowy, całkowicie podporządkowany królowi.

Doktryna absolutyzmu monarchy

Na rozwój i umocnienie się absolutyzmu wpłynęły różnorodne zespoły zjawisk.

Był on historycznie ostatnią formą państwa feudalnego i wiązał się z rozwojem form kapitalistycznych. Coraz silniejsze mieszczaństwo było zainte­resowane silnym, scentralizowanym państwem.

Absolutyzm dawał rękojmię poskromienia zamętu i niepewności, gwarantował ład i porządek, a także likwidował partykularyzm i przynosił unifikację prawa - konieczną dla dalszego umacniania się rynkowej gospodarki. Umożliwiał szczytom mieszczańskim polityczny awans przez przenikanie do urzędów państwowych.

Klasyczny absolutyzm francuski.

Najbardziej znani i cenieni teoretycy francuskiego absolutyzmu: kardynał Armand du Plessis Richelieu - „Testament polityczny”, dalej sam król Ludwik XIV autor „Rozważań nad rzemiosłem królewskim”, wreszcie biskup Jacques Benigne Bossuet - „Polityka wywiedziona z Pisma Świętego”.

Wszyscy oni opowiadali się za pełnią władzy monarszej, niczym nie ograniczonej ani przez prawo, ani przez kościół, ani przez stany. Byli zaciekłymi wrogami zgromadzeń przedstawicielskich i tępili wszelkie idee i instytucje, które mogłyby stać się zarodkiem opozycji. Przyznawali królowi prawo do dysponowania życiem poddanych, prawo do kontrolowania ich sumień, a także ich mienia.

Wspierały absolutyzm monarchy także argumenty racjonalistyczne. Król jest symbolem rozumu; rozum jest mu dostępny w stopniu nieporównywalnie wyższym aniżeli jego poddani.

Król jest identyczny z państwem, on i tylko on rozstrzyga o tym co jest racją stanu. Nic go w tym nie może krępować.

Monarcha absolutny nie jest związany prawem. Stoi ponad nim - jest jego symbolicznym twórcą - jednak nawet prawo, które stworzył, nie może go wiązać.

Monarcha rządzi wedle własnego rozumu, słucha tylko własnego sumienia i tylko przed obliczem Boga zdaje sprawę ze swego postępowania.

Problem praw jednostki nie przedstawiał się jasno w tej doktrynie. Nie ulega wątpliwości, że jednostka pozbawiona jest praw, gdy w grę wchodzi kolizja władzą i wolą monarchy. Nie ma ona wtedy ani prawa do wolności religii, ani wolności osobistej, ani też wolności mienia.

23. Prawo narodów i prawo natury u Hugona Grocjusza.

Hugo Grocjusz o prawie.

Grocjusz był pierwszym prawnikiem, który dokonał klasyfikacji praw podmiotowych. Prawa dzielił na:

• te, które dają władzę w stosunku do siebie (tzw. wolność),

• te, które są władzą w stosunku do innych ludzi,

• te, które sprowadzają się do władztwa nad rzeczami.

Wg Grocjusza prawo stanowione powinno być zgodne z prawem natury. Podkreślał, iż wszystkim państwom przysługuje równe prawo korzystania z morza. Zajmował się też prawem wojny. Uważał, że nikt ni ma prawa odebrać komuś życia - może co najwyżej sprawować nad nim pieczę. Odróżniał wojny sprawiedliwe od niesprawiedliwych. Twierdził, iż wojnę można sprawiedliwie prowadzić tylko w obronie zagrożonych praw natury. Opowiadał się za humanizacją wojny: głosił obowiązek ludzkiego traktowania przeciwników, oszczędzania kobiet i dzieci. Równocześnie godził się z istnieniem niewolnictwa i kategorycznie protestował przeciwko zasadzie równouprawnienia w społeczności międzynarodowej.

Widział w państwie dzieło kontraktu. Dowodził, że jeżeli ludzie w umowie tworzącej państwo przekazali jednostce pełnię władzy, to absolutyzm jest formą legalną, a społeczeństwo jest zobowiązane dotrzymać warunków umowy, nawet gdyby żałowało, że zrzekło się suwerenności. Gorcjusz sympatyzował z władzą absolutną.

Znaczenie Grocjusza dla rozwoju pojęcia „prawo natury”.

Grocjusz uważał, że prawo natury jest zracjonalizowane i autonomiczne, wolne od teologii i religijnego mistycyzmu. Był to pogląd nowy, gdyż do tej pory prawo natury zwykle utożsamiano z prawem boskim i nie wiązano go z rozumem. Prawo natury jest związane z niezmienną naturą człowieka (ona jest jego matką) i istniałoby nawet wtedy, gdybyśmy założyli, że Boga nie ma. Sam Bóg bowiem nie może zmienić prawa naturalnego, które nie ma nic wspólnego z prawem ludzkim i prawem boskim pozytywnym.

Zasady prawa natury według Grocjusza.

Wśród fundamentalnych zasad prawa natury Grocjusz wymieniał:

• obowiązek nienaruszania cudzej własności (podział na „moje” i „twoje”),

• obowiązek wynagradzania szkód,

• obowiązek dotrzymywania umów (pacta sunt servanda), ponieważ brak tej zasady uniemożliwiłby życie w społeczeństwie,

• obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa.

Uważał, że są one wartościami samoistnymi i uniwersalnymi. Są one nierozerwalnie związane z naturą człowieka, są prawami podmiotowymi, rodzącymi roszczenia, których można dochodzić na drodze sądowej.

Hugo Grocjusz -XVIIw. klasyk prawa natury; holenderski prawnik.

Główne zasady swej doktryny wyłożył w dwóch pracach: „Wolność mórz” oraz „O prawie wojny i pokoju”.

Reprezentował on przedostatnie pokolenie pisarzy mieszczańskich, którzy gotowi byli poprzeć absolutyzm królewski. Cele polityczne swej doktryny formułował jednak ostrożnie, nie wykluczając również innych rozwiązań ustrojowych.

Zasługi Grocjusza polegały przede wszystkim na nowym spojrzeniu na prawo natury oraz na sformułowaniu teorii praw podmiotowych, która zachowała trwałą wartość na gruncie burżuazyjnego systemu prawa.

Prawo natury jest nakazem prawego rozumu.

Do poznania zasad prawa natury można dojść tylko przez badanie społecznej natury człowieka. Człowiek ma naturalny pociąg do łączenia się innymi ludźmi (apetitus societatis), celem rozumnego i zgodnego współżycia. Co więcej ­ człowiek obok ślepego instynktu towarzyskiego ma rozeznanie wartości społecznych, a to pozwala mu ocenić, jakie działania zgadzają się lub nie zgadzają z jego społeczną naturą i w związku z tym, jakie działania powinien popierać; a jakie potępiać.

Wymieniał cztery zasady prawa natury:

1) obowiązek nienaruszania cudzej własności;

2) obowiązek wynagradzania szkód

3) obowiązek dotrzymywania umów

4) obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa.

Wprowadził odróżnienie wojen sprawiedliwych od niesprawiedliwych; twierdził, że wojnę można sprawiedliwie prowadzić tylko w obronie zagrożonych praw natury.

Wór ustroju należy do ludu, ale me może to oznaczać że do ludu zawsze i na trwałe należy suwerenność. Lud może bowiem jej się zrzec. Jeżeli lud w umowie przekazał pełnię władzy jednostce, to absolutyzm jest formą legalną, a lud zobowiązany jest dotrzymać warunków umowy, nawet gdyby żałował, że zrzekł się suweren­ności. Władzę można nabyć także w drodze podboju. Wystąpić przeciwko władzy można tylko w przypadku łamania przezeń warunków umowy.

Jego rozważania dały początek prawom międzynarodowym.

Grocjusz był pierwszym prawnikiem, który dokonał klasyfikacji praw podmiotowych. Prawa dzielił na te, które dają władzę w stosunku do siebie (tzw. wolności); na te które są władzą w stosunku do innych ; oraz na te które sprowadzają się do władania nad rzeczami.

24. Teoria umowy społecznej u T. Hobbesa, J. Locke i J. J. Rousseau - omówienie i porównanie.

Umowa społeczna według Thomasa Hobbesa: przyczyny jej zawarcia, treść i skutki.

Przyczyny:

• zachowanie życia i bezpieczeństwa (ta chęć wynika z rozumu) - cel utylitarny,

• zakończenie walki wewnętrznej, wyjście z chaosu,

• wyjście z walk wszystkich ze wszystkimi i zapewnienie ochrony,

• osiągnięcie równości, harmonii.

Treść:

• ma postać jednego aktu,

• zawierana na korzyść trzeciego (suwerena),

• umowa każdego człowieka z każdym o to, że oddają się pod władzę osoby trzeciej - suwerena, nie będącej podmiotem umowy i mającej postać zbiorowości (zgromadzenia) bądź jednostki (za czym optował Hobbes).

Skutki:

• umowa jest niezrywalna,

• oddanie się władcy jest całkowite,

• umowa zapewnia ład i bezpieczeństwo,

• silna władza państwowa zapewnia życie w zgodzie z prawem natury,

• „jak nie ma władzy, to nie ma społeczeństwa”.

Umowa społeczna według Johna Locke'a: przyczyny jej zawarcia, treść i skutki.

Przyczyny:

• brak obiektywności w ocenianiu swoich praw,

• brak gwarancji praw,

• brak władzy podtrzymującej słuszne wyroki i wykonującej je,

• egzekucja praw naturalnych,

• stan natury jest niepewny, a nadużywanie prawa natury grozi zamętem i nieładem.

Treść:

• umowa jest dwufazowa: I faza - powstanie społeczeństwa (civil society), pactum unionis - zjednoczenie; II faza - społeczeństwo poddaje się rządowi, pactum subiectionis,

• powstała z mocy umowy władza powinna być podzielona na prawodawczą (społeczeństwo), wykonawczo-administracyjno-sądowniczą (z monarchą na czele) i federacyjną (polityka zagraniczna, za którą odpowiadał monarcha).

Skutki:

• istnieje możliwość oporu wobec władzy ale jest on złem ostatecznym,

• uzyskanie prawa do skutecznej ochrony własności, a także umocnienie innych praw,

• zerwanie pactum subiectionis nie powoduje zerwania pactum unionis,

• możliwe są zmiany ustrojowe.

Treść umowy społecznej według Rousseau i konsekwencje tej umowy.

Umowa społeczna jest hipotezą wyjaśniającą pochodzenie władzy i jej prawideł. Jej istotą jest wolność wszystkich. Na jej mocy każdy członek oddaje się zupełnie, wraz ze wszelkimi uprawnieniami całej społeczności (nie tracąc przy tym swej wolności), otrzymując z powrotem te uprawnienia chronione przez państwo. Władza takiej społeczności jest niepodzielna, niezbywalna i nieograniczona, a więc jest suwerenna. Świadczy też o tym fakt, że lud jest jedynym prawodawcą. Wszystko, co ustanowi ciało zbiorowe dotyczy i obowiązuje każdego członka społeczeństwa. Powstałe na mocy umowy społecznej państwo chroni własność, a także inne prawa społeczeństwa.

Teorie umowy społecznej.

Thomas Hobbes

Hobbes twierdził, iż prawo natury rozwinąć się może dopiero po przezwyciężeniu stanu naturalnego, gdy dla samo zachowania ludzie zgodzą się rezygnować z wolności, przedkładając pokój nad nieustanną walkę. Jest to cel umowy społecznej, której treścią jest rezygnacja z praw naturalnych na rzecz suwerena, który uzyskuje pełną władzę nad poddanymi.

Umowa ta stanowi, podyktowane samozachowawczym instynktem, wyjście z beznadziejności stanu naturalnego. Zawierać ją miał „każdy z każdym” według formuły: „daję upoważnienie i przekazuję moje uprawnienia do rządzenia moją osobą temu oto człowiekowi albo temu zgromadzeniu pod tym warunkiem, że ty przekażesz mu swoje uprawnienia i upoważnisz go do wszystkich jego działań w sposób podobny”. Z tego wynika że suwerenem mogło być zgromadzenie. Tak powstaje Bóg śmiertelny i sztuczny człowiek, państwo-Lewiatan, którą to nazwę, oznaczającą istotę o monstrualnych rozmiarach, Hobbes przejął ze Starego Testamentu. Ustanowienie drogą umowy społecznej suwerena powoduje przekształcenie się zbiorowiska ludzi w społeczeństwo, a zarazem państwo-olbrzyma.

Skutki umowy społecznej Hobbesa:

- poddani nie mogą zmienić formy rządów,

- władza zwierzchnia nie może postradać swej mocy,

- działań suwerena nie może poddany słusznie oskarżyć,

- cokolwiek uczyni suweren, tego poddany nie może ukarać,

- suweren decyduje o tym, co jest niezbędne do zachowania pokoju i obrony jego poddanych,

- suweren ma uprawnienie do tworzenia reguł, na podstawie których każdy poddany może wiedzieć, co jest jego własnością,

- do suwerena należy tez uprawnienie wszelkiego orzekania sądowego i rozstrzygania sporów.

Była to teoria suwerenności niezbywalnej, nieodwracalnej i nieograniczonej, można ją nazwać teorią absolutyzmu państwa.

John Locke

Założeniem umowy społecznej Locke'a jest historycznie uzasadniony prymat jednostki nad państwem, pojawiającym się w wyniku dobrowolnego porozumienia wolnych jednostek dla dobra ogółu. Państwo nie jest ani wytworem, ani dziełem Boga. Jest ono tworem całkowicie sztucznym, bazującym na instynktownych potrzebach człowieka. Natura dała ludziom wolność, niezależność i równość i nikt nie może ich jej pozbawić, nawet oni sami w drodze umowy społecznej. Umowa nie służy zrzeczeniu się naturalnych praw, a ich umocnieniu - ludzie łączą się w społeczeństwo „celem wzajemnego zachowania swych praw do życia, wolności i mienia”. Władzy przekazano tylko jedno uprawnienie - zapewnienia bezpieczeństwa przez karanie przestępców. Państwo ma za zadanie gwarantowanie praw naturalnych w drodze przymusu i przekształcenie ich w prawa pozytywne.

Umowa społeczna Locke'a jest skonstruowana dwuetapowo: najpierw, zawierana między jednostkami, powołuje do życia społeczeństwo, następnie, zawarta miedzy społeczeństwem a władzą - tworzy państwo, zorganizowane jednak na zasadzie podziału władz. Umowa społeczna była odwoływalna. Locke twierdził, co stanowiło uzasadnienie Chwalebnej Rewolucji, a potem miało stanowić uzasadnienie rewolucji amerykańskiej, że trzeba odróżnić rozwiązanie społeczeństwa i rozwiązanie rządu - obalenie władzy nie wykonującej zobowiązań wynikających z umowy nie oznacza bynajmniej rozkładu życia społecznego.

Jan Jakub Rousseau

W “Umowie społecznej” umowa społeczna została potraktowana inaczej - nie jako próba wytłumaczenia realiów, ale jako ideał, wzorzec „prawowitej postaci” stosunków politycznych, oznaczających przejście od stanu wolności naturalnej, do lepszego, stanu wolności politycznej. „Każdy oddając się wszystkim, nie oddaje się nikomu; a ponieważ każdy nabywa nad innymi te same prawa, które im względem siebie odstępuje, każdy uzyskuje ekwiwalent wszystkiego, co traci i zdobywa więcej siły”. Członkowie tego stowarzyszenia „przybierają na ogół miano ludu a jako poszczególne osoby nazywają się obywatelami i poddanymi, jako podlegli ustawom państwowym”. Państwo powinno być zorganizowane na zasadach wynikających z tej umowy.

Przede wszystkim rządzić powinna wola powszechna - wyraz trwałego interesu zbiorowego. Wolą powszechną jest wola większości ludu, a najlepiej wola wszystkich.

„Lud” - to wszyscy, bo wszyscy są jednakowo równi, a zatem niemożliwe jest ograniczenie praw politycznych cenzusem majątkowym. Obydwie zasady mają charakter typowo demokratyczny.

Suwerenny jest tylko lud, a z niezbywalności jego suwerenności wynika niemożliwość przekazania jej ani jednostce, ani zgromadzeniu, ani tez podziału suwerenności między różne władze.

Idealny ustrój - to ani monarchia absolutna, ani rządy zgromadzenia, ani monarchia konstytucyjna oparta na zasadzie podziału władz. Lud powinien sprawować władzę poprzez mechanizmy demokracji bezpośredniej - co do której możliwości Rousseau nie żywił jednak złudzeń co do dużych państw, a rząd jest tylko aparatem wykonawczym, urzędnikiem suwerennego ludu. Suwerenność ludu realizuje się w ustawodawstwie - wyraźnie woli powszechnej. „Lud poddany prawom, winien być ich twórcą” - to właśnie stanowi istotę wolności obywatelskiej (znana ze starożytności koncepcja wolności partycypacyjnej.

Jean Jacques Roussau (1712-1778), reprezentant radykalnej doktryny mieszczańskiej demokracji, autor Umowy społecznej. Badał naturę człowieka nie spaczonego przez cywilizację, odrzucając wszelkie fakty i wszelkie pojęcia ustalone w języku nauki. W stanie natury nie było pychy, która popychała do konfliktów. Stan natury, był stanem pokoju i harmonii. Człowiek zaczął skupiać się w gromady ze względu na zagrożenia którym sam nie mógł podołać. Łączył się z innymi by podołać różnym nieszczęściom. Człowiek stał się amatorem wygody, własność utorowała drogę konfliktom. Umowa zapoczątkowała rządy despotyczne oraz wydatnie pogłębiła nierówność w społeczeństwie. Istotą umowy winna być wolność wszystkich ludzi, umowa ma dotyczyć wszystkich i wszystkich jednakowo wiązać. Człowiek oddaje wszystkie przywileje, ale otrzymuje je z powrotem w postaci chronionej przez prawo. Umowa nie może przynosić korzyści tylko jednej ze stron. Suwerenność ludu jest niepodzielna - jest treścią umowy społecznej. Wola powszechna to kierunek działania suwerennego ludu. Niekoniecznie musi ją wyrażać jednomyślność. Konieczność kontrolowania rządu przez suwerena, którym jest lud.

Rząd może mieć różne formy:

- demokratyczny - wszyscy powinni nie tylko tworzyć prawo, ale i je wykonywać, zakłada równość ekonomiczną wszystkich obywateli,

- monarchiczny - nie do pogodzenia z zasadą zwierzchnictwa narodu, krytykował brak ciągłości rządu i zasadę dziedziczności tronu,

- arystokratyczny - rządzą najlepsi, pochodzący z wyboru suwerennego ludu,

Każda władza jest tylko urzędnikiem ludu. Suweren zawsze może ją zmienić. Ustawodawca powinien dbać o zlikwidowanie nadmiaru bogactw i chronić obywateli przed zubożeniem. Musi ingerować w sferę wielkiej własności.

Jean Jacques Rousseau

Napisał „Rozprawę o pochodzeniu nierówności między ludźmi”, która jeszcze pogłębiła zgorszenie francuskiej publiczności. Wystąpił tu autor z szokującą tezą, że społeczeństwo jest niesprawiedliwe, że oszukuje ono i demoralizuje ludzi, że kiedyś w stanie natury człowiek był istotą dobrą.

Pierwotny człowiek nie czuł potrzeby życia społecznego -żył w izolacji i bez trudu zaspokajał swe skromne wymagania. Obce mu były bardziej rozwinięte namiętności.

Umowa społeczna

Stan natury był stanem pokoju i harmonii. Dlaczego więc człowiek zaczął się skupiać w gromady, rezygnując ze swego szczęścia? Wielkie znaczenie miały lęki elementarne - pożary lasów, wylewy rzek, trzęsienia ziemi. Zmuszały one jednostkę do łączenia się z innymi dla naprawiania szkód i zapobiegania im. Powstała rodzina, która rozszerzyła krąg ludzkich namiętności - skomplikowała je. Rodzina zrodziła uczucia miłości, próżności, zawiści.

Postęp pogarsza stosunki społeczne.

Własność utorowała rację bytu konfliktom i najstraszliwszemu stanowi wojny. Powstanie prywatnej własności oraz jej płód - najstraszliwszy zamęt, prowadziły w rezultacie do utworzenia społeczności politycznej, w której siły wszystkich zespoliły się w jedną władzę polityczną - powstało państwo. Państwo było rezultatem paktu zrzeszenia, który miał słabych zabezpieczać przed uciskiem, ambitnych powściągnąć. Ale bogacze rychło oszukali lud - umowa wcześnie okazała się zbyt słaba - dawał się odczuć brak energicznego przywódcy który by wykonywał wolę ogółu - w ten sposób powstał despotyzm, który był gorszy od stanu natury.

Treścią umowy społecznej, którą jednostki zawierają ze wszystkimi, jest zupełne oddanie się człowieka ze wszystkimi jego uprawnieniami całej społeczno­ści; kiedy bowiem każdy oddaje się całkowicie, to wszyscy mają równą sytuację, a kiedy sytuacja jest równa, nikt nie ma interesu, aby uczynić ją uciążliwą dla innych. Istotą umowy jest zatem wolność wszystkich ludzi, jako podstawa wszelkiej wolności. Umowa dotyczy wszystkich i wszystkich wiąże jednakowo. Przetwarza ona naturalną wolność w wolność cywilizowaną. Człowiek oddaje wszystkim swe przywileje i dobra, ale otrzymuje je z powrotem w postaci chronionej przez prawo. Państwo nie jest więc instytucją złą; poza tym jednostka może zachować swą wolność w państwie, a nawet ją rozwinąć. Treścią umowy społecznej jest bowiem podkreślenie zasady suwerenności ludu - suweren może decydować o wszystkim, suwerenność jest niepodzielna i niezbywalna.

Rousseau odrzucał Monteskiuszowski podział władzy w państwie, był przeciwnikiem partii politycznych, o których pisał, że fałszują wolę powszechną.

Nie interesowała go forma rządów.

25. Początki liberalizmu w XVII i XVIII w.: Johan Locke, Monteskiusz, Adam Smith.

Liberalizm - elementy charakterystyczne dla doktryn liberalnych.

• Rozmaicie rozumiana niechęć do królewskiego absolutyzmu

• Wielkie rewolucje: angielska, amerykańska i francuska sprawiły, że liberalizm stał się ideologią mieszczaństwa jako siły panującej politycznie

• Doktryna najbardziej typowa dla kapitalizmu w jego stadium wolnokonkurencyjnym

• Zasada leseferyzmu - gospodarka rozwija się najlepiej przy pełnej swobodzie gospodarczej jednostek, bez ingerencji państwa

• Człowiek to jednostka gospodarująca (homo oeconomicus), która dąży do maksymalnego zysku lub zmniejszenia strat

• Człowiek produkujący działa w idealnych warunkach: nieograniczonej własności prywatnej, całkowitej wolności umów, doskonałej znajomości sytuacji na rynku, całkowicie racjonalnego postępowania w stosunkach społecznych

• Skrajny indywidualizm, utylitaryzm

• Państwo to stróż nocny, chroniący własność prywatną, czuwający nad przestrzeganiem zasad porządku publicznego

• Podkreślanie praw politycznych jednostki, autonomii myśli i sumienia, wolności słowa i druku, prawa jednostki do zrzeszania się i do wyboru zawodu

• Podejmowanie problemu równości praw politycznych

• Wspieranie konstrukcji demokracji politycznej (liberalizm demokratyczny = demoliberalizm)

John Locke jako prekursor liberalizmu.

Liberalizm Locke'a zbudowany był na analizie stanu przedpaństwowego, w którym to (wg niego) ludzie żyli w wolności i równości. Utylitaryzm, objawiający się w zrzeczeniu się przez ludzi tych praw naturalnych na rzecz powstania państwa zapewniającego skuteczniejszą ich ochronę, zaprowadził Locke'a do sformułowania zasady indywidualizmu i leseferyzmu, czyli wolności jednostki od państwa. Ograniczał on bo wiem funkcję państwa do zabezpieczenia życia i własności obywateli; zakazywał władzy wkraczać do sfery produkcji, do życia religijnego, kulturalnego i społecznego. Opowiadał się za autonomią partii politycznych, stowarzyszeń, spółek, przedsiębiorstw i korporacji.

Indywidualizm, a więc jedna z podstawowych idei liberalizmu, objawia się również w poglądach Locke'a na temat władzy ustawodawczej, która nie była dla niego suwerenna w stosunku do jednostki, wyposażonej w niezbywalne prawa naturalne.

Adam Smith (1723-1790), angielski ekonomista i teoretyk prawa. Podzielał optymistyczny pogląd na naturę jednostki, jednak ostrzega by nie przecenić jej roli w społeczeństwie zorganizowanym w państwo. Wiele przedsięwzięć przerasta możliwości jednostki, wskazuje na zobowiązania państwa do działalności wobec społeczeństwa. Społeczeństwo jest zespołem luźno ze sobą związanych jednostek, w związku z tym analiza społeczeństwa i społecznych stosunków, powinna opierać się na badaniu jednostki ludzkiej, jej natur i interesów. Ustrój społeczny rodzi się spontanicznie, pod wpływem żywiołowo układających się stosunków między ludźmi. Gospodarką rządzą określone prawa ekonomiczne, wszelka wartość jest rezultatem produkcyjnej pracy ludzkiej. Najlepszą ochronę praw jednostki stanowi wolna konkurencja. Państwo stoi ponad społeczeństwem, ale jego główne zadanie polega na ochronie reguł rządzących gospodarką. Nie może interweniować w życie gospodarcze i przejawy życia społecznego. Może interweniować tylko w dwóch przypadkach: gdy jednostki zwrócą się same o pomoc,w sytuacji zakłócenia porządku publicznego,

Montesquieu

Monteskiusz pochodził ze startej rodziny szlacheckiej. Napisał „listy perskie” „Rozważania o przyczynach wielkości i upadku rzymian” „O duchu praw”.

U źródeł doktryny Monteskiusza tkwił głęboki relatywizm.

Twierdził, że duch praw jest różny u różnych narodów - zależy od położenia geograficznego kraju, od klimatu, warunków życia miesz­kańców, od liczby ludności i jej obyczajów, charakteru i poziomu gospodarki, również od religii i tradycji. Życie narodów jest tak zróżnicowane, że nie można ustalić jednego, uniwersalnego modelu prawa, określającego ramy porządku dla wszystkich państw.

Łatwo dowieść, że prawa dobre dla jednego narodu są bezwartościowe dla innego żyjącego w innych warunkach.

Prawem naturalnym jest konieczność życia w społeczeństwie.

Istnieją tylko dwa rodzaje wojny sprawiedliwej - taka, która pozwala odeprzeć najeźdźcę, oraz taka która wspomaga sprzymierzeńca, który jest zaczepiony.

Historyzm i racjonalizm były podstawowy­mi założeniami metodologicznymi monteskiuszowskiej doktryny. Umożliwiły one sformułowanie tezy, że wartość ludzkich praw bywa zawsze względna. Nie zawsze prawodawcy o tym pamiętają, gdyż ogarnięci namiętnością i żądzą, jaka jest udziałem władzy, stanowią oni częstokroć takie prawa, które lekceważą charakter narodu i konkretne warunki jego egzystencji. Tymczasem istotą państwa powinna być polityczna wolność obywateli.

Wolność to prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają. Wolny jest zatem tylko ten, kogo prawo chroni lub ten, co jest o swoim bezpieczeństwie przekonany.

Prawo i prawoznawstwo powinna przenikać zasada umiarkowania - tj. musi istnieć system hamulców i sił równoważących się oraz zapobiegających nadużywaniu władzy.

Każda władza demoralizuje.

Monteskiusz dokonał systematyki oceny znanych mu ustrojów politycznych. Kryterium systematyki były: natura rządu (czyli to, co określa istotę państwa) oraz jego zasada (czyli to, co określa jego działanie). Istnieją trzy rodzaje ustroju politycznego: republikański, mona­rchistyczny i despotyczny.

Republika - rządy ludu. Demokracja lub arystokracja. Istotą rządów jest miłość ojczyzny, skłonność do poświęceń.

Demokracja to struktura nierealna, bo zakłada równość praw, a nie wolno przecież dopuścić do rządów biedoty.

Najwięcej walorów ma zatem republika arystokratyczna, której zasadą jest umiarkowanie. Niestety, rząd arystokratyczny ma tę wadę, że daje się urzeczywistniać tylko w państwach małych, takich jakimi były republiki starożytne. We współczesnych wielkich mocarstwach republika arystokratyczna jest właściwie niemożliwa. Jeszcze jeden mankament przesądza o nierealności tej formy ustroju - republika arystokratyczna wymaga znacznie wyższego poziomu moral­nego od elity, aniżeli ten, który reprezentują współcześni arystokraci francuscy.

Monarchia - rządy jednostki na podstawie praw stałych i wiadomych. Istotą rządów jest honor. Monarchia nie może istnieć bez szlachty, która jest nośnikiem honoru.

Despotyzm - rządy jednostki na mocy swej woli i zachcenia. Istotą rządów jest strach.

Najlepszym ustrojem jest zatem monarchia, która stanowi najpewniejszą gwarancję zwróconą przeciwko despotyzmowi. Jest ona synonimem umiarkowania, a w konsekwencji - miarą wolności i praworządności. W monarchii bowiem w sposób najbardziej naturalny i racjonalny jedna władza powściąga drugą.

Podział władzy jest najważniejszą ochroną przed despotyzmem. Istnieją trzy pola aktywności, którym odpowiadają trzy władze: prawodawcza, wyko­nawcza i sądowa. W państwie, w którym ma być zapewniona wolność polityczna, władze te powinny być rozdzielone.

Władza prawodawcza powinna być powierzona parlamentowi jako przedstawicielstwu społeczeństwa. Parlament miał wyręczać lud w stanowieniu prawa.

Władza wykonawcza miała należeć do monarchy, który wykonywałby prawa przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów.

Władzę sądową miały sprawować wybierane na krótkie kadencje niezawisłe trybunały.

Hamulce pomiędzy władzami.

Hamulcem wewnętrznym, który miał zniechęcić władzę ustawodawczą do wzno­szenia się ponad wymiar sprawiedliwości i rząd, byłaby jej struktura. Parlament miał być dwuizbowy. Izbę niższą - "ludową", mieli wybierać wszyscy, natomiast Izba wyższa miała być dziedziczna i reprezentować ludzi wyróżniających się rodem, bogactwem i zaszczytami. Monteskiusz wiedział, ze interesy arystokracji i "ludu" są różne, ale właśnie dlatego sądził, że walka wewnątrz zgromadzenia ustawodawczego przekreśli możliwość przekształcenia go w organ absolutystyczny.

Zewnętrznym hamulcem dla parlamentu byłoby natomiast przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu. Król mógłby także nie zatwierdzić ustawy, która godziła we władzę wykonawczą, wtedy mianowicie, gdyby ciało prawodawcze chciało się na tę władzę targnąć

Hamulcem dla króla miało być praktyczne odsunięcie go od prawodawstwa, a nawet od inicjatywy ustawodawczej, miałby on jedynie prawo veta. Nie odpowiadałby osobiście przed parlamentem, ale odpowiadaliby mianowani przezeń ministrowie (kontrasygnata).

Władza sądowa byłaby hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymóg rotacji kadr wymiaru sprawiedliwości. Sędzia jest ustami ustawy. W tym sensie sądy są niezawisłe. Dodatkowym hamulcem byłoby tu przekazanie egzekucji wyroków władzy wykonawczej.

26. Francuscy myśliciele Oświecenia: Voltarie, Denis Diderot i środowisko „encyklopedystów”, Jean J. Rousseau.

Oświecenie

Nauczanie poczęło nabierać treści narodowych. Wielkie zdobycze nauki i techniki nie budziły już sceptycyzmu i przerażenia.

Oświecenie dało początek gazecie jako środkowi masowego kolportażu idei. Gazety zmniejszały i zbliżały świat do czytelnika, udzielając mu systematycznej informacji i budząc zainteresowania sprawami polityki i obyczajów.

Słowniki i encyklopedie pozwalały poszerzać wyobrażenia o stanie świata i wskazywały kierunki jego przemian.

Do szerokich kręgów społecznych docierała wiedza o dziełach głośnych pisarzy.

Oświecenie to przede wszystkim panowanie rozumu i oparcie metody badawczej na racjonalistycznej analizie przedmiotów zmysłowych i zmysłowych wrażeń. Pisarze XVIII w. odrzucali i potępiali wszystko, co stare, jako płód ignorancji i zabobonu. Z rozmachem i wielką śmiałością drwili z przesądów, z kleru, z ograniczoności despotycznych władców; w świetnej satyrze odsłaniali kulisy pasożytnictwa dworskiego i arystokratycznego, wyśmiewali instytucję szlachectwa i stanowego przywileju. Udowadniali nieużyteczność starych struktur i kpili z religii jako tyrana głupich i naiwnych.

Model człowieka oświeconego to synonim Prawdy, Rozumu, Cnoty, Szczęścia, Natury.

Źródłem zła jest niewiedza - wiedza jest wartością.

Pisarze oświecenia byli zgodni co do dwóch kwestii. Po pierwsze -uważali, że nie do zniesienia na dłuższą metę są tradycyjne więzy poddaństwa chłopskiego, które uniemożliwiają naturalny i szybki rozwój rolnictwa, a w konsekwencji i przemysłu (hamując dopływ wolnej siły roboczej i powodując zakłócenia na rynku popytu). Po drugie - nie mieli wątpliwości co do tego, że nie do utrzymania jest absolutyzm monarchy.

Absolutyzm oświecony

Absolutyzm jako doktryna był skompromitowany i wymagał nowych uzasadnień - oświecenie stworzyło więc ideologię absolutyzmu oświeconego.

Monarcha oświecony me mówi już o sobie państwo to ja, mówi inaczej: ja jestem sługą państwa, pierwszym urzędnikiem w państwie, sługą interesu ogólnego, sługą interesu narodu. Swój prymat tłumaczy zasadą użyteczności.

Władca oświecony nie chełpił się boskością swej władzy. Jego prymat wypływał z przesłanek racjonalnych. Oświecony król to organizator szczęścia swych poddanych. Włada on absolutnie, bo widzi lepiej od swego ludu.

Władca oświecony chętnie manifestuje swą nowoczesność, afiszuje się znajomością nauki, czyta klasyków literatury; jest przyjacielem i protektorem filozofów; obrzydzeniem napawają go nietolerancja i brak humanitaryzmu. Odrzuca też tradycyjny dworski ceremoniał, ukształtowany kiedyś w Wersalu.

Oświecony monarcha jest ojcem całego narodu; jako jego sługa dba o bezpieczeństwo i pokój oraz o rozwój gospodarczy; popiera handel i produkcję -strzeże własności swych poddanych.

Absolutyzm oświecony XVIIIw. Przyniósł szereg zmian, które miały powstrzymać kryzys feudalnej państwowości. Jego dziełem były wielkie kodyfikacje prawa karnego i prywatnego, postęp filozofii prawa, rozwój humanitaryzmu prawniczego.

Voltaire (1694-1778), filozof oświeceniowy. Celem nie powinno być obalenie absolutyzmu, lecz teoria państwa w duchu angielskim z ograniczoną władzą królewską. Oświecony władca przyjaciel filozofii i protektor filozofów, sam miał być promotorem odrzucenia absolutyzmu. Zasadą organizacji państwa miał być utylitaryzm mieszczański. Wolność jest sprzężona z własnością - nie z równością. Równość jest możliwa tylko w sferze praw naturalnych, nie politycznych. Domagał się jedności prawa, krytykował ucisk chłopa, interwencjonizm państwowy, pasożytnictwo kleru i szlachty.

Denis Diderot (1713-1784), redaktor Wielkiej encyklopedii. Potępiał absolutną monarchię. Reprezentantem suwerennego ludu powinien być parlament. Musi on kontrolować rząd i monarchę. Bogacenie się jednostek to droga ku dobrobytowi. Potępienie kapitalistycznego wyzysku. Skuteczną bronią przeciwko wyzyskowi jest zbrojne powstanie ludu. Domagał się: wolności handlu, poszanowania prawa własności. Odrzucał antyegalitaryzm.

Jean Jacques Roussau (1712-1778), reprezentant radykalnej doktryny mieszczańskiej demokracji, autor Umowy społecznej. Badał naturę człowieka nie spaczonego przez cywilizację, odrzucając wszelkie fakty i wszelkie pojęcia ustalone w języku nauki. W stanie natury nie było pychy, która popychała do konfliktów. Stan natury, był stanem pokoju i harmonii. Człowiek zaczął skupiać się w gromady ze względu na zagrożenia którym sam nie mógł podołać. Łączył się z innymi by podołać różnym nieszczęściom. Człowiek stał się amatorem wygody, własność utorowała drogę konfliktom. Umowa zapoczątkowała rządy despotyczne oraz wydatnie pogłębiła nierówność w społeczeństwie. Istotą umowy winna być wolność wszystkich ludzi, umowa ma dotyczyć wszystkich i wszystkich jednakowo wiązać. Człowiek oddaje wszystkie przywileje, ale otrzymuje je z powrotem w postaci chronionej przez prawo. Umowa nie może przynosić korzyści tylko jednej ze stron. Suwerenność ludu jest niepodzielna - jest treścią umowy społecznej. Wola powszechna to kierunek działania suwerennego ludu. Niekoniecznie musi ją wyrażać jednomyślność. Konieczność kontrolowania rządu przez suwerena, którym jest lud.

Rząd może mieć różne formy:

• demokratyczny - wszyscy powinni nie tylko tworzyć prawo, ale i je wykonywać, zakłada równość ekonomiczną wszystkich obywateli,

• monarchiczny - nie do pogodzenia z zasadą zwierzchnictwa narodu, krytykował brak ciągłości rządu i zasadę dziedziczności tronu,

• arystokratyczny - rządzą najlepsi, pochodzący z wyboru suwerennego ludu,

Każda władza jest tylko urzędnikiem ludu. Suweren zawsze może ją zmienić. Ustawodawca powinien dbać o zlikwidowanie nadmiaru bogactw i chronić obywateli przed zubożeniem. Musi ingerować w sferę wielkiej własności.

27. Humanitaryzm prawniczy XVIII w.

HUMANITARYZM PRAWNICZY

Racjonalizm i empiryzm XVIII stulecia, sprzyjały uczłowieczeniu prawoznawstwa. Miarą wartości prawa stała się jego użyteczność. Idee humanitarne objęły nauki prawa. Oświecenie domagało się by przepisy prawa były jasne, przejrzyste i jednolite, prawo wspólne dla wszystkich. Ustawa ma określać jakie czyny podlegają represji karnej i jaki powinien być rodzaj kary nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege. Przyjęcie zasady domniemania niewinności. Wychowawczy cel kary - powinna być ona szybka i nieuchronna. Opowiadano się za zniesieniem kar cielesnych, oraz kar mutylacyjnych, a proponowano wprowadzenie robót przymusowych i kar pozbawienia wolności.

Humanitaryzm prawniczy

Oświecenie przyniosło poważny postęp refleksji prawniczej. Racjonalizm i empiryzm XVIII stulecia sprzyjały „uczłowieczaniu” prawoznawstwa. Miarą wartości prawa stała się jego użyteczność.

Filozofowie XVIIIw. przeprowadzili druzgocącą krytykę starych pryncypiów: przestępstwa jako aktu obrazy Boga, okrucieństwa i odwetu jako podstawowego środka społecznego i poli­tycznego ładu, kary jako narzędzia pokuty i gwaranta odzyskania łaski.

Dokonali oni wielkiego dzieła demistyfikacji pojęcia sprawiedliwości a zarazem jego laicyzacji. Represyjne działanie państwa i wymóg sprawiedliwości niebie­skiej przestały być jednym i tym samym.

Prawo władzy państwowej do karania złoczyńców uzyskało swe teoretyczne wsparcie w konstrukcjach prawa natury oraz umowy społecznej.

Oświecenie domagało się, aby przepisy prawa były jasne, przejrzyste i jednolite.

Uznano ustawę za wyłączne źródło prawa - „nie ma przestępstwa bez ustawy”, „nie ma kary bez ustawy”. Następstwem tego był pogląd, że w obliczu prawa karnego wszyscy powinni być równi. Jeszcze innym wnioskiem wysnutym z postulatu kodyfikacji stało się przyjęcie zasady domniemania niewinności oskarżonego w procesie.

28. Idee rewolucji amerykańskiej.

REWOLUCJA AMERYKAŃSKA

Federaliści - Washigton -Prawica opowiadali się za silną władzą centralną, zależnym od prezydenta parlamentem, ograniczenia udziału niższych warstw społecznych w życiu politycznym, bronili cenzusu majątkowego.

Demokraci - Jefferson - Lewica: autonomia stanów, szerokie kompetencje dla parlamentu, rozdział kościoła od państwa, ograniczona władza prezydenta, gwarancje praw obywatelskich. Obydwie koncepcje ze sobą walczyły, zwyciężyła koncepcja pośrednia, która przyjęła zasadę suwerenności ludu i zasadę podziału władzy. Ustrój amerykański odrzucił powszechne prawo wyborcze.

Rewolucja amerykańska

Amerykanie uznali prawa natury za fundamentalne, niepodzielne i niezbywalne. Należało tu prawo do życia, do wolności, do własności, do szczęścia oraz do wolnego sumienia. Za ich konsekwencję uważali wolność słowa, pracy, zgromadzeń i petycji. Rząd jest w pierwszym rzędzie dobrowolnym stowarzyszeniem wolnych i równych ludzi, jego naczelne zadanie to ochrona naturalnych praw człowieka. Wartość rządu może być mierzona tylko jego użytecznością, co znaczy, że jest on tym lepszy im gorliwiej strzeże interesów jednostek.

Federaliści - wśród członków tego obozu można spotkać wybitne nazwiska: George Washington, Alexander Hamilton, John Jay, James Madison, Benjamin Franklin - wypowiadali się za silną władzą centralną i zależnym od prezydenta parlamentem, chcieli ograniczyć udział niższych warstw społecznych w życiu politycznym, bronili cenzusu majątkowego.

Na lewicy dominowali demokraci, którzy korzystali z oparcia w żołnierskich masach i pospólstwie miejskim, a także mieli zwolenników wśród farmerów. Ich ideowym przywódcą był Thomas Jefferson, jeden z głównych redaktorów Deklaracji Niepodległości. Jefferson żądał autonomii stanów, szerokich prerogatyw dla parlamen­tu, rozdziału kościoła od państwa, ograniczonej władzy prezydenta, skutecz­nych gwarancji praw obywatelskich. Występował też w obronie Murzynów i Indian.

W rezultacie zaciekłych sporów -nie tylko ideowych -zwyciężyła koncepcja pośrednia, którą można by nazwać wypadkową obu przeciwstaw­nych sobie programów. Doktrynalny wyraz znalazły przede wszystkim dwie zasady: zasada suwerenności ludu oraz zasada podziału władzy.

Państwo nie jest organizacją arbitralną, nie może ono regulować praw jednostek, ani tym bardziej pozbawiać ich wrodzonych, naturalnych praw podmiotowych - państwo jest stróżem tych praw (przede wszystkim zaś stróżem własności).

Ustrój amerykański odrzucił powszechne prawo wyborcze. Nie było to sprzeczne z przyjętą zasadą zwierzchnictwa ludowego, skoro ludem mianowano wolnych właścicieli kraju.

W Ameryce istnieje podział włazy na stanową i władzę federalną.

29. Doktryny polityczne rewolucji francuskiej 1978r.

Rewolucja francuska

Wielka rewolucja francuska podsumowała wiek oświecenia, reasumowała jego tendencje gospodarcze i społeczne; jego tęsknoty ustrojowe, a także jego konflikty ideowe. Stanowiła uwieńczenie politycznych aspiracji francuskiego mieszczaństwa. Symbolizowała wielkie zwycięstwo wszystkich wrogów tyrani.

Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 VIII 1789r. zawierała podstawy ideowe rewolucji w jej pierwszej fazie. Stanowiła też najważniejszy dokument uchwalony przez Zgromadzenie Narodowe. Mieściły się w Deklaracji rozmaite wątki: 1. Wolność polega na czynieniu tego co nie szkodzi drugiemu, 2. wolność słowa, przekonań religijnych, 3. wolność fizyczna, 4. nietykalność własności (w uzasadnionych przypadkach i za słusznym odszkodowaniem można jednak wywłaszczyć), 5. ustrój państwa musi być konstytucyjny, 6. wobec prawa wszyscy są równi, 7. ustawa może zabronić tylko tego co jest szkodliwe.

Źródłem władzy zwierzchniej jest zawsze naród.

W 1791r. uchwalono konstytucję, która wprowadziła monarchię oraz zniosła absolutyzm i stany.

Rozwój wydarzeń zmierzał ku radykalizmowi.

Narastała nieufność do króla i burżuazji, zwłaszcza po udaremnieniu próby ucieczki Ludwika XVI przez spontaniczną akcję ludową, kiedy burżuazja wprowadziła na ulice wojsko i dokonała masowej rzezi mieszkańców Paryża. Hasło detronizacji króla i ustanowienia republiki stało się powszechne wśród dołów mieszczaństwa po zdradzie króla, który sprowadził na kraj stan wojny z Austrią.

Wydarzeniem wielkiej wagi stało się w 1792 r. zdobycie przez lud paryski, zrozpaczony klęskami wojennymi i wszystkimi ich konsekwencjami, pałacu królewskiego i uwięzienie rodziny królewskiej, a następnie dokonanie samosądu na kontrrewolucjonistach. Rozpoczął się okres najwyższego wzniesienia fali rewolucyjnej, a jej animatorami byli jakobińscy "górale".

Ideologia jakobinów. Definitywnie ideologia jakobinów ukształtowała się w latach 1792-1793. Poddali ostrej krytyce konstytucję z 1791r. Dowodzili, że jej formuły nie mają pokrycia w praktyce, twierdzili, że wprowadzając cenzus majątkowy pogrzebała ona prawa ludu, wytykali jej wieloznaczność.

Jednym z głównych przedstawicieli był Robespierre. Doprowadzili do ścięcia króla. Głosili, że trzeba uchwalić nową konstytucję - jako jej zasady wymieniono: równość, bezpieczeństwo, własność, gwarancje społeczne oraz prawo do oporu przeciwko uciskowi.

Rząd zniósł bez odszkodowania wszystkie istniejące jeszcze ciężary feudalne, popierał nabywanie przez chłopów majątków narodowych, skonfiskowanych kontrrewolucjonistom i kościołowi. Wydał szereg ustaw antyspekulacyjnych. Stwarzał sytuacje sprzyjające upowszechnieniu własności chłopskiej.

Terror stosowany przez jakobinów, miał znieść z powierzchni życia politycznego przeciwników rewolucji. Stał się on faktyczną metodą sterowania społeczeństwem.

W połowie 1794r. dyktatura jakobinów została obalona, a ich przywódcy z Robespierrem na czele położyli głowy pod gilotyną.

Ideologia Bonapartyzmu

Napoleon Bonaparte rozpoczął swoją karierę jako jeden z trzech konsuli, potem został konsulem dożywotnim, następnie cesarzem. Obejmując faktyczne rządy nie zlikwidował parlamentu - ograniczył do minimum jego prawa.

Napoleon ogłaszał się wykonawcą testamentu wielkiej rewolucji, często operował hasłami suwerenności narodu, równości i wolności.

Władzę swoją wywodził z woli narodu - wolą narodu tłumaczył jej rozmiar. Cesarz jest wodzem swego ludu.

Wg niego państwo jest dobrem samym w sobie.

30. Konserwatyści francuscy z I połowy XIX w. (Joseph de Maistre, Luis de Bonald).

Charakterystyka konserwatyzmu - idee wspólne dla wszystkich konserwatystów.

• Lepsza jest zmiana powolna, ewolucyjna, nie rewolucyjna,

• Występowanie elitaryzmu (nie każdy ma te same prawa, gdyż nie wnosi tyle samo do państwa), istnienie elit jest zjawiskiem naturalnym,

• Duża rola tradycji - zasad niepisanych, wg których się postępuje bez względu na to czy są słuszne czy nie; „lepszy stary, sprawdzony przesąd, niż coś nowego, niepewnego, choć nawet prawdziwego”,

• Niewiara w postęp - nie da rady zbudować doskonałego społeczeństwa pomimo wprowadzenia licznych zmian; główne elementy państwa pozostają takie same.

TEOKRACI

Grupa myślicieli, która negatywnie zareagowała na przemiany Rewolucji Francuskiej i filozofii oświecenia, którą uważano za intelektualny fundament rewolucji. Była to próba powrotu do epoki absolutyzmu i uzasadniania władzy monarchy autorytetem Boga. Próba powrotu do suwerenności narodu, suwerenności monarchy. Argumenty religijne przenikały wszystkie wywody. Bóg jest czynnym suwerenem czuwającym nad porządkiem naturalnym i interweniującym w sytuacjach kryzysowych. Społeczeństwo z istniejącymi z nim podziałami stanowymi jest tworem opatrzności. Poglądom tym przychylne są wąskie kręgi arystokracji, konserwatywna szlachta i Kościół.

Dwie zasady: organicyzmu i hierarchicznego porządku społecznego. PRZEDSTAWICIELE:

Joseph de Maistre (1753-1829), postulował powrót do absolutyzmu Burbonów. Podkreślając że władza państwowa powinna być podporządkowana zwierzchnictwu papieża.

Luis de Bonald (1754-1840), ujmuje absolutyzm na wzór absolutnej władzy Boga. Posługuje się analogią państwa do dogmatu Trójcy Świętej. Państwo to jedność trzech czynników: władcy, ministrów i poddanych. Ich poglądy cechuje skrajny katolicyzm. Społeczeństwo ma swoje źródło w woli Boga i tworzy ograniczoną jedność grup o zróżnicowanym statusie. Krytycznie oceniona jest teoria Monteskiusza. Nie ma podziału władzy skoro przysługuje ona królowi, który reprezentuje władzę przekazaną mu od Boga. Prawo realizuje się poprzez rozkaz władcy, który spełnia wolę Boga wśród ludzi.

31. Klasycy konserwatyzmu poza Francją.

Edmund Burke (1729-1797), ojciec konserwatyzmu, brytyjski polityk i myśliciel, autor: Rozważań o rewolucji we Francji. Wydarzenie to budzi grozę w Anglii i skłania do refleksji. Brytyjczycy chcą tego uniknąć. Stwierdzał, że trzeba zdecydować się na zmiany, ale zmieniając należy się zabezpieczyć. Przywileje wyższych sfer warto zachować, ale nie za cenę bezwzględnego tłumienia reszty społeczeństwa, lecz ustępstw. Rewolucja to nienaturalne zerwanie procesu dziejowego - oznacza śmierć narodu. Naród to organiczna całość, która czerpie swe istnienie z długotrwałej tradycji. Odrzucenie koncepcji umowy społecznej jako źródła władzy. Ochrona własności prywatnej - gwarantuje ona wolność. W latach 70 - tych zaproponowano rezygnację z interwencjonizmu państwowego i powrót do gospodarki rynkowej. Związki zawodowe nie powinny zajmować się polityką. Odrzucenie idei Welfare State - poparcie budowy społeczeństwa odpowiedzialnego. Po II wojnie nurt przeżywał kryzys, odrodził się w latach 70 - tych (kryzys gospodarek państw zachodnich, inwazja komunizmu, terroryzmu, Nowa Lewica).

32. Ultramontanizm papieski od PiusaVI doSw.Piusa X, „Syllabus” i postanowienia I Soboru Watykańskiego.

33. Klasycy liberalizmu XIX-wiecznego (Alexis de Tocquville, Francois de Chateaubriand, John Stuart Mill, Jeremy Bentham, Benjamin Constant).

Co łączy liberałów?

• pochwała indywidualizmu

• założenie, że człowiek jest racjonalny, ma rozum - wie co dla niego dobre

• człowiek ma prawo do własności

• państwo jest konieczne, ale ma umożliwiać realizację prywatnych celów jednostkom

• rola państwa jest ograniczona - tam gdzie interwencja państwa nie jest konieczna nie powinno być państwa

• podział władzy

Liberalizm a demokracja.

Bycie liberałem nie oznacza pełnej aprobaty demokracji. Liberalizm polityczny nie jest równoważny z liberalizmem ekonomicznym.

Liberalizm demokratyczny zatriumfował dopiero w drugiej połowie XIXw. Zaznaczył się właściwie dopiero w twórczości Milla i Tocqeville'a.

I. LIBERALIZM POLITYCZNY XIXw. - klasyczny.

Beniamin Constant - Francuz

Twierdził, że własność prywatna to podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa.

Wprowadził pojęcie „Wolności pozytywnej” i „Wolności negatywnej”

Wolność pozytywna to wolność i prawo uczestniczenia w życiu politycznym.

Wolność negatywna to wolność od państwa. Wolność sumienia i wypowiedzi, swoboda wyboru zajęcia.

Wygłosił wykład „O wolności starożytnych w porównaniu wolności współczesnej” - starożytni uważali się za wolnych gdy stanowili prawo (które mogło wkraczać w prywatność). Współcześni czują się wolni gdy państwo nie wkracza w ich prywatność.

Dla Constanta ważniejsza jest wolność negatywna. Władza nie może przekroczyć wolności negatywnej - istota własności nie może być zmieniana ustawami..

Odrzucił zasadę suwerenności ludu.

Ustrój miał opierać się na podziale władz. Teoria podziału władz Constanta wykazywała znaczne odchylenia od znanego wzorca monteskiuszowskiego. Różnice te odzwierciedlały zmiany w faktycznym ustroju Francji po 1789 r. oraz poważny awans polityczny burżuazji.

Podział władzy - sześć rodzajów władz:

• władza ustawodawcza - reprezentatywna stała (wyższa izba - dożywotnio)

• władza ustawodawcza - reprezentatywna opinii (niższa izba - z wyborów)

• władza wykonawcza królewska

• władza wykonawcza ministerialna

• władza municypalna (lokalna/samorządowa)

• władza sądowa

Liberalizm angielski odwoływał się do filozofii utylitaryzmu - dobre i moralne jest to co sprawia przyjemność; złe i niemoralne jest to co sprawia przykrość.

Człowiek z natury pragnie zwiększać swoją przyjemność i zmniejszać przykrość.

Jeremy Bentham - Anglik

Reprezentował liberalizm w jego najbardziej nieskazitelnej i pełnej postaci(tzw. „czysty chemicznie”).

Twierdził, że człowiek aprobuje to, co jest dla niego pożyteczne, pożyteczne zaś jest to co mu sprawia przyjemność. Moralne jest tylko postępowanie zwiększające w skali ogólnej sumę przyjemności, a zmniejszające sumę cierpień. Człowiek sporządza rachunek przyjemności lub przykrości - społeczeństwo jest sumą jednostkowych rachunków. Zasadą jest wolność jednostki - każda jednostka sama umie przeprowadzić swój rachunek.

Zasada użyteczności wyrażała etyczną funkcję prawa w społeczeństwie oraz stawała się podstawą skutecznej, racjonalnej polityki, która ma zabezpieczać rozwój ekonomiczny społeczeństwa.

W demokracji interesy rządzących i rządzonych są identyczne.

Wolna konkurencja jest kluczem zapewniającym jednostce (w konsekwencji również społeczeństwu) pomyślność i szczęście.

John Stuart Mill - Anglik

Napisał „O rządzie reprezentatywnym” i „Utylitaryzm”.

Odrzucił tezę, że wszystkie przyjemności są równe i wprowadził rozróżnienie przyjemności wyższego (oparte na altruizmie) i niższego (oparte na egoizmie) rzędu.

Punktem wyjścia systemu Milla był indywidualizm. Celem rozważań było zapewnienie wolności pojętej jako indywidualna odrębność jednostki.

Ustrój liberalny to najlepsza ochrona interesów większości klas i większości jednostek.

W sferze wolności jednostki umieścił - wolność sumienia, myśli, uczucia, osądu i swobodę zrzeszeń i stowarzyszeń. Wolność to prawo robienia wszystkiego, pod warunkiem że nie szkodzi się innym. Wolność jest warunkiem postępu. Wolność jednostki jest szczególnie ważna w demokracji - po to by nie zatracić indywidualizmu.

Prawdziwa demokracja to nie dyktatura większości, a rządy większości z poszanowaniem praw mniejszości. Rządzić powinni reprezentanci klas. Państwo powinno działać tylko tam gdzie nie podoła jednostka. Pomoc socjalna sprzyja demoralizacji i nadmiernej populacji. Domagał się powszechnego prawa wyborczego, oraz zniesienia dyskryminacji kobiet.

Tocqueville - uważał, że przyszłość należy do demokracji - bał się, że zamieni się ona w tyranię.

Równowagą dla demokracji są dobrowolne zrzeszenia.

Liberalizm - elementy charakterystyczne dla doktryn liberalnych.

• Rozmaicie rozumiana niechęć do królewskiego absolutyzmu

• Wielkie rewolucje: angielska, amerykańska i francuska sprawiły, że liberalizm stał się ideologią mieszczaństwa jako siły panującej politycznie

• Doktryna najbardziej typowa dla kapitalizmu w jego stadium wolnokonkurencyjnym

• Zasada leseferyzmu - gospodarka rozwija się najlepiej przy pełnej swobodzie gospodarczej jednostek, bez ingerencji państwa

• Człowiek to jednostka gospodarująca (homo oeconomicus), która dąży do maksymalnego zysku lub zmniejszenia strat

• Człowiek produkujący działa w idealnych warunkach: nieograniczonej własności prywatnej, całkowitej wolności umów, doskonałej znajomości sytuacji na rynku, całkowicie racjonalnego postępowania w stosunkach społecznych

• Skrajny indywidualizm, utylitaryzm

• Państwo to stróż nocny, chroniący własność prywatną, czuwający nad przestrzeganiem zasad porządku publicznego

• Podkreślanie praw politycznych jednostki, autonomii myśli i sumienia, wolności słowa i druku, prawa jednostki do zrzeszania się i do wyboru zawodu

• Podejmowanie problemu równości praw politycznych

• Wspieranie konstrukcji demokracji politycznej (liberalizm demokratyczny = demoliberalizm)

Constant uważał, że własność prywatna to podstawowe prawo człowieka, a ochrona tego prawa to główne zadanie państwa. Udziału we władzy nie można odrywać od własności. Legitymacją udziału we władzy są własność i wykształcenie.

Fundamentalnym pojęciem w jego doktrynie była wolność. Nie była ona identyczna z zasadą zwierzchnictwa, ani z jakimś abstrakcyjnym prawem natury. Wolność to ściśle sprecyzowane prawa podmiotowe, indywidualne, przysługujące jednostce z tej racji, iż jest ona obywatelem w państwie, przez państwo chronionym.

Inaczej niż w starożytności, nowożytna wolność to zwycięstwo jednostki-indywiduum nad władzą państwową oraz nad społeczeństwem, nad masami, które chciałyby sprawować zwierzchność nad mniejszością. Większość ma prawo zmusić mniejszość do poszanowania porządku. Wolność jest uprawnieniem indywidualnym, polegającym na podległości jedynie ustawom.

Nie można szukać władzy suwerennej poza jednostką. Nie ma jej ani naród, ani jego przedstawiciele w parlamencie, ani król, ani państwo. Granice wszelkiej władzy są wyznaczone przez sprawiedliwość oraz prawa jednostek. Constant odrzucał zasadę suwerenności ludu. Poddał krytyce teorię umowy społecznej Rousseau. Uważał, że suwerenność istnieje tylko jako coś ograniczonego i względnego.

Ustrój państwa według Benjamina Constanta.

Ustrój miał opierać się na podziale władz, ale innym niż u Monteskiusza. Constant mówił o 6 władzach:

1. władzy reprezentacyjnej trwałej,

2. władzy reprezentacyjnej opinii,

3. władzy królewskiej,

4. władzy wykonawczej,

5. władzy sądowej,

6. władzy municypalnej.

Władza reprezentacyjna należała do obu izb parlamentu. Izba wyższa to dożywotnio mianowani arystokraci, a niższa z posłów wybieranych w wyborach cenzusowych.

Władza wykonawcza miała należeć do ministrów i organów samorządowych. Constant formułował wyraźnie zasadę odpowiedzialności politycznej ministrów.

Uzasadnienie władzy municypalnej tkwiło w ogólnym pojęciu wolności. Kierownictwo sprawami całego narodu należy do wszystkich, tzn. do reprezentacji całego narodu. Nie może być mowy o jakimś stosunku zależności władzy lokalnej od wykonawczej.

Król miał być zwierzchnością neutralną i pośredniczącą. Miał zachowywać znakomite pierwszeństwo między władzami, miał być reprezentantem jedności moralnej społeczeństwa. Odzyskał tytuł „z łaski bożej”, powrócono do zasady dziedziczności tronu; uwolniono go też od odpowiedzialności przed parlamentem. Na wzór monarchy angielskiego król miał „panować, a nie rządzić”.

Utylitaryzm jako podstawa liberalizmu Jeremiego Benthama.

W ujęciu Benthama utylitaryzm oznaczał przejęcie aksjomatu, że człowiek aprobuje to, co jest dla niego pożyteczne, czyli to, co mu sprawia przyjemność. Do takiego wniosku doszedł analizując psychikę ludzką. Głosił on zasadę równości wszystkich ludzi oraz podobieństwo ich do natury. Był wyrazicielem swoistego hedonizmu etycznego, wedle którego moralne jest tylko postępowanie zwiększające w skali ogólnej sumę przyjemności, a zmniejszające sumę cierpień. Czyny i stosunki ludzkie powinny być oceniane ze względu na realny pożytek, jaki przynoszą jednostce i społeczeństwu.

Społeczeństwo to luźny agregat jednostek (atomizm społeczny). Nie ma dobra społecznego, które byłoby niezależne od dobra poszczególnych jednostek. Podstawowe interesy ludzi dadzą się sprowadzić do wspólnego mianownika. Rozumne dążenie do osobistego szczęścia, działanie zgodne z własnym interesem przyczynia się do zwiększenia dobra ogółu i jego pomyślności. Bentham zbudował swój system etyki utylitarystycznej, którego normę naczelną nazwał zasadą użyteczności (najwyższej szczęśliwości) - postępowanie ludzi jest moralne tylko wtedy, gdy prowadzi w danych okolicznościach do największego szczęścia największej liczby ludzi. Zasada ta wyrażała etyczną funkcję prawa w społeczeństwie oraz stawała się podstawowym zadaniem państwa. Za środek prowadzący do urzeczywistnienia zasady użyteczności Bentham uważał racjonalne prawodawstwo. Prawo jest racjonalne kiedy jest użyteczne, użyteczne zaś gdy potrafi obywatelom zapewnić bezpieczeństwo, obfitość posiadania oraz równość.

Bentham aprobował ustrój demokracji politycznej, bo tylko w takim ustroju interesy rządzących i rządzonych są identyczne - tylko tam realizuje się zasada użyteczności. Był on zdecydowanym wrogiem monarchii, w której widział anachronizm; wg niego ustrój monarchiczny zawsze prowadzi do nierówności.

John Stuart Mill o zasadach utylitaryzmu.

Mill w 1827 r. założył w Londynie Towarzystwo Utylitarystyczne. Jego liberalizm był sceptyczny i krytyczny, dopuszczał już odejście od zasady nieingerencji państwa. Mill odrzucił tezę, że wszystkie przyjemności są równe i wprowadził rozróżnienie przyjemności wyższego i niższego rodzaju. Uważał użyteczność „za ostatnią instancję we wszystkich etycznych kwestiach; ale musi to być użyteczność w najszerszym znaczeniu tego słowa, ugruntowana na niezmiennych interesach człowieka jako istoty postępowej”. Rozwinął on własną teorię utylitaryzmu, związaną z egoizmem i altruizmem jako dwoma czynnikami kierującymi ludzkim postępowaniem. „Nie ma motywów postępowania, których by utylitaryzm nie mógł wykorzystać.”

John Stuart Mill o „rządzie reprezentatywnym”.

Mill widział krystalizujący się już podział współczesnego społeczeństwa kapitalistycznego na dwie przeciwstawne grupy: pracujących i żyjących z owocu pracy. Stwierdzał, że posiadacze nie są już członkami klas średnich. Wierzył, że państwo i jego rząd reprezentacyjny, czyli ustrój liberalny to najlepsza ochrona interesów większości klas i większości jednostek. Istnieje kolizja interesów między zbiorowością, społeczeństwem, a jednostką. Trzeba więc wytyczyć granicę dla zabezpieczenia interesów jednostek, która by ją chroniła zarówno przed despotyzmem, jak i przed tyranią większości. Taką rolę miał spełniać właśnie rząd reprezentatywny.

Stosunek J. S. Milla do powszechnego prawa wyborczego i demokracji.

Mill popierał mieszczańsko-demokratyczny model ustroju państwa. Droga do wolności prowadzi nieuniknienie do wolności sumienia i wolności opinii. Prawa do tych wolności należą do praw tkwiących w naturze człowieka i nie można go ich pozbawić. Człowiek wolny powinien ograniczać swą wolność tylko w takim stopniu, w jakim ona przeszkadza innym. Państwo to stróż interesów jednostek, władza może ingerować tylko tam, gdzie dzieje się krzywda innych. W nowych okolicznościach państwo nie może być siłą bierną. Państwo musi być organizacją silną i prężną, a także bardziej aktywną w stosunku do swych obywateli.

Mill miał na uwadze interes posiadających. Był szczerym demokratą - walczył o powszechne prawo wyborcze, domagał się zniesienia dyskryminacji kobiet, itp.

Jeremy Bentham (1748-1832) przechodzi do historii jako utylitarysta (wyznawca poglądów utylitaryzmu). Do myśli liberalnej wnosi pogląd by przy pomocy rozumu potęgować i utrwalać szczęśliwe, przyjemne strony życia. Jednostka, jeśli jej nikt nie będzie przeszkadzał, we współpracy z innymi jednostkami jest w stanie takie szczęście sobie zapewnić. Rolę państwa Bentham porównuje do roli lekarza - po pierwsze nie szkodzić.

John Stuart Mill (1806-1873) - sztandarowa postać liberalizmu brytyjskiego. Kładzie nacisk na prawa jednostki: wolność. Jednak do korzystania z wolności trzeba dojrzeć. Posługuje się przykładem społeczeństw afrykańskich zamieszkałych w koloniach brytyjskich. Stwierdził, że „jeśli my Brytyjczycy w tej chwili wycofalibyśmy z tych posiadłości administrację kolonialną to tubylcy sami by się unicestwili” (problem jest aktualny do dziś). Na państwie spoczywa pozytywny obowiązek kształcenia obywateli, aby byli dojrzali do wolności.

Zbiegiem czasu pojawia się coraz więcej myślicieli, którzy zwracają uwagę nie tylko na sferę jednostki, wolności i optymistycznego postrzegania jej, ale i rolę państwa. Jednak w liberalizmie rola państwa zawsze jest ograniczona. Liberałowie boją się państwa scentralizowanego zbyt dalece ingerującego. Wolność jednak nie jest pojmowana jako prawo robienia wszystkiego, co się komu podoba. Naród musi być dojrzały do wolności.

34. Liberalizm katolicki XIXw. (lord Acton, Felicite de Lamennais).

Lamennais (1782-1854 ) - liberalizm ma rację, to wolność ocali świat - ta deklaracja skłóciła go z Kościołem katolickim i spowodowała opuszczenie przez niego stanu kapłańskiego. Rewolucja, która wybuchła w 1830r. we Francji , przekonała go do zmiany poglądów, jednocześnie spowodowała ostrą krytykę ustroju Państwa Kościelnego.

Zmiana poglądów L. Wynikała z przekonania, że Kościół winien być bardziej obecny w stosunkach społecznych. Pomimo poparcia dla koncepcji rozdziału Kościoła od państwa głosił związek polityki z religią. Polityka wynika z religi, która jest gwarancją ładu społecznego. Stąd jego starania by Kościół był w społeczeństwie obecny, bowiem jego brak grozi destrukcją społeczności.

Poglądy L. Opierały się na interpretacji religii chrześcijańskiej jako propagatorki wolności, zarówno społecznej, jak i politycznej. Wolność stoi u podstaw systemu chrześcijańskich wartości. Depozytariuszem wiary jest lud, którego powszechna zgoda co do prawd objawionych jest dowodem ich prawdziwości, zaś strażnikiem objawienia jest papież. Konsekwencją przyjęcia takiego założenia stało się uznanie, że tym bardziej zgoda ludu wystarczy, by stać się legitymacją dla ustroju, w którym on sam będzie suwerenem i prawodawcą, bowiem czeg chce lud, chce Bóg. Duże znaczenie przypisywał wspólnotom samorządowym, które proponował wyposażyć w pełną autonomię. Przeciwstawiał się się nastrojom antyklerykalnym, ponieważ budziły one w nim obawy, że Kościół, który nie akceptuje przemian, utraci rzesze wiernych, nie godzących się na pozbawienie ich możliwości aktywnego udziału w życiu społecznym i politycznym.

Optował także za całkowitą wolnością prasy, zgromadzeń i zrzeszania się, wolnością sumienia i uwolnienia treści nauczania od wpływów religi.

Acton (1834-1902) - dokonał próby połączenia liberalizmu z katolicyzmem. Uznając wolność za najważniejszą kategorię pojęciową, podjął się prześledzenia jej dróg w historii, rozumianej jako dzieje zmagań pomiędzy wolnością a władzą państwową. Historia cywilizacji europejskiej jest historią postępu na drodze uzyskiwania wolności i de facto stanowi jednocześnie historię chrześcijaństwa.

Początki rozwoju wolności zauważył w społeczności Żydów żyjących pod rządami Starego Testamentu. To oni zapoczątkowali ograniczenie władzy państwa mocą prawa boskiego i tradycji. Zasługą chrześcijaństwa było zdecydowane oddzielenie tego co boskie, od tego co cesarskie. Nauka, polityka, zasady życia społecznego, uzyskały wówczas pełną wolność w dążeniu do prawdy. Istotą wolności chrześcijańskiej jest właśnie pełna autonomia w dociekaniu prawdy, zarówno ze strony Kościoła, jak i sfery politycznej i nauki. Prawda jest jedna i poznawalna, gdyż chrześcijaństwo dało światu naukę o najwyższym autorytecie boskiego prawa, wobec którego władza państwowa nie jest w stanie narzucić jednostce żadnych ograniczeń jej wolności. Wolność bowiem ma bezpośrednie źródło w woli Boga - Prawodawcy.

Wolność pozostaje w nierozerwalnym związku z chrześcijaństwem.

35. Nacjonalizm XIX-wieczny na przykładzie myśli niemieckiej, włoskiej, francuskiej; zagadnienie mesjanizmu.

36. System ideowy G. W. F. Hegla.

Georg Wilhelm Fridrich Hegel (1770-1831), przedstawiciel niemieckiego idealizmu obiektywnego, patron pruskiej monarchii absolutnej, twórca nowożytnej dialektyki. Pisarstwo inspirowane przez rozwój społ - polit. Niemiec. Siłą która wyłoniła świat był rozum, więc prawa świata materialnego muszą być logiczne. Wszystko co się dzieje stanowi skutek rozwijających się myśli. Idealizm Hegla składał się z 3 części: nauka logiki, filozofia przyrody i filozofia ducha. Tylko człowiek tworzy historię. Świat, przyroda i historia stanowią proces ciągłych zmian, ruchu i walki. Szczególne znaczenie przypisywał trzem zasadom rozwoju: zasadzie przechodzenia ilości w jakość, zasadzie sprzeczności jako źródło rozwoju i zasadzie negacji. Filozofia dziejów: Historia ludzkości to historia państw, dzieje powszechne są historią wolności. Realizowanie się wolności przebiegało w dziejach etapami: początkowo wolność miał tylko jeden człowiek - despota (inaczej było u greków i rzymian). Wszystkim ludziom uświadomioną wolność przyniosło chrześcijaństwo. Wybitnymi osobistościami są tylko, ci których osobiste cele zgadzają się z ogólnym rytmem dziejów. Każdy naród ma przed sobą misję dziejową. Naród musi walczyć o miejsce w świecie i zniesienie rozłamu jaki istnieje między nim a resztą świata. Pochwała wojny. Państwo - kult organizacji państwowej, odrzucał ideę społecznego kontraktu jako źródła władz państwowej. Zadania państwa ujęte przez pryzmat niemieckiego mieszczaństwa, poparcie dla pełnej własności prywatnej, swobody obrotu i wolności umów. Korzyści płynące z powołania korporacji zawodowych. Hegel wyróżniał trzy władze państwowe: ustawodawczą, rządową i królewską, która była najwyższą władzą. Władze nie mogą być równe i się hamować.

Hegel Georg Wilhelm Friedich (1770-1831)

Idea wyłania z siebie świat ażeby przez stopniowe realizowanie się w toku historii ludzkości, dojść do samowiedzy.

Siłą sprawczą, która wyłoniła świat, był rozum, przeto prawa rozwoju świata materialnego, podobnie jak prawa rządzące historią, muszą być rozumne, logiczne.

Rozum chcąc się rozpoznać i realizować w świecie, który sam wyłonił z siebie, nie może poprzestać na przyrodzie - z tej racji, że ta, będąc pozbawiona historii, nie może osiągnąć świadomości! wolności. Tylko człowiek tworzy historię; tylko on może realizować wolność w swych instytucjach i zyskać uświadomienie sobie tej wolności.

W ten sposób Hegel przekształcił ideę w samodzielną, duchową substancję i nadał jej miano absolutnego ducha. Cała przyroda ma swe źródło w tym duchu.

Ruchu idei nie traktował on jako harmonijnego ruchu po prostej, lecz widział jego istotę w ustawicznym procesie przezwyciężania sprzeczności, wyłonionych przez poszczególne etapy rozwijającej się myśli.

Przeniesienie heglowskich założeń filozoficznych na grunt rozważań o społeczeństwie, państwie i prawie, przyniosło rezultaty w ostatecznej instancji wprawdzie fałszywe, ale zarazem niezwykle owocne.

Filozofia dziejów. Hegel był autorem swoistej koncepcji filozofii dziejów. Historia ludzkości jest historią państw; ale ponieważ państwo stanowi wcielenie wolności, przeto i dzieje powszechne są historią wolności, ściślej - wolności uświadomionej. Realizowanie się uświadomionej wolności przebiegało w dziejach ludzkich etapami. Na początku, w orientalnych despocjach, świadomość wolności miał tylko jeden człowiek ­był nim despota. Inni ludzie to w istocie rzeczy niewolnicy, skazani na kaprysy władcy. Inaczej w państwach greckich oraz imperium rzymskim: tam świadomość wolności była już udziałem większej grupy ludzi, choć jeszcze nie wszystkich. Wszystkim ludziom przyniosło uświadomioną wolność dopiero chrześcijaństwo.

Dialektyka historii polega właśnie na tym, że każdy naród-państwo przechodzi swą młodość, dojrzałość, wiek starczy i każdy musi kiedyś umrzeć. Dialektyka życia społecznego wymaga od narodu walki o miejsce w świecie. Naród może być silny tylko wtedy jeżeli aktywnie walczy o zniesienie rozłamu, jaki istnieje między nim a resztą świata. Była to pochwała wojny jako środka rozwiązywania konfliktów międzynarodowych.

Państwo. Teza o państwie-narodzie i państwie-synonimie wolności prowadziła Hegla do kultu organizacji państwowej. Istnienie państwa jest społeczną koniecznością. Państwo nie stanowi środka służącego jakimś innym celom - państwo jest celem samym w sobie.

Hegel odrzucał ideę społecznego kontraktu jako źródła władzy państwowej; protestował też przeciwko koncepcji państwa jako sumy jednostek zamieszkującej określone terytorium.

IDEALIZM NIEM.

przeciwstawienie się materializmowi; zachowanie ludzi kierowane jest przez czynnik nadrzędny; Imanuel Kant - dobro - następstwo pr. moralnego; nie wywodzi się z uznania istoty boskiej; Imperatyw Kategoryczny - postępuje wedle takiej maksymy, którą chcesz uznać za powszechne pr. (nakaz czystego rozumu); Imperatyw Praktyczny - postęuj tak, by człowieczeństwa używać jako celu, nigdy tylko jako środka; Doktryna Wolności - dwie sfery człowieka: fizuczna i moralna; wolność istnieje poza przyrodą, nie da się jej poznać doświadczeniem nie da się ustalić faktu, na podstawie którego orzec by można, że czł. jest wolny; moralność nie wynika z nakazów państwa ani z religii; źródło pr. - dobra wola; pr. wewnętrzne - pr. moralne; zewnętrzne - stanowione; działanie zgodne z pr. - pogodzenie wolnej woli z wolnością wszystkich; dla pr. obojętne są motywy, jakimi się kieruje czł.; można stosować przymus jako gwarancje pr., musi być zgodny z wolnością; wojna tylko jako przywrucenie pokoju; Państwo - w wyniku umowy społ. by uniknąć samowoli; należy do metafizyki; źródłem pr. własności jest stosunek moralny; własność - charakter zewnętrzny; Pr.karne - co jest sprzeczne z wymogami rozumu stanowi przekroczenie pe. zasługuje na karę; oddzielenie moralności od pr.; Hegel - idea poprzdza świat materialny; pr. rozwoju świata i historii muszą być rozumne i logiczne; motorem rozwoju myśli - bytu jest wolność; Ruch idei - przezwyciężanie sprzeczności; Filozofia Dziejów - historia ludzkości to historia państw; nie ma wolności, jeśli jej sobie nie uświadomimy; silny naród - jeśli walczy o zniesienie rozłamu między nim a resztą świata; wojna - rozwiązywanie konfliktów; myśl powołuje nowe formy, przełamuje tradycję; Państwo - cel sam w sobie; kult p.; odrzucenie idei społ. kontraktu; p. nie jest sumą jednostek; pełna włas. wolność umów; służba p. to pierwszy, najbardziej zaszczytny obowiązek; 3 wł.: ust. rządowa, królewska; akcent na policyjną funkcję p.; Fichte - rewolucja - logiczna konsekwencja błędów przeszłości (niewoli myśli i słowa); człowiek sam sobie wyznacza pr.; tylko jednostka jest suwerenem; moc obowiązująca pr. bierze się z ich dobrowolnego przyjęcia; Odzuskanie wolności, bez sięgania do rewolucji; zamiast rewolucji - oświata;

37, Pozytywizm prawniczy.

Pozytywizm prawniczy i jego przedstawiciele /Niemcy, Anglia/.

Prekursorem pozytywizmu prawniczego był Marsyliusz z Padwy, który odrzucił istnienie prawa ponadpozytywnego. Pozytywizm prawniczy tylko po części stanowił odzwierciedlenie pozytywizmu w sferze nauk prawnych. Miał on bowiem także odrębne źródła: w dziejach, bliższych i dalszych, myśli prawnej i prawniczej. Pozytywizm prawniczy dostarczał technicznych narzędzi urzeczywistniania „państwa prawnego”.

Przedstawiciele pozytywizmu prawniczego za przedmiot swojego zainteresowania uważali obowiązujące przepisy - zawarte w systemach prawa kontynentalnego, w aktach normatywnych. Stali się komentatorami przepisów, przepisy stały się faktami w rozumieniu pozytywizmu filozoficznego. Podstawową metodą. którą używali, była metoda formalno-dogmatyczna: badanie treści obowiązującego prawa w oderwaniu od jego aspektów społecznych, ekonomicznych, politycznych i psychologicznych oraz bez wartościowania.

Takie podejście stało się standardem nauczania uniwersyteckiego, skupionym na prawie narodowym i przez to świadomie odrywającego się od tego, co było podstawową cechą nauczania prawników w dawniejszych czasach.

John Austin (1790-1859), ojciec pozytywizmu, angielski prawnik, utylitarysta - przedmiotem nauki prawa ma być prawo pozytywne a nie naturalne. Prawo „to rozkaz suwerena poparty sankcją” (każde prawo jest rozkazem). Austin stawia jednak suwerenowi szereg wymagań ograniczających jego swobodę stanowienia norm prawnych.

Zasługą nurtu był rozwój dyplomatycznych nauk szczegółowych, cywilistyki prawa administracyjnego i państwowego.

Rudolf von Ihering (1818-1892), profesor prawa rzymskiego. W pierwszym swoim poważnym dziele „Duch prawa rzymskiego na różnych szczeblach jego rozwoju” wypracował teorię metody formalno-dogmatycznej oraz jurysprudencji pojęciowej. Jego podstawę stanowiło odróżnienie trzech szczebli poznania prawniczego: analizy, koncentracji i konstrukcji. W wykładzie „Walka o prawo” (1872) stworzył podstawy jurysprudencji interesów - prawo jest systemem zabezpieczonych przez przymus interesów społecznych, dyktatem zwycięzcy albo kompromisem po przeprowadzonej społecznej walce interesów.

Georg Jellinek (1851-1911), profesor uniwersytetu w Bazylei i Heidelbergu, podstawowe swoje tezy wyłożył w książce „Prawo nowoczesnego państwa” (1900). Prawo określił jako zespół norm, które regulują zewnętrzne zachowanie ludzi we wzajemnych stosunkach , pochodzą od uznanego autorytetu zewnętrznego oraz posiadają gwarancję obowiązywania, daną przez czynnik zewnętrzny. Prawo, aby obowiązywać, musi łączyć się z przekonaniem, ze dane normy istotnie obowiązują. Był to element typu psychologicznego, odnoszący się do świadomości prawnej.

Herbert Lionel Hart (1907-1992), początkowo adwokat, a od 1945 r. wykładowca Uniwersytetu w Oksfordzie, najpierw filozofii, potem prawoznawstwa. Największym dziełem Harta jest „pojęcie prawa” (1961).

Wyróżniał pięć aspektów pozytywizmu prawniczego:

- uznawania za przedmiot prawoznawstwa prawa pozytywnego, przy badaniu go metodą formalno-dogmatyczną,

- definiowania prawa jako wyrazu woli suwerena,

- uznania, że stosowanie prawa polega na dedukcyjnym wysnuwaniu wniosków z ogólnych przepisów i przesłanek faktycznych,

- pozostawiania związku prawa z moralnością poza definicją prawa,

- postulowania posłuszeństwa prawu niezależnie od jego treści.

Hart za aspekt miękkiego pozytywizmu uważał brak definicyjnego związku miedzy prawem a moralnością, co wcale nie oznacza, jego zdaniem, tego ze prawo może mieć dowolną treść, ani tym bardziej, że każde prawo jest dobre moralnie.

38. Socjalizm utopijny na przykładzie myśli C. H. De Saint-Simona, R. Owena i C. Fouriera.

Socjalizm utopijny i jego przedstawiciele.

Socjaliści utopijni krytykowali kapitalizm, odkrywali jego wady i sprzeczności. Pełni byli wiary w lepszą przyszłość ludzkości. Głosili idee demokracji politycznej i społecznej. Poglądy ich przepajały elementy fantazji i utopii, nie potrafili stworzyć ani precyzyjnego obrazu przyszłego społeczeństwa, ani tym bardziej wskazać dróg, które by do niego zaprowadziły. Ze swymi apelami zwracali się do wszystkich klas mając nadzieję, że staną się one promotorami socjalistycznych przemian. Najwybitniejszymi przedstawicielami byli:

1. Claude Henri Saint-Simon: przeprowadził ostrą krytykę ustroju kapitalistycznego. Źródła współczesnego zła upatrywał w braku oświecenia ludu. Podkreślał wielką rolę nauki i techniki, gardził prawnikami i filozofami. Uważał, że przyszłość społeczeństwa ukształtują ci, którzy tworzą realia gospodarcze: uczeni-technicy i przemysłowcy. Był zwolennikiem historyzmu w ujmowaniu przemian społecznych. Sformułował słynne prawo trzech stadiów rozwoju umysłu ludzkiego (teologicznego, metafizycznego i pozytywnego).

Chciał przebudować ustrój społeczny - usunąć wady systemu kapitalistycznego przez wprowadzenie racjonalnej organizacji produkcji i stworzenie społeczeństwa industrialnego. Występował przeciwko koncepcji rewolucyjnych przeobrażeń społecznych, które są szkodliwe dla rozwoju produkcji. Uważał, że przekona warstwy oświecone i posiadające o swojej słuszności.

System industrialny powinien być urzeczywistniony w interesie ludu, ale bez jego udziału. Los ludu ulegnie zasadniczej poprawie, gdy władzę przejmą robotnicy i bankierzy.

2. Charles Fourier: krytykował anarchię produkcji - źródło kryzysów ekonomicznych, społecznych i politycznych. Przyczyną zła jest rozdrobnienie własności oraz pasożytnictwo handlu. Chciał wprowadzić ustrój oparty na uspołecznieniu środków produkcji. Był autorem swoistej filozofii historii. Całe dzieje ludzkości przedstawił jako ciągły ruch postępowy.

Stwierdzał, że kapitalizm to ustrój występny. Stworzył koncepcję idealnego ustroju pozbawionego wszelkiego przymusu. Każdy miałby w nim prawo do pracy a zarazem wolność jej wyboru. Podział dochodów dokonywałby się stosownie do wkładu pracy i talentu.

Droga do urzeczywistnienia tego ustroju prowadziła przez propagandę i perswazję. Fourier nie uwzględniał jednak antagonizmów we współczesnym społeczeństwie i nie wyodrębniał proletariatu jako podstawowej siły społeczeństwa kapitalistycznego.

3. Robert Owen: uważał, że człowiek jest wytworem środowiska, że można go zmienić zmieniając jednocześnie otoczenie. Jeżeli ludzie są źli i popełniają przestępstwa, to winien jest temu ustrój społeczny, w którym żyją i działają. Należy tak przebudować środowisko, wychowanie i życie ludzi, aby wpoić im przeświadczenie, że szczęście każdego może być zapewnione tylko w takim stopniu, w jakim wzrasta szczęście innych (nowa koncepcja utylitaryzmu). Należy dążyć do zniesienia podziałów klasowych między ludźmi.

Owen opowiadał się za stworzeniem ustroju komunistycznego. Społeczne władanie środkami produkcji zapewni najlepszą organizację społeczeństwa, w którym zapanuje wolność i sprawiedliwość. Sprawa wychowania i kształcenia powinna się znaleźć w ręku państwa. Proces przeobrażenia stosunków społecznych w kierunku komunistycznym ma być dokonany drogą przekonywania i dobrego przykładu (eksperymentu). Owen pokładał nadzieje głównie w inicjatywie klas posiadających i oświeconych.

Socjalizm utopijny

Kierunek pojawił się w I poł XIX w jako reakcja na umacnianie się pozycji burżuazji, wyzysk kapitalistyczny i pogarszanie się sytuacji klasy robotniczej. Postulaty: Krytyka rewolucji, kapitalistycznego wyzysku, zgubnego wpływu konkurencji i egalitaryzmu. Idea demokracji politycznej i społecznej, powszechności pracy i centralnego planowania. Relatywizacja prawa własności. Poglądy przeplatały elementy fantazji i utopii. Socjaliści utopijni nie potrafili stworzyć obrazu przyszłego społeczeństwa. O szczęściu ludzkości decydują możni tego świata. Państwo powinno stwarzać równe szanse rozwoju.

Powstania: tkaczy śląskich (1831) i czartystów w Anglii (1838), którzy domagali się: powszechnego prawa wyborczego, tajności głosowania, zniesienia cenzusu majątkowego, równych okręgów wyborczych i rocznej kadencji parlamentu. Przedstawiciele:

Claude Henri Saint-Simon (1760-1825) autor dzieł O systemie industrialnym, Katechizm industrialistów, Nowe chrześcijaństwo. Podkreślał wielką rolę nauki i techniki, konieczność roztoczenia opieki nad ludem, gardził prawnikami, filozofami. Społeczeństwo dzieli na ludzi pracy i próżniaków. Krytyka kapitalizmu i liberalizmu (jego programu gospodarczego, który prowadzi do chaosu). Trybami napędowymi historii są materialne siły produkcji, własności i intelektualne siły nauki. Konieczność przebudowania istniejącego ustroju społecznego, wprowadzenie reorganizacji produkcji. W ustroju industrialnym nastąpi: likwidacja przywilejów feudalnych, praca będzie podstawą bytu, wolność, problemy polityki podporządkowane wymaganiom produkcji, modyfikacja prawa własności; naczelną nauką będzie ekonomia polityczna, społeczeństwo zorganizowane na wzór warsztatu przemysłowego, centralne planowanie postępu gospodarczego, znikną antagonizmy między klasami. Odrzucał zasadę równości jako hamującą postęp społeczny. Zasada hierarchii pracy, zdolności i wiedzy (równe szanse rozwoju). Przeciwny koncepcji rewolucyjnych przeobrażeń.

Charles Fourier (1772-1837) autor dzieła Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy. Krytykuje słabości kapitalizmu: anarchię produkcji, pasożytnictwo handlu i wolną konkurencję. Najlepszy będzie ustrój, gdzie środki produkcji są uspołecznione. Przedstawił wizję ustroju idealnego, którego podstawową komórką jest falanga (1600 osób). Każdy jej członek ma prawo do pracy i wolności. Dochody proporcjonalne do wkładu pracy i talentu jednostki. W społeczeństwie dominuje harmonia, nie ma przymusu. Ustrój taki powstać ma nie przez rewolucję, lecz rozsądne decyzje możnych tego świata. Fourier uznaje hierarchiczny porządek społeczny, prawo do dziedziczenia i trwałość majątku.

Robert Owen (1771-1858) angielski pisarz i działacz polityczny, socjalista utopijny, autor dzieła Nowy pogląd na społeczeństwo, czyli rozprawy o kształceniu charakteru. Krytyka wolnej konkurencji, własności prywatnej, wadliwego podziału pracy, struktury klasowej, ubóstwa robotników i kapitalizmu, który jest tylko etapem przejściowym w rozwoju ludzkości. Człowiek jest wytworem środowiska, w którym żyje. Trzeba przebudować środowisko, by zmienił się człowiek. Należy stworzyć ustrój komunistyczny (ale nie drogą rewolucji), uspołecznić środki produkcji, scentralizować zarządzanie produkcją i zatrudnieniem. Wychowaniem i kształceniem powinno zajmować się państwo. Postulat emancypacji kobiet.

39. Różne oblicza anarchizmu.

Anarchizm: Godwin, Proudhon, Sorel, Kropotkin.

1. William Godwin: w „Sprawiedliwości politycznej” krytykował rewolucję i wyrażał aprobatę dla pochwały władzy Burke'a. „Nawet najlepszy rząd jest złem”. Zwolennik umowy społecznej, rozumianej jako ogólna umowa powołująca społeczeństwo i struktury władzy. Sprawiedliwość wymaga, by wolny człowiek decydował o wszystkim sam. Tylko konkretne porozumienia mogą stać się źródłem obowiązków. Państwo deprawuje człowieka, który jest istotą dobrą z natury (bez tej tezy nie byłoby anarchizmu). Negowanie przymusu ma sens tylko wtedy, gdy z góry zakładamy, iż człowiek obdarzony jest skłonnościami, które pozwalają mu myśleć w całkowitej swobodzie.

2. Pierre Joseph Proudhon: uważał, iż istniejące współcześnie stosunki własnościowe nie dają się pogodzić z zasadami sprawiedliwości i wolności. Własność może istnieć sensownie tylko jako funkcja efektywnej pracy, a tak nie jest. Proudhon pragnął zastąpić istniejący system systemem mutualistycznym, przewidującym świadczenie wzajemnych usług na podstawie wolnej umowy autonomicznych jednostek. Chciał programu stopniowych reform, głownie zniesienia pieniądza i zreorganizowania sfery obiegu i podziału dóbr (chciał stworzyć bank wymiany). Reformy należałoby przeprowadzić stopniowo, w drodze pokojowej. Walka proletariatu o władzę nie ma sensu. Instytucja przymusu jest uosabiana przez państwo. Wolność i sprawiedliwość będą przywrócone, kiedy przymus państwowy ustąpi miejsca stosunkom umownym w społeczeństwie równych obywateli.

Proudhon protestował przeciwko postępowi technicznemu, sądził, iż można wstrzymać i cofnąć proces koncentracji kapitału. Prezentował interesy drobnomieszczaństwa.

3. Georges Sorel: uważał się za ucznia Marksa. Uważał, że w świecie toczy się zacięta walka klasowa. Współczesne społeczeństwo składa się z dwóch przeciwstawnych grup, których interesy są nie do pogodzenia. Nisko cenił wartości moralne burżuazji - jest tchórzliwa i skłonna do ustępstw. Reformy częściowe opóźniają normalny rozwój procesu społecznego i stępiają ostrze walk klasowych; mogą one odwieść robotników od zmiany ustroju społecznego.

Proletariat ni jest związany żadnymi więzami solidarności z burżuazją. Powinien szukać wyzwolenia bez uciekania się do burżuazyjnej nauki. Pierwszą regułą postępowania powinno być: pozostać wyłącznie ruchem robotniczym, to znaczy wykluczyć inteligentów. Sorel przeciwstawiał się formie sabotażu, który demoralizuje i który byłby spuścizną po starym reżimie.

Porozumienie między socjalistami a syndykalistami jest niemożliwe: socjaliści chcą reformy państwa, syndykaliści jego zniszczenia. Socjaliści atakują tylko ludzi będących u władzy, syndykaliści - samą władzę. Socjaliści chcą rewolucji po to, by mogli sami władzę sprawować - jak im się uda będą popełniali te same błędy, co ich poprzednicy. Sorel nie widział żadnych różnic między państwem kapitalistycznym a socjalistycznym.

Siłę napędową w dziejach zawsze stanowią walczące mniejszości. Wielkie przewroty w historii nieuchronnie łączyły się z mitami społecznymi. Takim mitem ruchu syndykalistycznego jest idea strajku powszechnego, który obali ustrój kapitalistyczny i wprowadzi na jego miejsce ustrój wolnych wytwórców, zrzeszonych w syndykaty.

4. Piotr A. Kropotkin: był twórcą tzw. anarchokomunizmu. Wyobrażał sobie przyszłe społeczeństwo jako związek wolnych, samorzutnie zrodzonych stowarzyszeń produkcyjnych, w których miała się urzeczywistnić zasada zgodności interesów jednostki z interesami społecznymi. Podstawowymi zasadami współżycia społecznego w komunizmie miały być kolektywna praca oraz wzajemna pomoc. Kropotkin wierzył w instynkt społeczny mas i ich zdolność do zorganizowania komunistycznego społeczeństwa. Protestował przeciwko akcjom terrorystycznym i twierdził, że rewolucja społeczna musi być wpierw przygotowana przez propagandę i agitację wśród mas.

ANARCHIZM

II połowa XIX wieku - protest przeciwko złu, kierunek skrajny, źródłem wyzysku społecznego jest istnienie państwa (wrogość wobec państwa). Droga do wyzwolenia jednostki wiedzie przez zniesienie państwa, oraz ustanowienia ustroju bezpaństwowego, wolnego od przymusu, opartego na związkach producentów i konsumentów. Doktryna ta nie przyniosła korzyści proletariatowi. Anarchiści dokonywali zamachów na życie przywódców państw - zaczęto uważać ich za przestępców, a w konsekwencji ruch robotniczy odwrócił się od nich. Kierunek odrodził się po II wojnie w ruchach terrorystycznych. Zasady anarchizmu: bezwzględnej wolności jednostki, indywidualizm, wiara w dobroć natury ludzkiej, idealistyczne pojmowanie historii. Można wyróżnić w anarchizmie 3 nurty: anarchoindywidualizm, anarchokolektywizm i anarchokomunizm.

Michaił A. Bakunin (1814-1876), przedstawiciel anarchizmu kolektywistycznego. Postulat kolektywizmu tzn. uspołecznienia środków produkcji. Połączenia jednostek w grupy wytwórcze i terytorialne, które by wspólnie prowadziły produkcję. Państwo to aparat przemocy kierujący ładem przy pomocy uprzywilejowanej mniejszości - musi być natychmiast zniesiony. Lud sam stworzy sobie życie i sam się zorganizuje. Odrzucenie idei stopniowych zmian, rewolucja musi wiązać się z terrorem.

Podstawowa teza anarchistów głosiła, że źródłem wyzysku społecznego jest nie klasowy podział społeczeństwa, lecz istnienie państwa.

To właśnie państwo jest wielkim winowajcą odpowiedzialnym za zło - oparte na wyzysku stosunki ekonomiczne są niczym innym jak wytworem działalności państwa.

Droga do wyzwolenia jednostki wiedzie zatem przez obalenie państwa oraz ustanowienie ustroju bezpaństwowego, wolnego od przymusu.

40. Twórcy rasizmu naukowego (Artur de Gobineau, Huston S. Chamberlain).

XIX-wieczni teoretycy rasizmu: Gobineau, Lapouge, Chamberlain.

1. Artur Gobineau: uważał, że rozwój społeczeństwa zależy od czystości rasy i jego wrodzonych zdolności. W zamierzchłej przeszłości nastąpił podział ludzkości na trzy rasy: białą, żółtą i czarną.

• Rasa biała (aryjska) to rasa panów, urodzonych rządców, twórców i moderatorów politycznego porządku. Odznacza się małą zmysłowością, wysokim stopniem inteligencji, poczuciem honoru, bezinteresownością, odwagą, zmysłem ładu i harmonii; głównie wysocy blondyni o niebieskich oczach.

• Rasa żółta to rasa męska - urodzonych kupców. Odznacza się średnim wzrostem i ciemnymi oczami, wytrwałością, trzeźwością, praktycznością, brakiem fantazji i przeciętną inteligencją.

• Rasa czarna to rasa kobieca. Odznacza się zmysłowością, fantazją i wybitnymi uzdolnieniami estetycznymi, niezdolnością do organizowania procesów wewnętrznych i zewnętrznych, małą twórczością i słabą wolą.

Tylko rasa biała uczestniczyła w przeszłości jako czynnik tworzący wysokie formy kultury i politycznej dojrzałości.

Historia jest historią mieszania się ras. Jedynie Chiny i Indie zachowały ludność rasowo nieskazitelną. Germanie tworzyli niegdyś czystą rasę aryjską, ale potem zmieszali się z Finami (w Anglii i Skandynawii) i ze Słowianami (na Wschodzie) - ludami zdegenerowanymi, najbardziej wymieszanymi rasowo.

Mieszając się na przestrzeni dziejów z rasami niższymi, rasa biała zatracała stopniowo swoje uzdolnienia i naturalne predyspozycje. Efektem tego jest szerząca się demokracja (głównie Żydzi), która powoduje zastój w kulturze. Tylko restauracja rządów arystokratycznych może ratować zachodnią cywilizację.

2. Georges Vacher de Lapouge: podzielił ludność Europy na rasy: aryjską (nordycką), alpejską i śródziemnomorską. Uważał, że wszystkie osiągnięcia związane z kulturą i doskonaleniem organizacji państwowej są dziełem rasy aryjskiej. Historyczny rozwój przynosi zanikanie rasy najwyższej kosztem rozszerzania się elementów ras niższych. Triumf miernoty, kariera haseł socjalistycznych, wzrost politycznej demagogii, zanik twórczego rozmachu, marazm - oto symptomy rozpoczynającego się kryzysu kultury zachodniej. Życiem społeczeństw ludzkich kieruje prawo szybszego niszczenia i zanikania elementów rasowo doskonalszych.

3. Houston Stewart Chamberlain: uważał, że rasa jest „upostaciowionym człowieczeństwem”. Większość ludzi w ogóle nie ma rasy i żyje w chaosie, gdyż pozbawiona jest świadomości więzów rasowych. Cywilizacja powstała z dorobku Greków (filozofia, poezja, sztuka), Rzymian (imperium, ład społeczny i harmonia, kodyfikacja praw), Żydów (judaizm i chrześcijaństwo) i Teutonów, którzy na tej podstawie zbudowali cywilizację doskonałą.

Germanie są duszą naszej kultury. Pojęcie Germanów w szerszym znaczeniu obejmowało też Celtów i Słowian, w węższym stało się tożsame z Niemcami. W Niemczech rasa teutońska zachowała się w najczystszej postaci. Kształtowanie się wielkości Niemców szło w parze z rozwojem antysemityzmu. Głównym wrogiem rasy niemieckiej jest rasa żydowska, odpowiedzialna za wszystkie klęski i katastrofy w dziejach. Jest ona co prawda uzdolniona, ale niezmiennie działa w sposób destrukcyjny. O sukcesie powodzenia rasy niemieckiej, którym było utrzymanie czystej rasy, zadecyduje skuteczność środków, które zostaną zastosowane w śmiertelnym starciu z Żydami.

Główne tezy rasizmu: istnienie rasy wyższej obdarzonej wybitnymi zdolnościami kulturotwórczymi, powołanej do funkcji władczych, organizatorskich i ras niższych, psychicznie niedorozwiniętych i zdegenerowanych. Różnice psychiczne między rasami są wrodzone, zdeterminowane genetycznie, podobnie jak różnice w barwie skóry i innych cechach fizycznych. Krzyżowanie się ras jest szkodliwe, rasy wyższe mają utrzymać czystość krwi.

Artur Gobineau (1816-1882), francuski arystokrata, sformułował rasistowską filozofię dziejów. Rozwój społeczny zależ od czystości rasy i jego wrodzonych zdolności. W przeszłości nastąpił podział ludzkości na rasy: białą, żółtą i czarną. Tylko rasa biała aryjska (wysocy blondyni o niebieskich oczach), stworzyła w przeszłości wysokie formy kultury. W przeszłości rasy mieszały się. Lud rekrutuje się z ras tubylczych, a Słowianie to ludy zdegenerowane, najbardziej wymieszane rasowo. Zachodnią cywilizację mogą uratować tylko rządy arystokratyczne.

Friedrich Nietsche (1884-1900), niemiecki filozof. Życie jest celem ludzkiej egzystencji, działalność ludzi jest uwarunkowana potrzebami życiowymi, a wszelka prawda jest subiektywna. Kult elitaryzmu.

Koncepcja pluralizmu moralnego, przekonanie o bezwzględnej wartości życia, o wolności silnych i nierówności między ludźmi. Nietsche współczesnemu złu, przeciwstawiał ideał doskonałości, władcy wybitnego, nadczłowieka któremu oprócz doskonałości biologicznej, przypisywał wolę mocy, realizującą się w dążeniu do władzy i potrzebie zwyciężenia słabszych przez silniejszych. Myśl wywarła wpływ na poglądy faszystów i anarchistów.

41. Wizja „nadczłowieka” u Friedricha Nietzschego.

a) Fryderyk Nietzsche m.in. w szerzeniu się demokracji upatrywał przyczyn dekadencji XIX-wiecznej kultury. Ludzie nie są równi, dlatego też demokracja, która się z tą tezą nie zgadza, nie ma racji bytu. Istnieje potrzeba zwyciężania słabszych przez silniejszych. Wolni mogą być tylko silni. Współczesnemu złu przeciwstawiał ideał „nadczłowieka”, władcy wybitnego, charyzmatycznego, któremu oprócz doskonałości biologicznej przypisywał „wolę mocy”, realizującą się w dążeniu do władzy i panowania. Głosił, że wszelka działalność ludzki jest uwarunkowana potrzebami życiowymi, a wszelka prawda jest subiektywna i względna. Popadał on w kult elitaryzmu.

42. Doktryna faszyzmu.

FASZYZM

Punktem wyjścia ideologii faszyzmu Jest odrzucenie tych zasad, które stały u źródeł liberalizmu, a więc indywidualizmu, racjonalizmu, zasady równości ludzi i liberalizmu gospodarczego. Z drugiej strony, było to odrzucenie i totalna krytyka marksizmu, socjalizmu, komunizmu.

Ulubionym, często przywoływanym przez nazistów cytatem, było powiedzenie Chamberlaina, że „człowiek jako taki jest najpodlejszym zwierzęciem".

Liberalizm przedstawiano jako egoizm indywidualny, jako sprowadzenie dążeń jednostki do prymitywnego samolubstwa, determinującego wręcz jej niezdolność do wyższych uczuć. Z kolei marksizm i komunizm były atakowane przede wszystkim za myślenie materialistyczne, za sprowadzanie człowieka do istoty, dla której jedynym motywem działania jest polepszenie własnej sytuacji materialnej. Zasadniczej krytyce poddawano myśl o równości ludzi, w tym przede wszystkim ich równości w życiu politycznym. Krytyce poddawano także idee humanizmu i pacyfizmu, wyśmiewając je i uznając za wyraz słabości.

I. IDEOLOGICZNE ŹRÓDŁA FASZYZMU

A. NACJONALIZM

Ideologia głosząca, iż własny naród i jego dobro są podstawowymi miernikami wartości. Zasadą etyczną nacjonalizmu jest bowiem zasada, iż wszystko jest dobre i moralne, jeżeli służy własnemu narodowi.

W przypadku faszyzmu był to nacjonalizm przybierający najbardziej skrajną, szowinistyczną formę - połączony był z ksenofobią, nienawiścią do obcych, a jednocześnie z dążeniem do hegemonii nad innymi narodami (w przypadku nazistów z dąże­niem do panowania nad wszystkimi narodami). Nacjonalizm faszystów wiązał się z rasizmem i antysemityzmem.

B. RASIZM

Pojawił się w XIXw. wraz z kolonializmem.

Główne tezy rasizmu można by sprowadzić do trzech następujących stwierdzeń:

1) istnieją rasy wyższe, obdarzone wybitnymi zdolnościami kulturotwórczymi i dzięki temu powołane do funkcji władczych, organizatorskich, i rasy niższe, psychicznie niedorozwinięte i zdegenerowane;

2) różnice psychiczne między rasami są wrodzone, zdeterminowane genetycznie, podobnie jak różnice w bar­wie skóry i innych cechach fizycznych;

3) krzyżowanie się ras jest na ogół szkodliwe, w interesie kultury leży, by rasy wyższe utrzymywały czystość krwi.

Gobineau

Uważał, że upadki wielkich imperiów spowodowane były mieszaniem się ras. Jedynym czynnikiem tłumaczącym rozwój czy dekadencję społeczno-kulturową jest czystość rasowa.

Rozwój społeczeństwa zależy od czystości rasy i jej wrodzonych zdolności. Już w zamierzchłej przeszłości nastąpił podział ludzkości na trzy podstawowe rasy: białą, żółtą i czarną. Podział ten nie był wszakże następstwem wyłącznie różnic w barwie skóry.

Rasa biała aryjska składała się wprawdzie z wysokich blondynów o niebieskich oczach, ale ważniejsze były, występujące u jej przedstawicieli cechy psychiczne: mała zmysłowość, wysoki stopień inteligencji, energia, talent organizowania świata, poczucie honoru, bezinteresowność, odwaga, zmysł ładu i harmonii. Innymi słowy - rasa biała to rasa panów, urodzonych rządców, twórców i moderatorów politycznego porządku. Brak tych predyspozycji u reprezentan­tów innych ras.

Rasa żółta to rasa męska. Cechują jej właścicieli: średni wzrost i ciemne oczy, a wewnętrznie - wytrwałość, trzeźwość, praktyczność, brak fantazji, przeciętna inteligencja. Jest to zatem rasa urodzonych kupców.

Rasa czarna to rasa kobieca. Jej przedstawiciele są zmysłowi, obdarzeni fantazją i wybitnymi uzdolnieniami estetycznymi, ale zarazem niezdolni do organizowania procesów wewnętrznych i zewnętrznych, mało twórczy, słabi wolą. ­

Chamberlain

Twierdził, że większość ludzi w ogóle nie ma rasy i żyje w chaosie, gdyż pozbawiona jest świadomości więzów rasowych.

Uważał, że pierwszą białą rasę europejską stworzyli grecy, drugą rasę białą stworzyli rzymianie, a trzecią rasę białą germanie.

Najczystsza rasa Nordycka jest w Niemczech.

Nietzsche

Twierdził, że jedni ludzie potrzebują mieć nad sobą ustalone reguły zachowania - są to drobnomieszczanie. Inni natomiast są jednostkami wybitnymi - nadludzie, którzy mają prawo deptać reguły które regulują życie społeczeństwa.

Nie łączył nadludzi z żadną konkretną rasą.

C. ANTYSEMITYZM

Ideologia uznająca Żydów za odrębną, gorszą rasę.

D. DARWINIZM SPOŁECZNY

Pod koniec XIXw. na stosunki społeczne dokonano przeniesienia darwinowską teorię o doborze naturalnym.

Spencer

Jako pierwszy zaadoptował darwinizm na potrzeby socjologii.

Twierdził, że życie społeczne to walka jednostek i narodów. Twierdził, że nie należy pomagać jednostkom słabszym.

Ludwik Gumplowicz

U podstaw socjologii Gumplowicza tkwiła darwinowska teoria walki o byt - tzw. darwinizm społeczny. Podkreślał że wynik walk w społeczeństwie nie zależy od biologicznych cech walczących jednostek, lecz od organizacji walczących grup.

Gumplowicz utożsamiał walkę pierwotnie różnych pod względem etno­graficznym grup z walką ras.

Nie ujmował rasy jako zbioru ludzi o jed­nakowych dziedzicznych cechach somatycznych, lecz jako historyczną zbioro­wość etniczną. Twierdził w związku z tym, że walka ras, prowadzona pierwotnie przez hordy i gromady ludzkie w celu podboju obcych grup, przekształciła się później w walkę między państwami, a wewnątrz nich - w walkę między stanami i klasami społecznymi.

Państwo potrzebuje przestrzeni.

II. IDEOLOGIA FASZYZMU

Faszyści zapowiadali, że gospodarka me nie będzie odtąd prywatną sprawą opartą o wolną konkurencję. Głosili hasła zniesienia podziałów klasowych przez wprowadzenie jednego miernika -pracy dla dobra wspól­nego, a zewnętrznym wyrazem zniesienia podziałów miało być zorganizowanie społeczeństwa na zasadzie korporacji (stanów).

Zapowiadano likwidację niesprawiedliwego wyzysku przez kapitał bankowy, wsparcie drobnych przedsiębiorstw nie wytrzymujących konkurencji i z wielkimi koncernami, reformę rolną, a także rozwój świadczeń socjalnych. Oczywiście, program ten nie był realizowany po dojściu do władzy. Nie chcieli znosić własności - wręcz przeciwnie każdemu obiecywali drobną własność lub współwłasność.

Teoria Państwa.

Wódz stał się uosobieniem narodu i państwa. Stosunki narodowe opierały się o zasadę wodza i drużyny narodowej - legitymizm charyzmatyczny. Istniały partie i bojówki, które skupiały głównie mężczyzn. Ideologia nie była traktowana jako program polityczny, a jako całościowa filozofia i światopogląd.

W państwie faszystowskim szczególna rola przypadała partii i jej wodzowi: było oczywiste, że ci, którzy uważali się za szczególną warstwę narodu, mianowicie ludzi świadomych celów i zadań państwa -powinni sprawować w nim władzę.

Cechą państwa faszystowskiego było dążenie do ciągłej aktywizacji obywateli - tj. do dawania dowodów lojalności.

Z samego założenia były to ruchy totalne. Państwo totalne (totalitarne) oznaczało dążenie do takiej organizacji życia społecznego, by zakres działań państwa pokrywał się z aktywnością całego społeczeństwa.

TOTALITARYZM

• istnienie jednej partii

• charyzmatyczny przywódca - wódz

• partia ma kontrolę nad wojskiem, policją, komunikacją społeczną, radiem, prasom

• partia ma monopol nad środkami produkcji

• ciągle istnieje terror

• ludność jest zmuszania do udowadniania lojalności.

II. DOKTRYNY AUTORYTARNE

Różnego rodzaju ugrupowania głosiły hasła zniesienia bądź ograniczenia parlamentaryzmu oraz hasła rządów silnej ręki.

Najogólniej charakteryzuje się autorytaryzm przyznaniem większej roli władzy wykonawczej, aczkolwiek nie głosi hasła charyzmatycznej władzy wodza, a od obywateli nie tyle wymaga ciągłej mobilizacji, ile biernego posłuszeństwa.

Ideologie autorytarne nie miały ambicji bycia totalitarnymi - tj.nie chciały ingerować we wszystkie sfery życia.

Niemiecki idealizm

Georg Wilhelm Friedich Hegel

Idea wyłania z siebie świat ażeby przez stopniowe realizowanie się w toku historii ludzkości, dojść do samowiedzy.

Siłą sprawczą, która wyłoniła świat, był rozum, przeto prawa rozwoju świata materialnego, podobnie jak prawa rządzące historią, muszą być rozumne, logiczne.

Rozum chcąc się rozpoznać i realizować w świecie, który sam wyłonił z siebie, nie może poprzestać na przyrodzie - z tej racji, że ta, będąc pozbawiona historii, nie może osiągnąć świadomości! wolności. Tylko człowiek tworzy historię; tylko on może realizować wolność w swych instytucjach i zyskać uświadomienie sobie tej wolności.

W ten sposób Hegel przekształcił ideę w samodzielną, duchową substancję i nadał jej miano absolutnego ducha. Cała przyroda ma swe źródło w tym duchu.

Ruchu idei nie traktował on jako harmonijnego ruchu po prostej, lecz widział jego istotę w ustawicznym procesie przezwyciężania sprzeczności, wyłonionych przez poszczególne etapy rozwijającej się myśli.

Przeniesienie heglowskich założeń filozoficznych na grunt rozważań o społeczeństwie, państwie i prawie, przyniosło rezultaty w ostatecznej instancji wprawdzie fałszywe, ale zarazem niezwykle owocne.

Filozofia dziejów. Hegel był autorem swoistej koncepcji filozofii dziejów. Historia ludzkości jest historią państw; ale ponieważ państwo stanowi wcielenie wolności, przeto i dzieje powszechne są historią wolności, ściślej - wolności uświadomionej. Realizowanie się uświadomionej wolności przebiegało w dziejach ludzkich etapami. Na początku, w orientalnych despocjach, świadomość wolności miał tylko jeden człowiek ­był nim despota. Inni ludzie to w istocie rzeczy niewolnicy, skazani na kaprysy władcy. Inaczej w państwach greckich oraz imperium rzymskim: tam świadomość wolności była już udziałem większej grupy ludzi, choć jeszcze nie wszystkich. Wszystkim ludziom przyniosło uświadomioną wolność dopiero chrześcijaństwo.

Dialektyka historii polega właśnie na tym, że każdy naród-państwo przechodzi swą młodość, dojrzałość, wiek starczy i każdy musi kiedyś umrzeć. Dialektyka życia społecznego wymaga od narodu walki o miejsce w świecie. Naród może być silny tylko wtedy jeżeli aktywnie walczy o zniesienie rozłamu, jaki istnieje między nim a resztą świata. Była to pochwała wojny jako środka rozwiązywania konfliktów międzynarodowych.

Państwo. Teza o państwie-narodzie i państwie-synonimie wolności prowadziła Hegla do kultu organizacji państwowej. Istnienie państwa jest społeczną koniecznością. Państwo nie stanowi środka służącego jakimś innym celom - państwo jest celem samym w sobie.

Hegel odrzucał ideę społecznego kontraktu jako źródła władzy państwowej; protestował też przeciwko koncepcji państwa jako sumy jednostek zamieszkującej określone terytorium.

Doktryna polityczna i prawna faszyzmu. Totalitaryzm a postawy prawników wobec Trzeciej Rzeszy i stalinizmu.

Faszyzm - w jego różnych wydaniach, poczynając od faszyzmu włoskiego (nazwa pochodzi od włoskiego słowa fascio - związek, chodzi o Związek Kombatantów założony przez Mussoliniego w 1919 r.) - stanowi szczególną, najbardziej radykalną odmianę nacjonalizmu.

Ruchy faszystowskie powstały po I wojnie światowej. Reprezentowały interes narodu (a nie określonej grupy społecznej), opierały się na pozycji Wodza. Ideologia wynikła z kryzysu demokracji burżuazyjnej, inflacji, bezrobocia, rozczarowania postanowieniami traktatu wersalskiego i powstaniem komunizmu. I wojna światowa wywołała kryzys gospodarczy, dodatkowe ambicje terytorialne. Ideologia popierana przez ludzi z różnych warstw społecznych (jedni chcieli poprawy bytu, inni panowania nad światem). Nawiązanie do czasów dekadenckich, dowolna interpretacja różnych ideologii. Nie była nowatorska - wykorzystywała rożne już istniejące filozofie i poglądy (rasizm, darwinizm, Nietzsche). Filozofia czynu (nie teoretyzowania), tworzona przez przywódców (Mein Kampf Hitlera). Odrzucenie liberalizmu, marksizmu, komunizmu, socjalizmu, humanizmu, indywidualizmu, zasad chrześcijańskich. Jednostka jest podporządkowana wyższym wartościom. Pochwała elit - miernikiem ich powstawania są zasługi dla narodu. Demokracja jest niezgodna z naturą. Państwo jest wszechobecne, stoi ponad jednostkami, całe społeczeństwo jest aktywne. Likwidacja życia politycznego - władzę sprawuje jedna partia. Kontrola światopoglądowa, nawiązanie do tradycji cezarów rzymskich. Prawo jest tworzone przez wodza - zastąpione przez terror.

Opiera się na prymacie danego narodu, rozumianego często na sposób rasowy. Jego radykalizm wyraża się w kulcie siły i gloryfikacji gwałtu w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych, w ekspansjonizmie, w militaryzmie jako podstawie organizacji całości życia narodu, opartej na hierarchii, nominacji i rozkazie, a zatem kulcie wodzostwa, jak również totalitaryzmie, tj. całkowitym podporządkowaniu państwu wszelkich przejawów życia jednostkowego i zbiorowego. Temu skrajnie antydemokratycznemu i antyliberalnemu kierunkowi, którego założenia opracował po raz pierwszy Benito Mussolini (1833-1945), dawny działacz socjaldemokratyczny i dziennikarz, najbardziej znany kształt nadał Adolf Hitler (1889-1945), nieudany malarz i budowniczy. Kierunek ten dość chętnie przejmował nazwy i pewne tradycje socjalizmu, choć zwalczał i komunizm i socjaldemokrację. W dość wielu punktach okazał się przy tym podobny do stalinowskiej wersji socjalizmu.

Totalitaryzm - termin odnosi się zarówno do faszystowskich Niemiec, jaki i stalinowskiej Rosji. W państwie takim: istnieje doktryna obejmująca wszystkie aspekty życia ludzi - jest tylko jedna partia z jednym wodzem. Ludzie pozbawieni są uczestnictwa w życiu politycznym, monopol w dziedzinie kontroli nad uzbrojeniem i walką zbrojną, system terrorystycznej kontroli policyjnej. Centralna kontrola i kierowanie gospodarką. Totalitaryzm przeciwny jest pluralizmowi, demokracji i liberalizmowi.

Krytycy totalitaryzmu: Hanna Arendt, Karl Popper i Raymond Aron - uważał, że wygaśnięcie atrakcyjności takich doktryn może spowodować tylko zaspokojenie potrzeb socjalnych i rozwój demokracji w społeczeństwie industrialnym.

Stalinizm - stanowi określenie zdogmatyzowanego oficjalnego wydania „naukowego socjalizmu”, wypracowanego przez następcę i oficjalnego interpretatora Lenina - Józefa Wissarionowicza Stalina (Dżugaszwili - 1879-1953). Stalin uznawał prymat polityki nad ekonomią, konieczność budowy socjalizmu w jednym kraju , otoczonym wrogami, zaostrzaniu się walki klasowej w miarę postępów budowy socjalizmu. Wszystkie tezy służyły uzasadnieniu absolutnej dominacji państwa nad społeczeństwem we wszelkich przejawach życia.

Nikita Siergiejewicz Chruszczow (1894-1971), I Sekretarz KC KPZR (1953-1964) poddał zdecydowanej krytyce praktykę reżimu stalinowskiego zapowiadając wprowadzenie rzeczywistej demokracji socjalistycznej, która w jego rozumieniu łączyła się z zastępowaniem instytucji państwowych przez organizacje społeczne.

44. Doktryna narodowego socjalizmu.

45. Charakterystyka bolszewizmu i stalinizmu.

Stalinizm.

W walce o władzę po śmierci Lenina w 1924 roku Stalin wyszedł zwycięsko. Umocnił ją i przystąpił od 1928 roku do konsekwentnej rozprawy z przeciwnikami politycznymi, a także likwidacji wszelkich przejawów życia społecznego, które byłoby niezależne od ideologii i woli partii (czyli samego wodza).

Stalinizm był należał do totalitarnych systemów rządzenia - państwo i rządząca (zarazem jedyna) partia zmierzała do kontrolowania gospodarki, zewnętrznych aspektów życia, a co najważniejsze - usiłowała wprowadzić kontrolę nad całym życiem umysłowym, od sztuki po naukę i filozofię. Jedna z niewielu tez Stalina, która była pewną nowością a nie ponownym nawiązaniem do spuścizny Lenina, była ta mówiąca o możliwości zbudowania socjalizmu w jednym kraju, sformułowana dla potrzeb rozprawy z największym wrogiem politycznym Stalina - Trockim.

Stalin głosił również, że wraz z postępem w budowie socjalizmu, następuje zaostrzenie walki klasowej. Teza ta miała uzasadniać brutalne czystki partyjne, likwidację całych klas społecznych (np. niezależnego chłopstwa), eksterminację przeciwników - rzeczywistych i urojonych.

Reszta -> podręcznik.

LENINIZM

Lenin opublikował swoje dzieło „Co robić?” w 1902r.

Krytykował rewizjonizm Bernsteina.

Wykorzystując teorię Marksa chciał udowodnić że rewolucja zacznie się w Rosji - stworzył „Teorię słabego ogniwa w łańcuchu państw kapitalistycznych”.

Leninowska teoria partii - rewolucja nie jest wyrazem świadomości proletariatu; to partia rewolucjonistów ma proletariat nauczyć świadomości. Marksistowska dyktatura proletariatu to dyktatura partii. Wysunął tezę, że sama z siebie klasa robotnicza nigdy nie jest w stanie wytworzyć świadomości proletariackiej i rewolucyjnej.

Klasowa świadomość nie może się zrodzić spontanicznie, musi być wniesiona do mas proletariackich przez tych, którzy znają teoretyczne założenia marksizmu, a mogą nimi być tylko świadomie zorganizowani rewolucjoniści, bez względu na ich pochodzenie społeczne.

Partia typu bolszewickiego dlatego była partią robotniczą, bo opierała się na rewolucyjnej teorii i reprezentowała obiektywny interes proletariatu, którego sam proletariat mógł nie rozumieć w danym momencie. Siła partii zależała oczywiście od udzielanego jej przez masy poparcia, ale nie wykluczało to możliwości, że część robotników mogła być wrogo nastawiona do partii.

Lenin uważał rewolucję proletariacką za nieuchronną i nieuniknioną.

Komunizm musi oznaczać zniesienie klas, a co za tym idzie również obalenie państwa.

Termin dyktatura proletariatu oznaczał w ujęciu Lenina dyktaturę w interesie proletariatu - nie ukrywał, że w praktyce oznacza to dyktaturę partii komunistycznej. Jego zdaniem to było naturalne.

Uznanie zasady centralizmu i podporządkowania członków partii ścisłej partyjnej dyscyplinie; oraz przeświadczenie, że należy wykorzystać wszelkie sprzyjające okoliczności dla przeprowadzenia rewolucji i wprowadzenia dyktatury proletariatu, stanowiło istotę leninizmu i podstawę organizacyjną i ideologiczną partii bolszewickich.

46. Cechy charakterystyczne autorytaryzmu.

Autorytaryzm i jego ideologiczne uzasadnienia w XX wieku.

W Europie międzywojennej upowszechniła się krytyka systemu parlamentarno-demokratycznego. Ugrupowania głosiły hasła zniesienia bądź ograniczenia parlamentaryzmu, rządów silnej ręki. Autorytaryzm chciał przyznania większej roli władzy wykonawczej. Od obywateli wymagał biernego posłuszeństwa. Odwoływał się do interesu narodowego i do nacjonalizmu. Nie odrzucał religii, kultury, itp. Autorytarny reżim nie likwidował rządów prawa, choć prawo było niekiedy bardzo surowe. Ideologie autorytarne czerpały z tradycji konserwatywnej, z zasady unikania rewolucji, nie mobilizowały mas. Opierały się na tradycyjnych elitach. Tradycjonalizm wyrażał się m.in. w tym, że prawa wyborcze miały przysługiwać nie każdej jednostce, ale np. ojcu, który reprezentował rodzinę. Bardzo ostro krytykował demokrację mówiąc, że są to rządy mas. Państwo było podobne do rodziny, gdzie nikt się nie kłóci i nikt nikomu władzy nie odbiera, bo jest ona w ręku autorytetu, który z kolei nie ma innego celu niż dobro owej rodziny, czyli narodu.

„Państwo winno być silne, ażeby mogło nie posługiwać się gwałtem”.

Autorytaryzm żądał od jednostek podporządkowania się politycznego ale nie żądał „całego człowieka”.

47. Nauczanie społeczne Kościoła w pismach Leona XIII.

Społeczna nauka Kościoła rzymskokatolickiego jest próbą pogodzenia ze sobą wątków liberalizmu i demokratycznego socjalizmu. Owa nauka była dowodem na porzucenie przez Kościół tradycji papalizmu i przywiązania do feudalnej tradycji - i podjęcie próby dostosowania się do sytuacji i społeczeństwa przemysłowego, a następnie postindustrialnego. Podstawowymi dokumentami programowymi są encykliki papieży, począwszy od wydanej w 1891 r. przez Leona XIII encykliki Rerum novarum. Obok charakterystycznego stylu i języka, zwraca w nich uwagę stałe powoływanie się na poglądy poprzedników. Istotnym elementem kontynuacji jest stała filozoficzna podstawa omawianych encyklik, w postaci neotomizmu w kwestiach społecznych wychodzących od godności osoby ludzkiej - co w materii filozoficznej określa się jako personalizm. Personalizm oznacza traktowanie jako kategorii podstawowej osoby.

Leon XIII - encyklika „Rerum novarum”, skierowana jest do duchowieństwa, była programową wypowiedzią papieża w kwestii robotniczej. Leon XIII przeciwstawił się zarówno bezbożnemu socjalizmowi, który głosił hasła walki klas i zmierzał do zniesienia naturalnego prawa własności, jak i materialistycznemu liberalizmowi, utożsamianemu z kapitalizmem, który ograniczając się do sfery materialnej nie brał pod uwagę godności osoby ludzkiej, w szczególności godności pracownika. Zaproponował rozwiązanie solidarystyczne, godzące interesy klasowe, opierające się na szczególnej koncepcji własności.

Własność prywatna - gdy chodzi o własność drobną i średnią jest - naturalnym prawem osoby ludzkiej i podstawą jej wolności, ale zarazem nie jest ona nieograniczona, korzystanie z niej łączy się z obowiązkami wobec społeczeństwa. Własność bowiem jest także funkcją społeczną - właściciel nie powinien kierować się tylko chęcią zysku.

Zadaniom państwa Leon XIII poświęcił szczególnie encyklikę „Graves de communi” z 1901 r. Używał w niej terminu „chrześcijańska demokracja”, wykazując zasadniczą przeciwstawność tej demokracji i „demokracji socjalnej”. Dowodził, że państwo może ograniczać prawa właściciela, „kiedy domaga się tego interes całego społeczeństwa albo jego części składowej”, byle nie naruszać istoty prawa własności. Demokracja chrześcijańska stała się następnie nazwą kierunku politycznego, kierującego się nauką Kościoła w świecie laickim.

48. Korporacjonizm w nauczaniu Piusa XI.

Pius XI odniósł się do demokracji niechętnie, formą działalności publicznej katolików winny być organizacje pod kontrolą hierarchii kościelnej. Encyklika Quadragesimo Anno - 1931, potępienie socjalizmu, liberalizmu, indywidualizmu i kolektywizmu, zasada słusznej pracy (nie może rujnować przedsiębiorstw, ale też nie może zwiększać bezrobocia), zasada subsydiarnej roli państwa. Własność prawem naturalnym - nie mo0że być odebrana nawet gdy człowiek źle by nią dysponował. Krytyka korporacji faszystowskich, postuluje ustrój zwany korporacjonizmem społecznym (wszystkie warstwy pracują dla dobra całego społeczeństwa).

49. Współczesny konserwatyzm.

Charakterystyczne dla ideologii konserwatywnej stały się następujące założenia:

1. wiara w istnienie nadrzędnego, z reguły boskiego porządku społecznego, połączona z przekonaniem, że problemy społeczno-polityczne to przede wszystkim problemy moralne, to znaczy, że w działaniach politycznych należy zmierzać do realizacji dobra, stosując aprobowane moralnie metody;

2. niewiara w rozum ludzki, generalny sceptycyzm co do ludzkich możliwości świadomego kształtowania życia społeczno-politycznego; konserwatysta nader chętnie twierdzi, że nic się nie zmienia, że w gruncie rzeczy nihil novi sub sole (nic nowego pod słońcem);

3. niewiara w idee postępu, przekonanie, że na świecie zawsze będzie dobro i zło, nie da się wiec tego zła zmienić na lepsze;

4. szacunek wobec tradycji i przeszłości, którą konserwatyści skłonni są uważać za najważniejszą wartość, uznając też istnienie pewnych niezmiennych zasad moralnych, politycznych, społecznych i obyczajowych;

5. krytyka rewolucji i gwałtownych zmian, przeciwstawianie im powolnych, naturalnych przemian ewolucyjnych;

6. nieufność wobec egalitaryzmu i uniformizmu, co połączone jest z wiarą, że hierarchia, istnienie klas i grup społecznych, a także elit rządzących jest nieodłącznym elementem wiecznego ładu społecznego;

7. przekonanie, że własność i wolność są nierozdzielne (że wolny człowiek musi posiadać jakąś własność), powiązane z krytyką wszelkich programów nacjonalizacji, kolektywizacji itp.

Konserwatyści dwudziestowieczni podkreślają koniecz­ność istnienia w każdym społeczeństwie naturalnych elit, pragną zachowania klasycznego systemu ekonomicznego, opartego - jak utrzymują - na zdrowej zasadzie wolnej konkurencji, występują przeciw wszelkiemu interwencjonizmowi . Jednocześnie konserwatyści domagają się poszanowania tradycji i tradycyjnych zasad moralnych w życiu społeczności państwowej, ostro krytykują szereg negatywnych zjawisk współczesnego świata. Nie aprobują zwłaszcza społe­czeństwa permisywnego (przyzwalającego), które nie intere­suje się i nie ingeruje w życie prywatne człowieka, pozwalając ludziom swobodnie wybierać model życia rodzinnego, manifes­tować nietypowe zachowania seksualne itp.

Niektórzy konserwatyści wyznają paternalistyczny model państwa, uważają, iż społeczeństwo musi być solidarne, a państwo powinno dbać o prawidłowy rozwój społeczeństwa, ma więc i obowiązek podejmowania działań socjalnych, na przykład w celu ochrony najważniejszej grupy społecznej, jaką jest rodzina.

. Charakterystyka konserwatyzmu - idee wspólne dla wszystkich konserwatystów.

• Lepsza jest zmiana powolna, ewolucyjna, nie rewolucyjna,

• Występowanie elitaryzmu (nie każdy ma te same prawa, gdyż nie wnosi tyle samo do państwa), istnienie elit jest zjawiskiem naturalnym,

• Duża rola tradycji - zasad niepisanych, wg których się postępuje bez względu na to czy są słuszne czy nie; „lepszy stary, sprawdzony przesąd, niż coś nowego, niepewnego, choć nawet prawdziwego”,

• Niewiara w postęp - nie da rady zbudować doskonałego społeczeństwa pomimo wprowadzenia licznych zmian; główne elementy państwa pozostają takie same.

Konserwatyści II połowy XX wieku: Russel Kirk, M. Oakeshott, Leo Strauss.

b) Michael Joseph Oakeshott był zwolennikiem tradycji, empiryzmu i wolności jednostki - w swych poglądach nawiązywał do myśli Arystotelesa, Hobbes'a, Burke'a i Hume'a. Przyczynił się do odnowienia i spopularyzowania myśli konserwatywnej. Najsłynniejsze jego eseje to: „O postawie konserwatywnej” i „Racjonalizm w polityce”.

c) Kluczowa teza Leo Straussa głosi, że ludzie i społeczeństwa nie mogą żyć sprawiedliwie bez niezmiennego kodeksu moralnego. Przywodzi to na myśl średniowieczny dowód na nieśmiertelność duszy: dusza nie jest złożona z części, a zatem jest niepodzielna i nie może ulec rozpadowi. Polityczne i ekonomiczne wolności, których orędownikami są konserwatyści, mogą funkcjonować tylko w oparciu o dyscyplinę narzuconą przez uświęcony porządek moralny.

Historia nowoczesnego konserwatyzmu to historia dialektycznego konfliktu pomiędzy pragnieniem porządku publicznego i namiętnym umiłowaniem wolności indywidualnej. Poszukiwanie ładu wynika z obawy przed żywiołami. Jest próbą zapobieżenia dalszemu osłabianiu tradycji i zasad postępowania; wysiłkiem zmierzającym do wzniesienia umocnień, które - wobec braku powszechnie przyjmowanych ograniczeń moralnych - mają nas uchronić przed chaosem. Wysiłek ten wyrasta z przekonania, że pozbawiona barier ludzkość stoczy się w otchłań, zrywając więzy, które łączą ją z przeszłością i stanowią drogowskaz na przyszłość.

Konserwatyzm współczesny

Najbardziej rozpowszechniony współcześnie jest taki konserwatyzm, w którym z jednej strony głosi się pochwałę tradycyjnych wartości i uważa, że państwo jest zobowiązane do ich ochrony, a zatem prawo stanowione przez państwo nie może naruszać ustalonych wartości moralnych, a z drugiej strony popiera się neoliberalizm w dziedzinie gospodarki. Przykładem takiego konserwatyzmu społecznego może być program ekono­miczny brytyjskiej Partii Konserwatywnej, nazwany od jej przywódczyni, premiera w latach 1979-1990, Margaret Thatcher, thatcheryzmem. Konsekwentnie i systematycznie zlikwidowała ona w Wielkiej Brytanii efekty reform socjalnych wprowadzonych uprzednio przez brytyjskich socjalistów (np. reprywatyzowała znacjonalizowane po wojnie przedsiębiorstwa, ograniczyła budownictwo socjalne), głosząc przy tym hasła powrotu do starych dobrych zasad indywidualnej własności, wolności jednostki i odpowiedzialności jednostki za swój los. Konserwatyści współcześni z reguły głoszą hasła skrajnego liberalizmu ekonomicznego i taki konserwatyzm jest szczególnie popularny w USA i w Wielkiej Brytanii. Wybitni rzecznicy konserwatyzmu w XX w. to Russell Kirk, Robert Nisbet, Michael Oakeshott, John Hallowell, a także politycy, jak np. Ronald Regan, były prezydent USA.

Typowym przykładem postawy konserwatystów brytyjskich jest ich protest przeciw spisaniu konstytucji: powołując się na tradycję, stanowczo zwalczają postulat napisania konstytucji, zgłaszany przez inne partie brytyjskie.

50. Reformy doktrynalne II Soboru Watykańskiego i ich Konsekwencje w funkcjonowaniu Kościoła współczesnego.

SOBÓR WATYKAŃSKI II (1963-1965)

Głębokie przemiany - uwspółcześnienie, oraz dialog z ludźmi. Encyklika Pacrs in Terris - ekumenizm między wyznawcami i liturgią w językach narodowych. Nadrzędna wartość wolności i godności człowieka, prawa do godnego poziomu życia i wolności sumienia, zrzeszania się, udziału w życiu publicznym. Własność prawem naturalnym - zapewnia jednostce niezależność (kościół nie wyklucza własności społecznej, spółdzielczej i państwowej) niekiedy własność może być przeniesiona na państwo, za uprzednim i godziwym odszkodowaniem. Najważniejsze jest prawo do pracy - pierwszeństwo pracy przed kapitałem, godziwa płaca (umowa nie daje dobrowolności co do zapłaty), zmniejszenie nierówności społecznych, wprowadzenie ubezpieczeń. Zasada subsydiarnej roli państwa. Sobór wskazał na sytuację biednego „południa” i bogatej „północy” - pomoc gospodarcza dla krajów trzeciego świata i postkomunistycznych. Protest przeciw poświęcaniu jednostki dla narodu, lub klasy społecznej. Występował przeciwko totalitaryzmowi i wolnej konkurencji (pogoni za zyskiem), odrzucał zasadę suwerenności ludu. Władza pochodzi od Boga. Najlepszym systemem państwa jest model demokratyczny - podział władzy i państwo prawne.

KOŚCIÓŁ PO II SOBORZE WATYKAŃKIM

protest przeciw totalitaryzmowi; krytyka wolnej konkurencji; nadrzędność osoby ludzkiej; Własność - naturalne pr. człowieka; przeciw komunistom; czasem trzeba przenieść własność na p. ale za odszkodowaniem; każdy ma pr. wziąć z własności drugiego rzeczy niezbędne do życia; Praca - powołanie człowieka; pracodawca pośredni (p.) powinien zapewnić pracę wszystkim chętnym; uznanie strajków, o ile nie są polityczne; płaca rodzinna; System - zniesienie nierówności spolł.; życie godne; interwencje p. mają zwiększać wolność działania osób; nie wszystkie potrzeby ludzkie mogą być zaspokojone przez rynek; Jan XXIII - odrzucił zasadę suwerenności ludu (lud nie jest źródłem władzy); wł. pochodzi od Boga; ludzie określają ustrój p.; za demokracją, odział wł., p. prawne; Chrześcijanin nie jest zmuszony do posłuszeństwa pr. sprzecznego z pr. bożym;

51. Współczesny liberalizm.

Hayek Frifrich August von (1899-1992)

Autor „konstytucji wolności” „Prawo ustawodawstwo, wolność” „Droga do poddaństwa (niewolnictwa)”.

Odrzucił przymiotnik „neo” dla swojego liberalizmu - zwracał uwagę, że liberalizm jaki propaguje jest jedynie powrotem do klasycznych zasad, a nie nowym liberalizmem.

Błąd kartezjańskiego myślenia polega na nadmiernej wierze w rozum ludzki i racjonalizm; polega na przekonaniu, że można racjonalnie sterować i kontrolować procesy społeczne. Tymczasem postęp dokonuje się właśnie przez przypadkowe i nieprzewidziane działanie ludzkie. Mówił, że nie da się poprzez ustawodawstwo zmienić mechanizmów rynkowych.

Idea sprawiedliwości społecznej jest nonsensem - sprawiedliwy może być jedynie pojedynczy człowiek, ale nie rynek. Podobnym nonsensem jest mówienie o sprawiedliwej płacy.

Żądał likwidacji ubezpieczeń społecznych prowadzonych przez państwo, domagał się wolnego rynku w zakresie usług medycznych.

Funkcją państwa jest stworzenie ram prawnych, które nie zależą od woli większości, a które są niezbędne w każdym wolnym społeczeństwie: wolność, własność, zasada podziału władzy i zasada rządów prawa. Prawo nie ma jednak służyć osiąganiu jakichkolwiek celów, ale ma być formą poprzez którą państwo umożliwia jednostkom realizację rozmaitych dążeń.

Twierdził, że jeśli coś jest za darmo, a nie jest niograniczone to tego zabraknie. Krytykował demokrację - państwo demokratyczne zatraca indywidualność jednostki.

Milton Friedman

Stał się najbardziej bezkompromisowym rzecznikiem liberalizmu ekonomicznego. Zdaniem Friedmana, istnieją tylko dwie metody koordynacji działań ludzkich -albo totalitarna kontrola albo wolny rynek.

Przeciwstawiał się kontroli państwa, uważając że wszelkie kryzysy są skutkiem błędów doradców i ekonomistów państwowych. Działalność państwa ogranicza rynek, który sam najlepiej reaguje na zmianę warunków. Krytykował ustalenie płac minimalnych, budownictwo państwowe, kontrolowanie przez państwo wolnych zawodów, system ubezpieczeń społecznych, szkolnictwo państwowe, daniny państwowe itp. - jako podrażające koszty.

Friedman podkreślał, że bez pełnej wolności ekonomicznej nie ma wolności politycznej ani wolności indywidualnej. Człowiek ma prawo do błędu, a usiłowanie zapobiegania skutkom nieodpowiedzialności indywidualnej, np. przez wprowadzanie obowiązkowych ubezpieczeń zdrowotnych, jest ograniczeniem wolności decydowania o własnym losie i preferencjach.

Zadaniem rządu jest jedynie określenie reguł gry, ale nie prowadzenie gry samemu.

Atakował nieograniczoną demokrację, stwierdzając, że nie wszystkie materie można by pozostawić woli większości, gdyż to mogłoby zagrozić wolności.

52. Ordoliberalizm niemiecki.

53. Libertarianizm amerykański (Robert Nozick, John Rawls).

Robert Nozick

Nozick hipotetycznie rozważał, jak mogło dojść do powstania państwa.

Punktem wyjścia są założenia zbliżone do założeń Locke'a:

po pierwsze, jednostki mają prawa; po drugie, państwo powstało, gdyż niedogodna była ochrona własnych praw przez poszczególne jednostki.

Wobec tego po­wstawanie państwa było właściwie powstawaniem agencji ubezpieczeniowych, które oferowały egzekwowanie umów i zobowiązań oraz ochronę życia i mienia ubezpieczonych. Jedna z agencji ostatecznie zdobyła faktyczny monopol na używanie siły, stając się państwem (państwo minimalne). Należy przyjąć, że monopol agencji powstał dlatego, że oferowała ona najmniejsze koszty usług, a zatem gwarantowała ona i chroniła, a nie ograniczała prawa jednostek. Nikt by nie zrzekł się prawa do własności na rzecz agencji.

John Rawls

Uważał, że potrzebą ludzi jest zapewnienie sprawiedliwości.

Umowa społeczna zawierana jest w sytuacji „zasłony niewiedzy”. Zasłona niewiedzy oznacza, że nikt z uczestników umowy nie zna swojej indywidualnej przyszłej pozycji majątkowej, społecznej ani własnych możliwości intelektualnych czy innych zdolności.

Ludzie domagali się równej wolności dla wszystkich, równego dostępu do dóbr (godzili się na nierówność tylko w sytuacji gdy poprawia to sytuację najniżej usytuowanych jednostek w społeczeństwie).

Mówił „Każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej wolności możliwej do pogodzenia z podobną wolnością innych”.

Państwo jest wspólnotą ludzi dążących do tych samych celów.

Libertarianie

Idea ich sprzeciwia się idei państwa dobrobytu - państwa socjalnego.

Przywódcą był Murray Rothbont.

Propagowali wolność jednostki (prawa człowieka), wolność druku, zgromadzeń, wolność słowa, prawo do zajmowania się „zbrodnią bez ofiar” (handel pornografią).

Państwo jest agresorem poprzez pobór podatków. Wojna jest morderstwem, wojsko niewolnictwem.

Są skrajnymi indywidualistami.

54. Charakterystyka feminizmu.

Na przełomie XIX i XX w. Pojawiło się nowe zjawisko w postaci ruchu społecznego, głoszącego równouprwnienie kobiet. Koncentrowało się na postulaci przyznania kobietom pełni praw wyborczych. Pojawił się nowy nurt określany mianem sufrażyzmu. Związany on był z osobą i działalnością najwybitniejszych postaci ruchu, Emmeline Pankhurst, oraz założoną przez nią w 1903r. w Londynie „Społeczno-polityczną Unią Kobiet“. W dalszym rozwoju ruchu kobiecego i w miarę odnoszenia przzeń sukcesów pojawiły się w nim postulaty dotyczące pozycji socjalnej kobiet, dostępu do wyższego wykształcenia, poprawy warunków pracy i wynagrodzenia kobiet pracujących, wolności dysponowania własnym majątkiem, zrównania praw rodziców wobec dzieci.

Hasła emancypacyjne pozostają żywotne we współczesnymfeminizmie. Feminizm jako ruch polityczny koncentruje się na żądaniach równego dostępu kobiet do stanowisk zawodowych i reprezentacji politycznej, na zapewnieniu kobietom pełni praw zarówno politycznych, jak i cywilnych (rodzinnych, majątkowych), haśle równej płacy za równą pracę, a także na ochronie kobiet przed zjawiskami dyskryminacji i wykorzystania. Partie socjaldemokratyczne uciekają się często do polityki zapewniającej kobietom okreś;lony procent stanowisk w instytucjach państwowych i przy podziale mandatów do ciał przedstawicielskich. Od tych programów i działań na rzecz poprawy sytuacji kobiet i nadania im pełnych praw, odróżnić należy femin izm jako naukę i ideologię, nie stroniącą jednak od formułowania wyraźnych postulatów praktycznych. Zwraca się bowiem uwagę w feminizmi, że same rozstrzygnięcia polityczne nie zagwarantują faktycznej równości statusu kobiet i mężczyzn, gdyż - jak pokazuje doświadczenie - formalne zrównanie praw obu płci nie przyniosło dotychczas pożądanych rezultatów. Kobiety nadal pracują w zawodach uznawanych za tradycyjnie „kobiece“ (pielęgniarka, nauczycielka, przedszkolanka), zarabiają na tych samych stanowiskach nmniej niż mężczyźni, choć niejednokrotnie są lepiej wykształcone, a ich obecność w życiu społecznym pozostawia je zawsze w mniejszości.

55. Współczesne doktryny lewicowe.

Ideologia polityczna to całokształt poglądów danej kategorii czy grupy społecznej - partii, klasy, warstwy - na strukturę społeczeństwa, na państwo i na prawo, zawierający przynajmniej następujące elementy:

1. wskazanie wartości, które dana grupa uznaje za ważne w życiu politycznym - takimi wartościami mogą być na przykład państwo, naród, silna władza, równość społeczna, wolność jednostki, pokój na świecie itp.;

2. obraz rzeczywistości politycznej wraz z jej oceną;

3. określenie metod i środków służących osiągnięciu pożądanej rzeczywistości społecznej.

Ideologie nie muszą być usystematyzowane ani nie muszą zawierać wszystkich wyżej wymienionych elementów. Istotne dla każdej z nich jest jednak to, że wyznacza pewne wartości, czy tylko jedną wartość, jak na przykład dobro narodu.

Doktryna polityczna jest bardziej konkretnym przed­stawieniem postulatów zawartych w jakiejś ideologii, najczęś­ciej w odniesieniu ich do określonego miejsca i czasu. Zawiera wskazówki działania politycznego, to znaczy działania zmierzającego do osiągnięcia i sprawowania władzy bądź też udziału we władzy. W każdej doktrynie musi być miejsce na twierdzenia lub oceny dotyczące władzy i jej sprawowania, a zatem i na problemy państwa i prawa. Doktrynę łączy z ideologią wspólna idea nadrzędna. Tak na przykład można mówić o ideologii liberalnej czy liberalizmie w ogóle, podczas gdy doktryna liberalna Johna Stuarta Milla, zawierająca postulat rządu reprezentatywnego, jest przykładem zastosowania ogólnych zasad liberalizmu do jednego kraju w określonej epoce, mianowicie do 2 pol. XIX w.

Program polityczny

Program polityczny z reguły zawiera wykaz działań politycznych, które dana grupa polityczna (partia, ruch) zamierza podjąć w określonym miejscu i czasie. Program bywa zazwyczaj uszczegółowieniem doktryny i opiera się na jakiejś ideologii, chociaż czasami może łączyć w sobie elementy różnych ideologii (mówimy wtedy o eklektycznym programie politycznym).

Na przykład jakaś grupa propagująca ideologię liberalną, ogólnie głosząca zasadę wolności jednostki w społeczeństwie, broni jako fundamentu liberalnego państwa zasady wolnej gry sił rynkowych (doktryna) i w programie swoim zapowiada, że będzie dążyć do zniesienia ingerencji państwa w gospodarkę przez prywatyzację przedsiębiorstw państwowych w ciągu 5 lat oraz zniesienie subwencji i dotacji państwowych w ciągu 6 lat. Te ostatnie wskazania to już elementy programu konkretnego politycznego działania. Warto tu zaznaczyć, że czasem program jakiejś grupy politycznej może wyprzedzać powstanie doktryny, a nawet ideologii tej grupy, np. jakaś grupa zmierza przede wszystkim do poprawienia sytuacji gospodarczej kraju, ma program likwidacji nierentownych przedsiębiorstw państwowych, a dopiero potem konstruuje czy raczej sięga po ideologiczne i doktrynalne argumenty uzasadniające ten program, zaczerpnięte np. z tradycyjnego liberalizmu.

W języku potocznym różnice znaczeniowe między terminami doktryna a ideologia są rzadko zauważane.

Warto w tym miejscu zauważyć, że same te pojęcia ściśle wiążą się ze współczesnością, powstały wtedy, gdy pojawiła się możliwość aktywnego udziału większych grup ludzkich w życiu politycznym, a wiec od końca XVIII wieku. Wtedy też pojawiło się samo słowo „ideologia”, a także większość słów używanych jako ich nazwy, takich jak ,,liberalizm”, ,,socjalizm”, „konserwatyzm”.

Tradycyjna typologia doktryn politycznych

W zależności od rozmaitych elementów charakteryzują­cych doktryny przyjęło się wyróżniać pewne ich typy. W praktyce życia politycznego często charakteryzuje się ideologie i doktryny jako reakcyjne, konserwatywne, reformistyczne, rewolucyjne i utopijne.

Doktryny reakcyjne nawołują do przywrócenia albo utrzymania takiego społeczeństwa i jego ustroju politycznego, który w danym momencie byłby powszechnie uznany za przestarzały. Reakcyjny charakter miały na przykład doktryny nawołujące do przywrócenia feudalizmu w Europie w I pol. XIX wieku (pogląd taki głosili tzw. teokraci francuscy) czy doktryny monarchistyczne w dwudziestowiecznej Francji. W naszych czasach reakcyjne są doktryny, które chciałyby cofnąć życie polityczne do postaci sprzed Wielkiej Rewolucji Francuskiej 1789 r., czy na przykład głosiłyby konieczność cofnięcia skutków przemian w Europie środkowowschodniej i powrotu do ustroju realnego socjalizmu, jak określano ustrój państw pozo­stających pod rządami partii komunistycznych.

Doktryny konserwatywne (zachowawcze) to takie do­ktryny, które głoszą przede wszystkim utrzymanie całokształtu stosunków społecznych, a zwłaszcza organizacji politycznej społeczeństwa, niechętne są zmianom, a jeżeli zmiany są konieczne, to godzą się z nimi bez entuzjazmu.

Doktryny reformistyczne to doktryny, które przewidują zmiany społeczne i polityczne, domagają się jednak ich przeprowadzenia w sposób ewolucyjny, stopniowy i wykluczają rewolucję jako metodę działania politycznego.

Doktryny rewolucyjne są to doktryny uznające rewolucję za podstawowy sposób działania politycznego, przy czym przez rewolucje ich twórcy rozumieją gwałtowny sposób likwidacji aktualnie istniejącego porządku społecznego i politycznego, najczęściej połączony z użyciem przemocy wobec przeciwników zmiany. Marksizm, leninizm, maoizm - to przykłady typowych doktryn rewolucyjnych.

Swoisty charakter mają doktryny utopijne. Nazwa pochodzi od Utopii, nie istniejącej wyspy (grec. utopos znaczy miejsce, którego nie ma) opisanej w XVI w. przez angiels­kiego pisarza, Tomasza More'a (Morusa). Na wyspie tej panować miał idealny ład społeczny: wszyscy zgodnie praco­wali dla wspólnego dobra, nie było waśni ani nierówności między ludźmi. Doktryny utopijne to takie, które wskazują cele polityczne niemożliwe do zrealizowania w danym momencie.

Lewica, prawica, centrum

Od wieku XIX doktryny bywają też charakteryzowane jako prawicowe, lewicowe bądź centrowe. Podział ten pochodzi z okresu po rewolucji francuskiej, a nazwy od miejsca zajmowanego w parlamentach przez ówczesne ugrupowania polityczne. Stosunek do tradycji intelektualnej Oświecenia, także do przeobrażeń dokonanych podczas rewolucji wyznaczał wówczas linie podziałów politycznych: na prawicy zasiadali jej przeciwnicy i ci, którzy postulowali powrót do czasów feudalnych i monarchii absolutnej, czyli zwolennicy dawnego porządku, w centrum ci, którzy zasadniczo godzili się z nowym ustrojem państwa i nowymi stosunkami społecznymi, na lewicy zaś ci, którzy uważali, że nawet nowy porządek społeczny nie jest dostatecznie sprawied­liwy. Jedni argumentowali wprawdzie, że istnieje równość prawa, ale nadal obowiązuje wysoki cenzus majątkowy, inni natomiast uważali, że należy także zrealizować zasadę równości społecznej. Od tego czasu sytuacja polityczna się zmieniła, niemniej określenia pozostały - chociaż współcześnie kryteria są już mniej wyraziste, a podziały polityczne bardziej skomplikowane.

Współcześnie przyjęło się określać - przez analogie do treści ideologii głoszonych w XIX w. - jako prawicowe (a często po prostu nazywać ich zwolenników prawicą) te ideologie, w których istotnym elementem jest niechęć do radykalnych zmian, pochwała tradycji i podstawowych wartości, za które prawica z reguły przyjmuje kulturę, religię, tradycję państwową. Prawica - siłą rzeczy - broniąc tradycji czy niechętnie godząc się na zmiany społeczne, reprezentuje ludzi zadowolonych z danego porządku lub tych, którzy przeciwstawiają się zmianom dla nich niekorzystnym, a wiec najczęściej ludzi lepiej sytuowanych. Ideologie czy doktryny prawicowe zawierają przy tym często tezę, że bogactwo jest wynikiem wyłącznie własnej pracy, zapobiegliwości i pracowitości. Prawica stanowczo odrzuca hasła uspołecznienia, nacjonalizacji czy kontroli państwa nad gospodarką. Prawicowe doktryny są też z reguły elitarne: w wieku XIX wiązało się to z akceptacją cenzusów majątkowych, a nawet z nawoływaniem do przywrócenia uprzywilejowanej pozycji szlachty, w wieku XX prawica najczęściej głosi pochwałę elit finansowych lub intelektualnych, przeciwstawiając społeczeństwo zróżnicowane i hierarchiczne - społeczeństwu masowemu, w którym brak naturalnych grup i przywódców sprawia, że jest ono podatne na oddziaływania demagogów. Najczęściej spotykaną współcześnie doktryną prawicową jest konserwatyzm.

Jako lewicowe (lewicę) określa się dziś takie ideologie i doktryny, których rzecznicy głoszą przede wszystkim hasła sprawiedliwości społecznej, domagają się pełniejszej realizacji zasady równości wszystkich ludzi, występują w imieniu i w obronie interesów ludzi słabszych, czyli zazwyczaj biedniejszych. W przeciwieństwie do ideologii prawicowych ideologie lewicowe nie akceptują tezy, że nierówność społeczna jest naturalna, przeciwnie, za naturalną raczej uważają równość, natomiast podziały społeczne przypisują istniejącym stosunkom własnościowym, niesprawiedliwym regulacjom prawnym. Ideologie lewicowe tradycyjnie zwalczają wszelkie formy dyskryminacji, domagając się np. równości praw dla kobiet, zrównania praw dzieci bez względu na to, czy urodziły się w małżeństwie, czy poza nim, wyrównania szans startu życiowego, np. przez system pomocy stypendialnej zależnej od dochodu w rodzinie itd.; domagają się głębokiej demokratyzacji życia politycznego. W doktrynach i ideologiach lewicowych wyrażana jest też akceptacja możliwości użycia siły i przymusu dla przeprowadzenia pożądanych zmian społecznych, gotowość do buntu i rewolucji w imię własnych ideałów.

Jako centrowe zwykło się określać takie doktryny, które opowiadają się w zasadzie za utrzymaniem pewnej równowagi między interesami różnych warstw społecznych, a także między elementem tradycji i nowatorstwa. Ideologie centrowe nie głoszą wprawdzie, że nierówność społeczna jest niesprawiedliwością, jednak domagają się, żeby społeczeństwo starało się ją ograniczyć i łagodzić negatywne skutki wynikające z wolnej gry sil rynkowych.

Skrajne poglądy prawicy bądź lewicy zwykło się nazywać doktrynami radykalnymi (łac. radix - korzeń) lub ekstremistycznymi (łac. extremum - koniec), przy czym częściej mówi się o radykalnej lewicy, określenie ekstremistyczny dodając do ideologii czy doktryn prawicowych. W przypadku doktryn lewicowych spotkać się można niekiedy z określeniem ultralewica. Termin ten oznacza ideologie opozycyjne tylko w stosunku do tradycyjnych ideologii prawicy, ale wobec „klasycznych” doktryn lewicowych, które przez zwolenników ideologii ultralewicy są uznawane za niedostatecznie radykalne. Niekiedy używa się też w języku potocznym terminu lewactwo, gdy mowa jest o skrajnych poglądach zwolenników jakiejś frakcji w ramach partii lewicowych.

Pozycja poszczególnych ideologii w wielości poglądów politycznych może się zmieniać - wystarczy wskazać, że np. liberalizm w I poł. XIX w. był ideologią centrową bądź w niektórych krajach centrowolewicową, a w 2 poł. tegoż wieku znalazł się na prawicy, bądź co najwyżej w centrum. Tradycyjnie na przykład komunizm określał się sam jako ideologia lewicowa i za taką też był uważany. Jednak w państwach Europy Środkowej i wschodniej konserwatywni komuniści, broniąc swoich uprzywilejowanych pozycji, siłą rzeczy zajmowali pozycje prawicowe, a co najmniej wykazywali konser­watywną postawę, z reguły kojarzoną z ideologią prawicową. Natomiast ich przeciwnicy często występowali właśnie w imię haseł sprawiedliwości i równości. W każdym razie określenia prawica czy lewica w naszych czasach muszą być używane bardzo ostrożnie. Nader często jest tak, że partie odwołujące się do tradycyjnych wartości prawicowych, jak naród, silne państwo itd., jednocześnie rnają lewicowe raczej programy gospodarcze, domagają się osłon socjalnych, utrzymania państwowej własności itd. Szczególnie trudno jest zastosować określenia ,,prawica" i ,,lewica" do dwudziestowiecz­nych ideologii faszystowskich, ponieważ z jednej strony ideologie te posługiwały się hasłami tradycyjnie prawicowymi, głosiły pochwałę tradycji narodowej i państwowej, były antykomunistyczne oraz antysocjalistyczne i negowały dziedzictwo rewolucji francuskiej, a także racjonalizm oświeceniowy, z drugiej jednak strony akcep­towały użycie siły i przeprowadzenie rewolucji do realizacji swoich haseł.

Możemy też rozróżniać doktryny polityczne ze względu na ich elitarny bądź egalitarny charakter. Doktryny elitarne to takie, które głoszą konieczność istnienia w każdym społe­czeństwie elit (tj. grup dominujących w różnych dziedzinach życia społecznego), na przykład elity politycznej, ekonomicz­nej, intelektualnej, oraz aprobują zróżnicowanie polityczne, ekonomiczne społeczeństwa, przypisując elitom większe prawa jako rekompensatę zwiększonych obowiązków elit.

Doktryny egalitarne (równościowe) to doktryny propa­gujące egalitaryzm; ich zwolennicy głoszą równość wszystkich ludzi i równość tę uważają za podstawową wartość' w życiu politycznym i ekonomicznym. Swoisty charakter mają doktryny, które można by określić' jako solidarystyczne, czyli takie, które uznając za konieczne zachowanie zróżnicowanego ekonomicznie społeczeństwa, jednocześnie głoszą zasady solidaryzmu, to znaczy harmonijnej współpracy wszystkich klas i grup społecznych dla wspólnego dobra.

Wskazane podziały doktryn nie wykluczają się, są bowiem oparte na odmiennych kryteriach, i można sobie wyobrazić na przykład doktrynę utopijną, reakcyjną i elitarną jednocześnie, podobnie jak doktrynę egalitarną, utopijną i rewolucyjną jednocześnie.

---