ZJAWISKA KRYZYSOWE W PEDAGOGICE I EDUKACJI KOŃCA XX I POCZĄTKI XXI WIEKU. PRZYCZYNY, PRZEJAWY I DROGI WYJŚCIA.

WYKONAŁY :

Róża Kondracka

Marta Kamińska

Ilona Bliźniuk

W minionym stuleciu edukacja podlegała wielu istotnym przemianom w zakresie funkcji społecznych, celów, treści, programów kształcenia , metod, wreszcie wyników). Ich istota polegała na przezwyciężeniu i odchodzeniu od prymatu nauczania podającego, przekazującego i przechodzeniu ku edukacji preferującej indywidualny wysiłek jednostki, jej samorozwój, kreatywność. Równocześnie jednak edukacja ulegała wielu zjawiskom kryzysowym, z których podstawowe to:

• kryzys szkoły jako instytucji społecznej (widoczny głównie w obrębie funkcji przez nią spełnianych)

• kryzys strukturalny ( a więc kryzys szkoły jako organizacji, którego istota tkwi w biurokratyzacji szkoły)

• kryzys szkoły jako podmiotu zmiany(przejawiający się w znacznej stabilności celów, programów, metod kształcenia itp.) w szybko zmieniającej się rzeczywistości społecznej.

Edukacja ma oczywiście ograniczone możliwości przezwyciężenia owych zjawisk i kreowania nowego jej paradygmatu i modelu szkoły, gdyż zależą one od kierunku i jakości przemian makrosystemu społecznego. Poszukiwania zaś nowego modelu szkoły, odpowiadającego wymogom XXI wieku nie mogą tylko polegać na zakwestionowaniu dotychczasowego, ale musza być oparte na gruntownej krytycznej analizie stosowanych rozwiązań, tendencji rozwoju szkół w świecie oraz propozycji zgłaszanych w raportach oświatowych o zasięgu narodowym i globalnym.

Zdaniem F. Mayora - byłego dyrektora generalnego UNESCO i jego współpracowników – doświadczenia, jakie przyniósł XX wiek świadczą o narastającym wciąż niebezpieczeństwie utraty przez ludzkość podstawowych wartości, a także takich zagrożeń, które stawiają pod znakiem zapytania możliwość naszego przetrwania.

Cechy charakterystyczne minionego stulecia to przede wszystkim:

złożoność, niepewność, niestałość, krótkoterminowość.

Najistotniejszą jednak jego cechą było to, że zmienił on nasze postrzeganie świata i strukturę społeczeństw, do czego przyczyniły się głównie rewolucja naukowa i rewolucja informatyczna.

Według oceny F. Mayora to właśnie rewolucja naukowa przeniosła ludzkość z epoki pewności i dogmatyzmu, determinizmu zjawisk przyrodniczych i społecznych ku takiej koncepcji przyrody i historii, która charakteryzuje się ambiwalencją. Dokonująca się zaś obecnie rewolucja informatyczna – polegająca na wprowadzaniu nowych technik i technologii informatycznych do wszystkich dziedzin naszego życia, nie tylko zmienia świat, przekształca społeczeństwa, ale także prowadzi do globalizacji kolejnych obszarów naszego życia.

Owym zjawiskom towarzyszy przy tym według J. Habermasa globalny kryzys sensu, który obejmuje zarówno świat zewnętrzny jak i świat wewnętrzny człowieka, a więc: obszar rozumu , obszar samoświadomości człowieka, obszar doświadczania świata .

Według M. Szulakiewicza kryzys rozumu wynika z naszej „niemocy” wobec problemów rzeczywistości, kryzys w drugim obszarze przejawia się w braku samoświadomości, natomiast w trzecim obszarze w tym, iż świat zewnętrzny staje się człowiekowi obcy, gdyż nie nadąża on za tempem jego przemian, co może prowadzić do poczucia zagubienia czy bezradności.

Antony Giddens- wybitny socjolog brytyjski – sądzi zaś, iż owe zjawiska kryzysowe prowadzą do różnych patologii w kształtowaniu się tożsamości człowieka: od sztywnych tradycjonalistów po tych, którym brak sensu własnego istnienia.

Jeszcze dalej w diagnozie spuścizny XX wieku idzie Z. Kwieciński w rozprawie o znamiennym tytule : „Przyszłość edukacji w świecie bez przeszłości”. Jego zdaniem na progu nowego stulecia świat stoi przed groźbą : końca historii, końca geografii, końca tożsamości, końca człowieczeństwa i końca własnego istnienia.

Koniec historii– to pewna analogia do znanej tezy F. Fukuyamy oznaczająca brak alternatywy dla globalnego panowania wolnego rynku, poszerzającą się sferę ubóstwa i wykluczenia, bezrobocia, pogłębiające się różnice położenia społecznego, upowszechnianie się utraty nadziei.

Koniec geografii – oznacza zanikanie granic narodów i państw dla ekonomii i kultur, przemocy, terroryzmu, AIDS, narkotyków i środków masowej zagłady.

Koniec tożsamości– sugeruje, że nie możemy być tacy sami przez całe życie, nie możemy go sobie zaprojektować, by być kimś i jakimś , bo nie możemy w pełni sterować trajektorią własnego losu z różnych powodów. Na prawidłowość tę zwracali także uwagę A. Giddens i Z. Bauman. Pierwszy z nich podkreślał przy tym, że „nie tylko sens życia, ale samorealizacja jednostki może zostać opakowana i rozprowadzona zgodnie z zasadami rynku”. Projekt tożsamości jednostki bowiem – w mniejszym lub w większym stopniu – przekłada się na projekt posiadania pożądanych dóbr i dążenie do sztucznie skonstruowanego stylu życia.

Koniec człowieczeństwa oznacza według Z. Kwiecińskiego zatratę zdolności współodczuwania odpowiedzialności za przyszłość, zasadniczy regres rozumności i sumienia, realną zdolność ludzkości do „ekologicznego holokaustu”, do globalnego samobójstwa.

Konsekwencją tego jest oczywiście koniec istnienia świata. Owej apokaliptycznej wizji przyszłości ( a ściśle jej braku) można zapobiec oczywiście dzięki edukacji. Od niej bowiem w decydującym stopniu zależy wewnętrzny świat człowieka, jego sumienie i odpowiedzialność za świat , jego przyszłość i rozwój. Powstaje jednak pytanie jak to zrobić, jaka to ma być edukacja i szkoła.

STRATEGIE EDUKACJI DLA PRZYSZŁOŚCI

Wiek XX przyniósł wiele zjawisk kryzysowych, niepożądanych, a nawet groźnych, zarówno w skali lokalnej jak i globalnej, ale także wiele, niezwykle istotnych dla naszej przyszłości zmian spowodowanych – wedle autorów Białej Księgi- przez rozwój społeczeństwa informacyjnego, procesy globalizacji, postęp naukowo – techniczny.

Wśród owych zmian, szczególne znaczenie dla przyszłości edukacji mogą mieć takie, jak:

• odchodzenie od modernistycznej wizji postrzegania, opisu i wyjaśniania świata i związanego z nim pozytywistycznego modelu uprawiania nauki

• metodologiczny przełom we współczesnej humanistyce

• przekształcenie się dotychczasowego modelu demokracji i kreowanie nowego, opartego na dialogu i współpracy

• coraz powszechniejsze zastosowanie nowych technik informacyjnych w procesie edukacyjnym

• pojawienie się i wdrażanie nowych idei oświatowych i doktryn kształcenia, które prowadzą do nowego pojmowania istoty i funkcji edukacji (jej celów, treści, metod, rezultatów), a w konsekwencji do humanizacji pedagogiki i szkoły

Owe zmiany, jak też działania zmierzające ku przezwyciężeniu zasygnalizowanych uprzednio zjawisk kryzysowych muszą prowadzić nas – zdaniem ekspertów – ku nowemu paradygmatowi edukacji, ku nowemu, być może całkiem odmiennemu od dotychczasowego, modelowi szkoły.

W książce pt. „Edukacja w XXI wieku” autorzy podkreślają, że edukacja i szkoła muszą przekształcić się w XXI wieku w kierunku, który zrywa z dotychczasowym paradygmatem. Ich funkcjonowanie musi być oparte na nie-redukcjonistycznym poglądzie na świat, na krytycznej analizie kultury oraz zmierzać do realizacji takich celów, które odpowiadają potrzebom człowieka.

Dlatego też filozofia edukacyjna w XXI wieku będzie wymagać zrównoważenia potrzeb społeczno-ekonomicznych z potrzebami kultury oraz poszczególnych jednostek.

Do podobnych wniosków dochodzą także autorzy raportu Komisji Europejskiej zatytułowanego „Edukacja dla Europy”. Ich zdaniem, możliwości stwarzane przez nowe techniki informacyjne doprowadzą do tego, że era edukacji opartej na szkole szybko się skończy, a w każdym razie dojdzie do zmiany jej paradygmatu., gdyż nowe techniki przekształcają dotychczasowe społeczeństwa przemysłowe w społeczeństwa uczące się, zaś uczniów wyposażą w metody indywidualnego uczenia się. Nieuchronne jest zatem przejście obecnych modeli szkół i uniwersytetów do struktur jeszcze nieokreślonych, bardziej nowatorskich niż struktury tradycyjne.

Przyszłe struktury szkoły muszą mieć cechy, jakie posiadają współczesne organizacje postbiurokratyczne a zarazem postindustrialne, związane głównie z sektorem biznesu, a więc: elastyczność działania, szybkość podejmowania strategicznych decyzji, przedsiębiorczość, innowacyjność, kreatywność, partnerstwo w relacjach interpersonalnych, kolektywność w wykonywaniu wspólnych zadań, nacisk na ogólne niż wąsko specjalistyczne umiejętności pracowników, itd.

Priorytetową zasadą strategiczną w edukacji dla przyszłości jest równość szans życiowych dzieci i młodzieży z różnych środowisk społecznych, w tym przede wszystkim w dostępie do edukacji.

Cechą wspólną społeczeństwo jest – jak wiadomo – nierówny podział dostępu do ważnych społecznie dóbr duchowych i materialnych, niezbędnych do zaspokojenia podstawowych potrzeb ludzkich. Oznacza on uprzywilejowanie jednych klas czy warstw społecznych i upośledzenie innych. Prowadzi to w każdym społeczeństwie do mniej lub bardziej głębokich nierówności (w kierunku ról społecznych, w sprawowani władzy, w prestiżu, w dostępie do środków konsumpcji, dóbr kultury, edukacji, itd.).

Kolejnym priorytetem edukacji w XXI wieku jest wyraźnie rysująca się potrzeba zastąpienia encyklopedyzmu i pasywnej doktryny kształcenia jak postuluje Kupisiewicz – przez materializm funkcjonalny, zapewniający wiedzę typu „wiedzieć, że”, „wiedzieć, jak” i „wiedzieć, dlaczego” oraz doktrynę generatywną sprzyjającą rozwojowi samodzielnego myślenia i działania uczniów – w celu sprostowania wymogom eksplozji informacyjnej i rozwoju nauki.

Równie istotną strategią jest przejście w wymaganiach programowych od wyników nauczania do kompetencji ucznia.

Dziś wymaga się, by były to: kompetencje cywilizacyjne, kompetencje związane z wychowaniem do wartości, kompetencje związane z etosem pracy, kompetencje związane z etosem nauki, kompetencje związane z komunikacją interpersonalną.

Edukacja przyszłości musi być ponadto – jak postuluje Z. Kwieciński – totalna i konstruktywistyczna.

„Totalna” – to całościowa, pełna, powszechna, globalna, wszechogarniająca i scalająca.

Konstruktywistyczna, czyli zdolna do tworzenia jej przez uczestników, wdrażająca do samodzielności myślenia krytycznego i twórczego, do kreowania przez nich zaplanowanego i kontrolowanego biegu życia, wyposażająca w kompetencje do odbudowy i korekty własnego życia po każdej zmianie i kryzysie, tworząca w ludziach zdolność do rekonstruowania ładu społecznego nasyconego troską o przetrwanie, o sprawiedliwe relacje i udziały dobre więzi w każdej skali.

W minionym stuleciu edukacja podlegała wielu istotnym przemianom. Polegała ona istotnym przezwyciężaniom i odchodzeniu od pierwszeństwa nauczania podającego, przekazującego i przechodzeniu ku nauczania.

Jednak edukacja uległa wielu zjawiskom kryzysowym, których podstawowe to: kryzys szkoły jako instytucji społecznej, kryzys strukturalny, kryzys szkoły jako podmiotu zmiany.

Rozwój społeczeństwa informacyjnego, procesy globalizacji gospodarki i kultury, oraz gwałtowny wzrost ludności , kryzys ekonomiczny i kulturowy, przemiany społeczne, ekonomiczne, traktuje jako podstawowe wyznaczniki przemian we współczesnej edukacji.

We wspomnianych problemach, zagrożeń i szybkich zmian widocznie edukacja stoi przed istotnymi dylematami, obecnie oczekuje się od niej kreowania lepszych warunków życia. Schyłek ubiegłego wieku i początek bieżącego przyniosły falę działań wzmacniających realizację nowej wizji edukacji.

Dzisiaj przestaje ona być narzędziem utrwalania panującego ładu społecznego i politycznego , staje się adresatem licznych oczekiwań i nadziei. W edukacji zaczyna się bowiem zauważać zmiany, przypisuje się jej role w rozwoju społeczeństwa, kreowania nowego ładu społecznego i wyzwalania rozwojowych możliwości zarówno poszczególnych ludzi jak i grup społecznych.

Dzisiaj edukacja odgrywa ważną rolę w kształtowaniu modelu życia, który opierałby się na funkcjonowaniu jednostek , społeczności i społeczeństw bez niszczących konfliktów.

Oświata nie powinna być odbiciem dotychczasowego modelu życia , ale wdrażać nowe lepsze wzory. One powinny służyć poprawie stosunków międzyludzkich , korzystnym zmianom warunków życia i promowaniu wartości humanistycznych.

Przed edukacją stoi problem dotyczący jak wychowywać ludzi, aby potrafili osiągnąć sukces życiowy szybko zmieniających się warunkach i trudnościach. Znaczenie nabiera zatem aby człowieka przygotować świadomości kierowania własnym życiem, samowychowania i samorealizacji, był aktywny, twórczy i przedsiębiorczy, oznacza to żeby posiadał wysoki poziom świadomości moralnej.

Zatem edukacja w nowym humanistycznym wymiarze powinna nowe pokolenia przygotowywać do demokracji, pluralizmu, tolerancji, otwartości, szacunku dla innych ludzi, istotne również jest przygotowanie człowieka do myślenia, działania i dialogu, współpracy oraz globalnej odpowiedzialności.

Zadaniem edukacji jest przygotowanie każdej jednostki do kreatywnego uczestnictwa w kulturze i cywilizacji informacyjnej.

Edukacja stoi przed licznymi i trudnymi wymaganiami, ale w pierwszej kolejności musi podjąć dylemat dotyczący zastąpienia doktryny adaptacyjnej doktryną krytyczna, a więc taka która stwarza większe możliwości pobudzania zmian otaczającej rzeczywistości. Nie można już dzisiaj mówić jedynie o przekazie wiedzy encyklopedycznej, ale położyć nacisk na rozumienie jej i wykorzystanie tej wiedzy w działaniu.

W dobie problemów, który stawia nam wiek XXI staje się pomoc człowiekowi w procesie kształtowania się jego postaw, ideałów życiowych i przekazywanie wartości osobowych.

Można stwierdzić że stoimy dziś przed mocną potrzebą tworzenia edukacji koncentrującej na wartościach. Zatem powinniśmy stworzyć edukację aksjologiczną, która by prowadziła do świadomego wyboru wartości i określenia ich hierarchii jako podstaw konstruowania własnej filozofii życiowej.

Dążenie do wartości kształtuje człowiek i przesądza o jego wewnętrznym rozwoju i działania. K. Denek przyjmuje stanowisko aby traktować edukację jako proces polegający na wpajaniu młodzieży wartości, które stanowią rdzeń.

Edukacja służy do rozwoju ucznia tylko, kiedy staje się procesem jego interakcji wokół wartości.

Obecnie coraz bardziej na powszechności zyskuje pogląd, że do głównych zadań edukacji należy umacnianie ich uczestników wartości uniwersalnych, które się opierają na dobru.

Do wartości należy: prawo do życia i wolności, podmiotowość i tożsamość człowieka.

Proces edukacji powinien ujmować wszystkie wartości podstawowe , które występują w czterech sferach życia człowieka:

• W sferze społecznej (np. rodzina, miłość, przyjaźń, naród patriotyzm, religia)

• W sferze ekonomiczno- gospodarczej (technika, twórczość)

• W sferze przyrodniczej (piękno przyrody, równowaga ekologiczna , zdrowie ludzkie)

• W sferze kultury (między innymi wrażliwość estetyczna)

Problem wartości współczesnej pedagogiki podejmuje M. Łobocki. Jego zdaniem o wielkości moralnej człowieka nie decyduje przestrzeganie przepisów prawa ustalonego przez organ władzy państwowej, ale decydują o niej przede wszystkim uznawane wartości uniwersalne i ponadczasowe.

Problem przedstawiony poniżej ma szczególne duże odniesie do sytuacji panującej w dzisiejszym świecie. Bowiem wydaje się, że niezmiernie często społeczeństwo, zwłaszcza wysoko rozwinięte preferują wartości materialne i techniczne.

W dzisiejszej edukacji trzeba uświadamiać sobie fakt , iż z niektórymi wartościami wiążą się istotne dla teorii i praktyki wychowawczej problemy i dylematy. W obliczu tego edukacja stoi przed dylematem zamiany szkoły na miarę np. „zdolności dziecka na szkołę odpowiednia dla powołania”.