Województwo jest jednostką samorządu terytorialnego, przewidzianą w art. 164 Konstytucji, zgodnie z którym ustawa określa inne niż gmina jednostki samorządu terytorialnego albo lokalnego.
Zgodnie z art.1 pkt.1 ustawy o samorządzie wojewódzkim: Mieszkańcy województwa tworzą z mocy prawa regionalną wspólnotę samorządową. Art.1 pkt. 2 tej ustawy podaje definicje legalną województwa stwierdzając, iż : Ilekroć w ustawie jest mowa o województwie lub samorządzie województwa, należy przez to rozumieć regionalną wspólnotę samorządową oraz odpowiednie terytorium. Samorząd województwa nie jest organem nadrzędnym i kontrolnym nad działalnością samorządu powiatowego i gminnego, nie wkracza zatem w sferę samodzielności powiatu i gminy.(art.4 pkt.1) Dlatego też organy samorządu województwa, takie jak: zarząd, czy sejmik nie są organami wyższego szczebla wobec organów powiatu czy gminy – nie sprawują nadzoru nad tymi samorządami.
Województwo ma osobowość prawną, posiada także zdolność prawną i zdolność sądową, może więc występować w procesach cywilnych jako strona.(art.6) W imieniu województwa, do wykonywania czynności prawnych, uprawniony jest zarząd jako organ wykonawczy województwa.
Województwo z mocy prawa powołane jest do samodzielnego wykonywania zadań administracji publicznej, a także zostało wyposażone w materialne środki umożliwiające realizację nałożonych na niego zadań. Województwo w celu wykonywania zadań tworzy jednostki organizacyjne a także może zawrzeć umowę z innymi podmiotami, może także zawierać porozumienia z innymi województwami oraz jednostkami lokalnego samorządu terytorialnego z obszaru województwa w sprawie powierzenia prowadzenia zadań publicznych. (art.8),
Organy samorządu województwa działają na podstawie i w granicach określonych prawem.(art.2 pkt.1) Samorząd województwa wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność, dysponuje mieniem wojewódzkim oraz prowadzi samodzielnie gospodarkę finansową na podstawie budżetu.(art.6)
Terytorium Polski podzielone jest obecnie na 16 województw.
Podział zadań:
zadania o wymiarze lokalnym – bezpośrednim adresatem jest obywatel, mieszkaniec określonej wspólnoty samorządowej. Polegają one głównie na świadczeniu usług o charakterze powszechnym. Wykonywane na poziomie gminnym i powiatowym.
zadania publiczne charakterystyczne dla dużego województwa (regionu) – pole działania skupione jest na gospodarce, rozwoju ekonomicznym i planowaniu przestrzennym.
Zadania o charakterze regionalnym – adresatem tych świadczeń są grupy lub kategorie osób o charakterze ponadlokalnym. Można wyróżnić tu: szkolnictwo wyższe, specjalistyczną służbę zdrowia, opery, filharmonie, muzea, teatry.
Do zakresu działań samorządu województwa należy wykonywanie zadań publicznych o charakterze wojewódzkim (art.2 pkt.2), niezastrzeżonych ustawami na rzecz organów administracji rządowej. Do samorządu województwa należy określenie strategii
rozwoju województwa.(art11 pkt.1) Strategia rozwoju województwa jest realizowana poprzez programy wojewódzkie. Sejmik województwa określa zasady, tryb i harmonogram opracowania strategii rozwoju województwa i programów wojewódzkich.(art.11 pkt.3) W związku z realizacją strategii rozwoju województwa samorząd województwa może zawierać kontrakt wojewódzki z RM. Kontrakt wojewódzki określa zakres, tryb i warunki realizacji zadań wynikających z programów wojewódzkich, które uzyskały wsparcie rządu oraz zadań należących do spraw nadzorowanych przez właściwych ministrów, które wspierane są przez jednostki samorządu terytorialnego i inne uprawnione podmioty. W związku z realizacją strategii rozwoju województwa samorząd województwa może współpracować z organizacjami międzynarodowymi i regionalnymi innych państw. (art.12 pkt.2)
Zakres działalności województwa tradycyjnie został uregulowany w rozdziale drugim ustawy o samorządzie wojewódzkim. Zgodnie z art.11 pkt.1 ustawy o samorządzie województwa, samorząd województwa określa strategię rozwoju województwa, uwzględniającą w szczególności następujące cele:
1) pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców, a także pielęgnowanie i rozwijanie tożsamości lokalnej,
2) pobudzanie aktywności gospodarczej,
3) podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa,
4) zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń,
5) kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego.
Strategia rozwoju województwa jest najważniejszym dokumentem przygotowywanym przez samorząd województwa, określającym cele i priorytety polityki rozwoju, prowadzonej na terenie regionu.
Strategia rozwoju województwa zawiera:
a) diagnozę sytuacji społeczno-gospodarczej województwa,
b) określenie celów strategicznych polityki rozwoju województwa,
c) określenie kierunków działań podejmowanych przez samorząd województwa dla
osiągnięcia celów strategicznych polityki rozwoju województwa.
Strategia rozwoju województwa uwzględnia cele średniookresowej strategii rozwoju
kraju, krajowej strategii rozwoju regionalnego, a także odpowiednich strategii
ponadregionalnych oraz jest spójna z planem zagospodarowania przestrzennego
województwa.
Jak wynika ze wskazań ustawy podstawowa odpowiedzialność samorządu województwa koncentruje się na nowoczesnym rozwoju gospodarczym, szeroko rozumianej sferze kulturowej oraz zrównoważonym gospodarowaniu środowiskiem i przestrzenią.
Z chwilą uchwalenia strategia staje się podstawowym i nadrzędnym dokumentem formułującym politykę rozwoju województwa z perspektywy regionalnej.
W systemie zarządzania regionalnego pełni kluczową rolę:
- z jednej strony jako generalny plan postępowania regionalnych władz samorządowych na swoim terenie i narzędzie zarządzania tym procesem,
- z drugiej zaś strony jako dokument informacyjny i promocyjny oraz narzędzie komunikowania się i współpracy z regionalną społecznością.
Rolą strategii jest więc na etapie planistycznym wskazanie odpowiedzi na wyzwania stojące przed województwem, zaś na etapie realizacji możliwie efektywne jej udzielenie.
Samorząd województwa wykonuje zadania o charakterze wojewódzkim określone ustawami, zwłaszcza w zakresie 15 kategorii spraw wymienionych w art.14 ust.1 ustawy o samorządzie województwa. O przynależności danego zadania do zadań należących do samorządu województwa decyduje charakter wojewódzki zadania oraz przepisy ustawowe określające taki charakter. Ustawy mogą określać sprawy należące do zakresu działania województwa jako zadania z zakresu administracji rządowej i mogą nakładać na województwo obowiązek wykonywania zadań z zakresu organizacji przygotowań i przeprowadzania wyborów powszechnych i referendów. Zakres działania samorządu województwa nie narusza samodzielności powiatu i gminy.(art.4) W celu wykonywania zadań województwo może tworzyć samorządowe jednostki organizacyjne oraz zawierać umowy z innymi podmiotami, może też zawierać z innymi województwami oraz jednostkami lokalnego samorządu z obszaru województwa porozumienia w sprawie powierzenia prowadzenia zadań publicznych. (art.8) Województwa mogą tworzyć stowarzyszenia, w tym również z gminami i powiatami.(art.8b) stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z 7 kwietnia 1989r.- Prawo o stowarzyszeniach. W sferze użyteczności publicznej województwo może tworzyć spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjne, a także przystępować do takich spółek; określa ustawa o gospodarce komunalnej.
Samorząd województwa wykonuje zadania o charakterze wojewódzkim określone ustawami, w szczególności w zakresie:
- infrastruktury technicznej (drogi publiczne i transport);
- infrastruktury społecznej ( edukacja publiczna, w tym szkolnictwo wyższe; promocja i ochrona zdrowia; kultura i ochrona jej dóbr; pomoc społeczna, polityka prorodzinna, kultura fizyczna i turystyka, ochrona praw konsumentów, przeciwdziałanie bezrobociu oraz aktywizacja lokalnego rynku pracy);
- bezpieczeństwa publicznego;
- ładu przestrzennego i ekologicznego (modernizacja terenów wiejskich, zagospodarowanie przestrzenne, ochrona środowiska).
Bardziej szczegółowy podział zadań województwa to w zakresie:
Edukacji publicznej:
udzielanie stypendiów uczniom szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, a także studentom za osiągnięcia naukowe, artystyczne i sportowe, ze szczególnym uwzględnieniem uczniów i studentów niepełnosprawnych.
organizowanie różnorodnych inicjatyw edukacyjnych np. przeglądów, wystaw, warsztatów, konferencji, sympozjów, seminariów, szkoleń lub innych imprez o charakterze edukacyjnym;
wydawanie oraz zakup niskonakładowych, niekomercyjnych publikacji i periodyków, książek, czasopism także z wykorzystaniem innych technik zapisu niż druk, druków ulotnych, nagrań fonograficznych i audiowizualnych o charakterze edukacyjnym.
Promocji i ochrony zdrowia:
ograniczenie palenia tytoniu, picia alkoholu i używania środków psychoaktywnych przez dzieci i młodzież, poprzez rozwój zajęć pozaszkolnych dla młodzieży, angażujących ją w różnego rodzaju aktywności sprzyjające rozwojowi osobistemu, budującymi poczucie więzi z innymi i własnej wartości.
Szkolenia dla wychowawców, nauczycieli, pedagogów i psychologów szkolnych z zakresu prowadzenia szkolnych zajęć profilaktycznych
Kultury oraz ochrony zabytków:
zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania;
konsekwentne stosowanie wymogów konserwatorskich dla wszelkich podejmowanych prac remontowych i budowlanych w obiektach i obszarach objętych nadzorem służb konserwatorskich;
odnowa regionalnej architektury i ochrona przed zniszczeniem, a co za tym idzie – utrzymanie obiektów o niekwestionowanych wartościach artystycznych i historycznych oraz właściwa opieka nad nimi;
aktywizacja i wspieranie użytkowników – właścicieli zabytkowych obiektów – do podejmowania prac rewaloryzacyjno-konserwatorskich;
wspieranie, promowanie i tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi talentów, uprawianiu i rozwojowi profesjonalnej sztuki oraz prowadzeniu działalności kulturalnej w formach zorganizowanych programowo (festiwale, przeglądy, cykle artystyczne, interdyscyplinarne działania artystyczne itp.)
wsparcie projektów związanych z prezentacją dzieł sztuki współczesnej (muzyka, malarstwo, rzeźba, plakat, instalacje, fotografia, dizajn i wzornictwo, architektura), budowanie społecznej świadomości znaczenia sztuki oraz rozwoju talentów i niezależnych inicjatyw artystycznych i twórczych w obszarze sztuki (m.in. warsztaty, zajęcia dydaktyczne, plenery, wystawy i prezentacje multimedialne).
Pomocy społecznej:
przeciwdziałanie społecznemu wykluczaniu osób starszych;
wspieranie działań na rzecz osób przewlekle i terminalnie chorych i ich rodzin (m.in. poprzez udostępnianie informacji niezbędnych do opieki nad chorym);
pomoc osobom opuszczającym zakłady karne i ich rodzinom;
wspieranie szkoleń dla organizacji pozarządowych prowadzących działalność pomocową;
Kultury fizycznej:
upowszechnianie sportu w środowisku wiejskim, akademickim i osób niepełnosprawnych;
organizacja imprez sportowych wojewódzkich, ogólnopolskich i międzynarodowych promujących w województwie kulturę fizyczną i osiągnięcia sportowe regionu;
organizacja ponadpowiatowych i wojewódzkich zawodów sportowych dla uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych;
W ustawach mogą być także określone zadania, które samorząd województwa może wykonywać jako zadania z zakresu administracji rządowej. Wykonywane są one wówczas przez zarząd województwa.