Jednym z podstawowych motorów człowieka, jako istoty żywej jest dążenie do przetrwania. Jednak człowiek jest nie tylko istotą biologiczną- jest też istotą społeczną i psychiczną. Te struktury są, więc równie bronione, co organizm człowieka. Lecz czego tak naprawdę bronimy uciekając się do mechanizmów obronnych, czyli samoobrony poprzez oszukiwanie się?

Pierwszą koncepcją psychologiczną wyjaśniającą mechanizmy samooszukiwania była psychoanaliza, a psychoanalitykiem Sigmund Freud. Twierdził, że mechanizmy samooszukiwania są spowodowane cierpieniem wynikającym z konfliktu między pragnieniami człowieka a jego normami moralnymi i etycznymi. W późniejszych latach swoich rozważań dodał pojęcie popędu instynktownego rozumianego jako wrodzona, biologiczna siła napędowa. Człowiek, którego popędy nie mogą znaleźć bezpośredniego ujścia( ze względu na obiektywne ograniczenie tkwiące w rzeczywistości lub ze względu na brak aprobaty społecznej) musi zablokować dany instynkt. Mechanizmy obronne są więc w tej sytuacji formą przemiany zablokowanego popędu. Ostatnie wytłumaczenie samooszukiwania Freud sformułował w oparciu o scharakteryzowane przez niego trzy oddzielne struktury psychiczne- ID, Ego i Superego. Id jest siedliskiem popędów i energii życiowej, Ego to mechanizm koordynujący, a superego to zbiór wewnętrznych nakazów, zakazów i norm społecznych oraz idealnych wzorów własnej osoby. Według tej koncepcji mechanizmy obronne to narzędzia, którymi ego dysponuje dla umożliwienia zaspokojenia popędów id w warunkach ograniczonych nakazami superego oraz obiektywną rzeczywistością. Są więc swoistym kompromisem struktur psychicznych, dzięki któremu nie dochodzi do dezintegracji psychicznej człowieka.

Współczesna psychologia wyjaśnia mechanizmy obronne jako narzędzia, dzięki którym wszystko co zagraża strukturze „ja” jest odrzucane lub unieszkodliwianie. Struktura ”Ja” to względnie stałe reprezentacje własnej osoby. To wszystkie twierdzenia, zdania, wyobrażenia i odczucia pozwalające określić nam, kim jesteśmy- wyznaczają naszą tożsamość oraz to jak się oceniamy- wyznaczają naszą samoocenę. Gdy tylko cos zagraża spójności naszych reprezentacji lub kładzie nacisk na poczucie własnej wartości lub tożsamości uruchamiamy mechanizmy obronne.

Pierwszym wyróżnionym przez Freuda mechanizmem jest wyparcie. Opisał je za pomocą przypadku Anny O.- pacjentki jego przyjaciela, Josepha Breuera. Pacjentka miała dziwne objawy takie jak paraliż kończyn, zaburzenia widzenia i mowy oraz napady kaszlu, które pojawiły się w trakcie opieki nad umierającym ojcem. Dopiero po wielomiesięcznym leczeniu dziwne objawy ustąpiły w momencie, gdy pacjentce udało się przypomnieć kiedy wystąpiły po raz pierwszy. Uświadomienie i zaakceptowanie wypartych pragnień uwolnienia się od uciążliwej opieki nad ojcem, wystarczyły , by wyleczyć Annę O. z objawów. Tak więc wyparcie jest usunięciem pewnych treści psychicznych, jeśli uświadomienie ich rodzi ból, lęk lub konflikt moralny. Ten mechanizm obronny zazwyczaj nie odbywa się bezkarnie. Skutkiem wyparcia mogą być przedziwnie i niewytłumaczalne medyczne objawy chorobowe. Wg Freuda dzieje się tak dlatego, ze podczas wyparcia, w organizmie zostaje uwięziona energia życiowa, która przemieszczając się prowadzi do zaburzeń.

Reakcja upozorowana polega na przesadnym, sztywnym i niedostosowanym do wymogów sytuacji manifestowaniu na zewnątrz postaw, motywów i uczuć przeciwnych do tych, które są nieświadomie odczuwane. Za pośrednictwem tego mechanizmu człowiek maskuje nieakceptowane przez siebie impulsy poprzez rozwój tendencji przeciwnej. Czasem, w chwilach osłabienia mechanizmu reakcja załamuje się i otoczenie jest zaskakiwane bardzo silnym wybuchem utajonego dotychczas pragnienia. Stąd znajomi, który zawsze szedł na pierwszą linię ognia i znany był z odważnych czynów nagle okazuje się tchórzem niezdolnym do pokonania najmniejszej trudności.