Sztuka mezolityczna

Zoomorficzne ślady nacięć na wyrobach z kości i drewna

Łoś w sztuce wczesnej epoki kamienia z terenów technokompleksu północnego

Wstęp

Stanowiska w technokompleksie północnym Europy najczęściej odkrywane są na terenach podmokłych i torfowych. Dzięki takiemu środowisku stosunkowo dobrze zachowały się wyroby organiczne, przede wszystkim z kości, poroża i drewna.

Wykopaliska na bagiennych obszarach w Mullerup na ter. Zelandii w Danii miały po raz pierwszy miejsce w 1900 roku. Od tego momentu na obszarze północno-europejskich nizin i południowej Skandynawii znaleziono około 450 ornamentowanych przedmiotów datowanych na okres maglemoski, kultura maglemoska datowana jest na ok. 8000-7000 lat. p.n.e. Większość zdobionych znalezisk była wykonana z kości i rogów, ale czasami używano także kamieni i bursztynów.

Zabytki z okresu Maglemose prezentują geometryczne motywy, takie jak linie kolczaste, tzw. „barbelés”, czyli linie z krótszymi poprzecznymi nacięciami., zygzakowate oraz trójkątne.

Przedstawienia ludzkie

W sztuce maglemoskiej oprócz wątków zoomorficznych występują także wątki antropomorficzne, gdzie przestawienia ludzkie miały trójkątne głowy, wynurzające się z tułowia. Podobny styl rytów wykorzystano w pięciu znanych przedstawieniach antropomorficznych na kościach i rogach z Ryemarksgard. Głowy są małe, trójkątne, a ciała także mają geometryczne kształty. Dalsze znaleziska z podobnymi ornamentami zostały odkryte m.in. na ter. północno-wschodniej Polski w Szczecinie-Podjuchy, gdzie występują schematyczne zdobienia w postaci prostych i kolczastych linii na wygładzonym i przekłutym porożu. Na motyczce znajduje się ponadto postać ludzka o nieokreślonej płci w długiej szacie. Uniesione nieco ręce mogą sugerować, że jest w ruchu tanecznym.

Przedstawienia zwierząt

Inny przykład występowania zdobień występuje na bursztynowych figurkach, które są prawdopodobnie związane z kulturą Maglemose lub przynajmniej z mezolitem i zostały wykonane już w bardziej naturalny sposób, chociaż nie wszystkie różnią się pod względem kształtu czy gatunku. W przedstawieniach fauny istotną rolę odgrywa m.in. niedźwiedź. Jednak większość bursztynowych zabytków ma niepewne pochodzenia, więc i ich kontekst maglemoski jest raczej niepewny.

Pierwsze wizerunki zwierząt były przedstawiane oczywiście już w paleolicie. Były to przede wszystkim malowidła naskalne bądź na kamiennych płytach. Ornamenty geometryczne, tak bardzo powszechne w mezolicie, można odnaleźć już w końcowej fazie paleolitu, zwłaszcza w kulturze magdaleńskiej. Wykonywano wtedy nieskomplikowane ryty geometryczne, więc wizerunki zwierząt były początkowo bardzo proste i mało realistyczne.

Z obszaru technokompleksu północnego pochodzi kilka bursztynowych rzeźb zoomorficznych. Figurki są w większości bardzo realistyczne i przedstawiają przede wszystkim zwierzynę łowną: łosie, jelenie, dziki i niedźwiedzie.

Statuetka niedźwiedzia z Rosen Mose (Dania) ozdobiona została wieloma geometrycznymi znakami w okolicach tułowia i głowy. Na ter. Polski również znaleziono podobne figurki m.in. konika z Dobiegniewa, dzika z Gdańska oraz sławnego niedźwiedzia ze Słupska

Znaki geometryczne i zoomorficzne wykonywane były także na narzędziach. Przykładem tego mogą być motyki z Ystad (Szwecja) i Skalstrup na Zelandii (Dania). Na przedmiocie z Ystad widnieją geometryczne znaki ułożone w formie szachownicy oraz dwa ryty zwierząt o zgeometryzowanych kształtach.

Na stan. Pobiel 10 odkryto sztylet rogowy wykonany z poroża jelenia o długości 22 cm. Znajduje się na nim wizerunek kozła o zachowanych proporcjach.

Sztuka mezolityczna na przykładzie figurek z miejscowości Krzyż z zachodniej Polski.

Stanowisko w Krzyżu zostało odkryte w 2003 roku podczas wykopywania stawu. Znajduje się na terenach bagienno-torfowych na brzegu rzeki Noteć. Zebrano tam znaczną liczbę kości i rogów pochodzących z okresu mezolitu. Stratygrafia ukazuje sekwencję torfowych i piaskowych warstw z wyraźnym datowaniem na epokę mezolitu, czyli wczesny holocen. Seria badań radiowęglowych narzędzi z kości i poroży wskazuje na druga połowę okresu preborealnego i borealnego.

Najczęściej powtarzające się przedstawienia fauny, mówią jakie były główne występujące gatunki zwierząt w mezolitycznych lasach. Należą do nich: tury, konie, renifery, łosie i niedźwiedzie brązowe oraz ptaki i żółwie.

Przykłady wizerunków niedźwiedzi na kościach i porożach z Krzyża są podobne do innych mezolitycznych znalezisk z Friesack i Hohen Viecheln z ter. południowej Skandynawii. W Krzyżu odkryto również materiał krzemienny o charakterze mikrolitycznym i geometrycznym, który także wskazuje na kulturę maglemoską. Wśród organicznych artefaktów dużą uwagę przykuwa przebity róg mierzący ok. 40 cm długości, u którego można zauważyć coś w rodzaju wysuwającej się odnogi (fig 4-5). Środkowa odnoga była całkowicie wysunięta, a niższa została delikatnie wymodelowana na kształt kikuta jak szpilka. Na powierzchni widać krótką sekwencję w większości równoległych nacięć. Oglądając poroże w pozycji horyzontalnej można zinterpretować je jako część głowy zwierzęcia. Widać na niej wygięte czoło i pysk, który jest umiejscowiony na odcinku od kikuta, czyli ucha, do wyginającej się końcówki poroża. Na artefakcie znajduje się także duża dziura, którą można odczytać jako niewymiarowe, wielkie oko zwierzęcia. To poroże zostało wydatowane metodą radiowęglową na wczesny okres borealny, ok. 8150 BC.

Taka interpretacja formy poroża z Krzyża może być wątpliwa, ponieważ przedstawienia zoomorficzne w mezolicie są raczej rzadkie. Głowa ma schematyczną formę, ale nie ma charakterystycznych cech i detali konkretnego zwierzęcia.

Porównanie znaleziska z Krzyża z zabytkami z ter. północnych Niemiec.

Północne Niemcy charakteryzują się także obszarami bagiennymi i torfowymi oraz znaczącą liczbą mezolitycznych stanowisk. Znaczna liczba interesujących mezolitycznych narzędzi z kości i poroży została zagubiona. W roku 1976 niedaleko miejscowości Twedt-Buschau (ter. Schleswig- Flensburg) znaleziono wiele organicznych szczątków i produkty obróbki krzemienia, a także przekłute poroża. Zostały odkryte ok. 1-2m poniżej powierzchni ziemi. Tylko niektóre z nich znajdują się w zbiorach muzealnych.

W lutym 2010 stwierdzono podobieństwo przekłutych poroży z Twedt-Buschau i Krzyża. Poroża zostały wykonane w podobny sposób, widać to zwłaszcza w przypadku wygiętego czoła i odstającej części, która przypomina uszy. Według datowania radiowęglowego można stwierdzić, że artefakty z Twedt-Buschau i Krzyża pochodzą z podobnego okresu, ok. 8480-8250 BC. W miejscowości Verchen znaleziono dwa ozdobione, przebite poroża oraz część dużego kościanego toporka. Znajdujący się na nich ornament składa się z linii tworzących trójkąty. Materiały zostały wydatowane na rok ok. 7970 BC, wskazując okres borealny. Poroża zostały znalezione w różnych miejscach oddalonych od siebie w odległości 100m i prawdopodobnie pochodzą z różnych stanowisk mezolitycznych. Pierwsze poroże jest dokładnie wypolerowane i ukazuje geometryczny kropkowy wzór. Oprócz rytych motywów znajduje się także jedna linia trójkątów przypominających zdobienia na fragmencie kościanego toporka. Ryty stanowią dobry przykład charakterystycznego ornamentu geometrycznego kultury Maglemose.

Drugie poroże zostało również wypolerowane. Na powierzchni występują dwie sekwencje krótkich cięć i kilka dodatkowych prostych linii (fig. 8-9). W części głowy można wyróżnić odstające ucho, a także czoło i pysk. Pozostałe nacięcia mogą być interpretowane jako inne partie ciała zwierzęcia. Poroże jest prawdopodobnie związane z okresem borealnym, tak samo jak kościany toporek z tego samego stanowiska.

Wnioski

Trzy omawiane przekłute poroża ze stanowisk z Twedt-Buschau, Verchen i Krzyża przedstawiają podobne typy kształtowania tych samych części poroży. Są interpretowane jako wyrzeźbione głowy zwierząt z wygiętym czołem i pyskiem, odstającymi uszami oraz z zbyt dużymi oczami. Według datowania radiowęglowego dwa poroża pochodzą z tego samego czasu, z okresu wczesno borealnego, tj. ok. 8400-8100 BC.

Omawiane motywy zoomorficzne są uznane za nowy element w mezolitycznej sztuce przenośnej kultury Maglemose. Generalnie głowy zwierząt pokazane są w dwóch wymiarach po obu stronach poroża. W przypadku także schematycznych przedstawień na wyrobach z bursztynu trudno również rozpoznać konkretne gatunki zwierząt.

Wyrzeźbione na materiałach organicznych przedstawienia zoomorficzne zostały znalezione także w północno-wschodniej Europie. Na stanowisku Ivanoskoje 7 (ter. górnej Wołgi) odkryto przekłute poroże łosia. Kawałek został uformowany w głowę zwierzęcia. Datowany jest na czas młodszej fazy kultury Butovo. Trudno rozpoznać jakiekolwiek gatunki zwierząt na omawianych artefaktach. Jedynie na wyrobach z drewna udało się łatwo stwierdzić jakie zwierzę zostało wyryte. Na drewnianym przedmiocie ze stanowiska Vis 1 (prawdopodobnie pochodzącym z wczesnego okresu atlantyckiego) bez problemu można rozpoznać głowę łosia. Serię najbardziej wyrzeźbionych figurek odkryto na stanowisku Oleni Ostrov nad Jeziorem Onega w Karelii. Niektóre z figurek z wyrytymi kształtami ludzkimi, przedstawieniami małych ptaków wodnych i wyrzeźbionymi głowami łosia stanowiły dary grobowe. Nieco później ich wizerunki trochę zmieniono. Głowy stały się bardziej wydłużone, czoło i pysk zostały skręcone, a uszy bardziej sterczące. Pojawiły się dodatkowe nacięcia wokół oczu i ust. Wyrzeźbione głowy ze stanowisk z Oleni Ostrov oraz Vis 1 są podobne. Co więcej, detale z wizerunku łosia mogą być również powiązane ze stanowiskiem w Zvejnieki (okres ok. 5700 BC).

Na przedstawionych przykładach artefaktów z Krzyża, Verchen i Twedt-Buschau (fig. 4-5), można stwierdzić, że wyryte na nich wizerunki to wyobrażenia łosi, choć nie można do końca wykluczyć innych gatunków, jak np. psa. Warto wspomnieć, że poroże z Krzyża było także interpretowane jako wizerunek ptaka.

Na stanowisku Egemarke (ter. Danii) 2 m pod ziemią odkryto małą bursztynową główkę. Znalezisko ma 6 cm długości. Dziurki i ozdobne ryty są bardzo podobne do tych na głowie łosia ze stanowiska Rusinowo i Wustermark (ter. Niemiec) z okresu późnego paleolitu. Kwestia datowania omawianego bursztynu z Egemarke nie jest więc do końca jasna, gdyż takie przedstawienia głów łosia są raczej rzadkie dla mezolitu w Danii. Jednak, jeżeli interpretacja znaleziska z Egemarke jako głowy łosia jest poprawna, to ten bursztynowy łoś stanowi najwcześniejszy przykład sztuki ruchomej z ter. Danii.

Wizerunki łosi podobne do tych omawianych ze stanowisk w Twedt-Buschau, Verchen i Krzyża występowały także w późniejszym okresie mezolitu. Popularność łosia w przedstawieniach wskazuje, że był szczególnym zwierzęciem i być może wiązano z nim nadprzyrodzone moce. Zwierzę to stanowiło także źródło ważnego motywu w nieco późniejszej prehistorycznej Europie, gł. na ter. wysuniętych bardziej na północ i wschód, skąd pochodzi bardzo dużo petroglifów.

.

Inne przykłady

Warto wspomnieć o zabytkach sztuki ze stan. Lepenski Vir w rejonie tzw. Bramy Żelaznej z przełomy Dunaju (Serbia). Odkryto tam dobrze znane monumentalne rzeźby kamienne o ludzkich głowach z przełomu X i IX tys. p.n.e. lub dopiero z VII tys. p.n.e. Figury mają okrągłe oczy, zaznaczone nosy i usta, przypominające układ pyska niektórych ryb, np. karpi. Część z nich ma na czubku głowy zgrubienia oznaczające prawdopodobnie rybi grzbiet. W większości przypadków ich powierzchnia pokryta jest falistym ornamentem przypominającym włosy lub być może rybie łuski.

Innym przykładem sztuki mezolitycznej może być zabytek ze stan. Tybrind Vig (Dania) z V tys. p.n.e. Jest to drewniane wiosło zdobione wyciętym ornamentem, który następnie został wypełniony brunatna inkrustacją.