XII Ochrona praw podstawowych i niektóre zasady ogólne prawa UE

Ochrona praw podstawowych w Unii jest wynikiem długiej ewolucji orzecznictwa trybunału Sprawiedliwości. Nie regulują one stosunków społecznych, a ich treść aktualizuje się w konkretnym przypadku.

Zgodnie z ugruntowywanym orzecznictwem Trybunału prawa podstawowe swa przestrzegane jako zasady ogólne prawa. Stanowią prawo pierwotne Unii, w hierarchii norm prawnych ich ranga jest na równi randze Traktatów.

Traktat z Lizbony w art. 6 ust. 3 TUE potwierdził, że prawa podstawowe zawarte w EKPC oraz wynikające z konstytucyjnych tradycji wspólnych państwom członkowskim są przestrzegane w Unii jako zasady ogólne. Wzmocnił on też ochronę praw podstawowych w Unii poprzez zmianę statusu karty praw podstawowych oraz zobowiązanie Unii do przystąpienia do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

Obowiązek poszanowania praw podstawowych wprowadził Traktat z Maastricht. 7 grudnia 2000 w Nicei przyjęto niewiążący prawnie katalog praw podstawowych- Kartę praw podstawowych UE. Moc prawną nadaje mu dopiero ar.6 ust.1 TUE: „Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie prawa podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 roku, w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 roku w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak Traktaty. Karta Praw podstawowych w nowej wersji jest wiążąca prawnie od 1 grudnia 2009 roku. Postanowienia Kart w żaden sposób nie rozszerzają kompetencji Unii określonych w Traktatach. Prawa i wolności i zasady zawarte w Karcie są interpretowane zgodnie z postanowieniami ogólnymi określonymi w tytule VII Karty regulującymi jej interpretację i stosowanie oraz z należnym uwzględnieniem wyjaśnień, o których mowa w Karcie, które określają źródła tych postanowień.”

Zasady poszanowania praw podstawowych:

1. Jest zasadą wypracowaną przez TSUE; Traktat z Maastricht wprowadził ją do TUE a obecnie określa ją art. 6 TUE

2. TSUE czerpie inspirację co do treści chronionych praw:

• Z tradycji konstytucyjnych wspólnych dla państw członkowskich

• Z umów międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka

1. Obejmuję np. prawo do godności, prawo do prywatności, prawo własności, nieretroakcję prawa, prawo do załatwiania sprawy w rozsądnym czasie przez niezawisłe sądy (prawo do sądu), prawo do niedyskryminacji

2. TSUE w zakresie swojej kompetencji interpretuje i kontroluje zgodność z prawami podstawowymi aktów:

• Instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii

• Państw członkowskich

Trybunał interpretuje i kontroluje zgodność z prawami podstawowymi aktów państw członkowskich:

1. Gdy wykonują prawo Unii

2. Gdy wprowadzają dozwolone derogacje od swobód rynku

Kartę stosuje się do instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii Europejskiej, przy poszanowaniu zasady pomocniczości oraz do państw członkowskich wyłącznie w zakresie, w jakim stosuję one prawo Unii. Art. 51 ust. 1 KPP

Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka z 1950r.:

1. Jest niezależnym od prawa Unii instrumentem prawnym, przyjętym w ramach Rady Europy; organizacji powstałej w 1949 r. różnej od WE czy UE

2. Wiążę 47 państw w tym 27 państw członkowskich (+ chyba Chorwację) nie wiążę jednak Unii

3. Wraz z protokołami dodatkowymi zawiera ograniczony katalog praw jednostki

4. Ustanowiła sąd- ETPC

• Różny od TSUE

• Skargę z tytułu naruszenia EKPC przez państw- stronę wnosi jednostka lub inne państwo-strona

• Wyroki są wiążące, egzekwowane są jednak innymi metodami (presja polityczna wywierana przez Rade Europy)

Prawa podstawowe zagwarantowane w EKPC są przestrzegane przez UE na podstawie art. 6 ust. 6 TUE, ponieważ stanowią zasady ogólne prawa. TSUE dąży do zgodność z Trybunałem z Strasburga, jednak może się zdarzyć, że odmiennie zinterpretują daną sprawę.

Trybunał Sprawiedliwości UE ocenia, czy ingerencja władzy publicznej w prawa podstawowe:

1. Była określona przez prawo lub zgodna z prawem

2. Jej cl był uprawniony

3. Była niezbędna w społeczeństwie demokratycznym do realizacji tego celu (test proporcjonalności)

Źródłem praw wskazanych w Karcie są m.in.:

• Postanowienia Traktatów założycielskich – art. 52 ust. 2 Karty

• EKPC- poziom ochrony zapewniony w Karcie nie może być niższy niż poziom zagwarantowany w EKPC

• Konstytucyjne tradycje państw członkowskich- art. 52 ust. 4 Karty

• Umowy międzynarodowe dotyczące ochrony praw człowieka- nie muszą wiązać wszystkich państw członkowskich art. 53 Karty

• Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu

Karta nie ma charakteru bezwzględnego; możliwe są ograniczenia tych praw, muszą jednak spełniać warunki:

• Musza być przewidziane przez prawo i szanować istotę tych praw

• Musza być konieczne i odpowiadać istotnie celom interesu ogólnego lub potrzebom ochrony praw i wolności innych osób

• Muszą wypełniać kryteria proporcjonalności

Podstawowy test zwany zasadą/ testem rozsądku bądź testem uzasadnionym i proporcjonalnego ograniczenia.

Niektóre przepisy Kart odsyłają do szczegółowych unormowań prawa Unii lub prawa państwa członkowskiego.

Zgodnie z Protokołem nr 30 dołączonym do Traktatu z Lizbony na Kartę nie można się skutecznie powołać wobec Zjednoczonego Królestwa i Polski, korzystających z odstępstwa, z którego wynika, że Karta nie rozszerza zdolności Trybunału Sprawiedliwości ani żadnego sądu tych dwóch państw do uznania, że przepisy prawne lub działania administracyjne w tych państwach są niezgodne z prawami lub zasadami, które SA w niej potwierdzone. W przyszłości ma objąć to też Republikę Czeską. Jednak Protokół nie wyłącza ochrony praw podstawowych jako zasad ogólnych praw Unii, dlatego interpretacja Protokołu jest sporna.

Skargę z tytułu naruszenia praw człowieka do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu mogą wnieść:

• Przeciwko państwu-stronie, jednostka

• Lub inne państwo- strona Konwencji

Wyroki ETPC są wiążące dla państw, egzekwowane poprzez presję polityczna Rady Europy. Trybunał w Strasburgu przyjął, że państwa członkowskie Unii jako strony EKPC ponoszą odpowiedzialność za własne zobowiązania międzynarodowe oraz za działania stworzonej przez siebie organizacji międzynarodowej o ile organizacja ta nie zapewnia ekwiwalentnej ochrony praw człowieka. Domniemanie równoważności ochrony jest jednak wzruszalne, gdy w szczególnych okolicznościach konkretnego przypadku, okaże się, że ochrona praw gwarantowanych Konwencją jest w sposób oczywisty niedostateczna. Organizacja nie ma możliwość obrony w Trybunale, gdyż nie jest uczestnikiem postępowania.

Art. 6 ust. 2 TUE: „Unia przystępuje do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Przystąpienie do Konwencji nie narusza kompetencji Unii określonych w Traktatach.” Nie oznacza to jednak samego przystąpienia, do którego potrzebna jest umowa międzynarodowa. Art. 218 ust. 8 TFU przewiduje specjalną procedurę zawarcia tej umowy: wymaga jednomyślności Rady i zgody Parlamentu, a także zatwierdzenia przez państwa członkowskie. Będzie ona miała charakter prawa pierwotnego Unii. Negocjacje rozpoczęły się 7 lipca 2010roku i nadal trwają. Projekt z października 2011 roku reguluje takie kwestie jak np.: sędzia Unii w ETPC, udział przedstawiciela UE w Komitecie Ministrów Rady Europy.

Art. 21 KPP

„1. Zakazana jest wszelka dyskryminacja w szczególności ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub przekonania, poglądy polityczne lub wszelkie inne poglądy, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną.

2. W zakresie zastosowania Traktatów i bez uszczerbku dla ich postanowień szczególnych zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową.”

Również art. 18 TFUE zakazuje dyskryminacji ze względu na przynależność państwową, a zakazuje dyskryminacji w ramach swobód rynku: art. 45 pracownicy art. 49 przedsiębiorczość, art. 55-56 usługi. Art. 153 i 157 zapewniają równe traktowanie kobiet i mężczyzn w zakresie zatrudnienia.

Treścią zasad niedyskryminacji jest zakaz zróżnicowanego traktowania podmiotów znajdujących się w takiej samej (czy podobnej ) sytuacji, jeśli to zróżnicowanie jest arbitralne i uzasadnione. Zasad ta nie będzie miała zatem zastosowania w przypadkach, gdy różne traktowanie jest uzasadnione ze względu na obiektywne kryteria. Zakaz dyskryminacji dotyczy zarówno dyskryminacji jawnej i ukrytej. Jest ona skierowana do państw członkowskich oraz instytucji i organów Unii w zakresie w jakim to prawo tworzą i stosują. A także wiąże w stosunkach horyzontalnych tzn. między podmiotami prywatnymi.

Zasada niedyskryminacji:

1. Oznacza, ze podobne sytuacje muszą być traktowane podobnie

2. Jest naruszona przez różnice w traktowaniu

3. Dyskryminacja może być:

• Bezpośrednia-jawna: akt prawny wyraźnie odwołuje się do zakazanego kryterium zróżnicowania

• Pośrednia-ukryta: akt prawny zawiera kryterium pozoru neutralne, faktycznie jednak powoduje dyskryminację, również jeżeli skutek taki był niezamierzony

• Odwrotna- gdy państwa przyznają swoim obywatelom mniej korzystne traktowanie- dopuszczalna jest w obszarach nie wchodzących e zakres praw UE

1. Zakazane podstawy dyskryminacji:

• Przynależność państwowa

• Religia

• Płeć

• Orientacja seksualna

• Wiek

Zasada pewności prawa jest zasadą wspólną systemów prawnych wszystkich państw członkowskich. Stosowanie prawa do konkretnych sytuacji musi być przewidywalne. Normy prawne powinny być jasne i przewidywalne dla wszystkich zainteresowanych podmiotów:

1. Akt prawny aby wywierał skutki musi mieć odpowiednią podstawę prawną

2. Musi zawierać uzasadnienie i zostać notyfikowany wszystkim zainteresowanym podmiotom

3. Nulla poena sine lege- przepis prawny musi jasno określać zarówno przestępstwo jak i karę, postanowienia prawa karnego nie mogą być stosowane w sposób ekstensywny ze szkodą dla oskarżonego

4. Prawo nie może działać wstecz – możliwe tylko w wyjątkowych wypadkach ze względu na ważny interes publiczny

Zasada pewności prawa jest też częścią prawa do dobrej administracji: art. 41 KPP

Zasada nieretroakcji – lex retro non agit- oznacza, że prawo nie działa wstecz. Akt prawny Unii może skutkować retroaktywprawnionego oczekiwanie pod warunkiem, że:

• Jego retroaktywny charakter jasno i wyraźnie wynika z jego treści lub z celów ogólnego systemu, którego jest częścią

• Jest to uzasadnione istnieniem ważnego interesu Unii

• W należyty sposób ochronione zostało uprawnione oczekiwanie podmiotów, których dotyczy

Zasada ochrony uprawnionego oczekiwania (ochrony zaufania) wywodzi się z prawa niemieckiego. Środki podejmowane przez Unię nie mogą naruszać uprawnionego oczekiwania danego podmiotu, jeśli nie jest to uzasadnione względami nadrzędnego interesu publicznego.

Zasada ochrony uprawnionego oczekiwania może być stosowana :

1. Jako reguła interpretacji przepisów

2. Do unieważnienia aktu prawnego

3. Jako podstawa skargi o odszkodowanie w ramach odpowiedzialności pozaumownej Unii

Aby powołać się na zasadę, podmiot powinien wykazać:

1. Istotnie uprawnionego oczekiwania, oraz że

2. Poniósł stratę lub znalazł się w niekorzystnej dla siebie sytuacji, ponieważ na tym oczekiwaniu poległ

Nie stanowi naruszenie uprawnionego oczekiwania zmiana przepisów na niekorzyść podmiotu:

1. Przewidywalna

2. Mieszcząca się w granicach zwykłego ryzyka gospodarczego

3. Mająca na celu ukrócenie spekulacji, poprawienie obowiązującej regulacji.