Początki instytucji konsula:

• starożytna Grecja

  • potrzeba zapewnienia cudzoziemskim kupcom pomocy i ochrony

  • prostates – obywatel miejscowy udzielający gościny i pomocy cudzoziemcowi

  • proksen – uprawnienia zbliżone do współczesnego konsula honorowego

    • instytucja gościnności, opieki prowadzona przez znanych obywateli miasta

    • pośrednik pomiędzy cudzoziemcami a władzami miejscowymi, rzecznik ich interesów

    • cieszył się uznaniem i korzystał z przywilejów

• starożytny Rzym – również zwyczaj gościnności i opieki wobec cudzoziemców

  • pretor cudzoziemski – rozstrzygał spory między cudzoziemcami na podstawie prawa narodów

• średniowiecze, basen Morza Śródziemnego – rozwój handlu i żeglugi

  • sędziowie rozstrzygający spory między kupcami i żeglarzami miejscowymi i cudzoziemskimi (a’la sądy konsularne)

    • konsul żeglarzy

    • konsul kupców

  • konsulowie zamorscy – rozstrzyganie sporów między kupcami włoskimi zamieszkałymi w krajach arabskich i reprezentowanie ich interesów wobec władz miejscowych

  • konsulowie jurysdykcyjni – posiadali jurysdykcję nad swoimi obywatelami; sprawowali kierownictwo nad kolonią kupiecką w obcym państwie; funkcje sądowe i administracyjne

  • upowszechnienie instytucji konsula wybieralnego – odpowiedzialni jedynie przed własną kolonią kupiecką i działali niezależnie od swego państwa macierzystego (XIII w.)

  • instytucja konsula wysyłanego przez państwo (XVI w.) początek obecnego konsulowa zawodowego

• 2 kategorie konsulów (XV w.)

  • zawodowi – początek w Anglii (do Włoch i NL)

    • mianowani przez władze państwa, obywatelstwo państwa wysyłającego, wysyłani do innych państw

    • w Polsce – od XVII w. rezydenci i komisarze królewscy do NL

  • honorowi

    • różne obywatelstwa (także państwa przyjmującego), wykonują funkcje na podstawie umowy z władzami państwa wysyłającego, nie otrzymują stałego uposażenia

    • miejscowi handlowcy, przemysłowcy, prawnicy

    • pełnienie obowiązków konsula honorowego jest zajęciem ubocznym, ale prestiżowym

• XIX w. – rozwój służby konsularnej – rewolucja przemysłowa, rozwój handlu międzynarodowego, żeglugi i emigracji zarobkowej

• czasy współczesne – powstanie licznej grupy nowych państw, rozwój SM, i międzynarodowego ruchu osobowego, turystyki, emigracji zarobkowej i sezonowych migracji pracowniczych.

Źródła prawa konsularnego:

• umowy międzynarodowe dwustronne

  • najbardziej powszechna forma regulowania podstawowych problemów prawa konsularnego, funkcji konsularnych i przywilejów konsularnych dwustronne konwencje konsularne

  • Konwencja Wiedeńska z 63 r. jest w wielu kwestiach dot. funkcji i przywilejów przestarzała i nie odpowiada wymogom stosunków konsularnych

  • rozwiązania potwierdzające, uzupełniające lub rozwijające postanowienia Konwencji albo rozszerzające zasięg ich stosowania

  • 2 cele konwencji konsularnych

    • konkretyzowanie norm prawa zwyczajowego poprzez nadanie im formy prawa pisanego

    • formułowanie funkcji i przywilejów konsularnych dalej idących niż wynika to z prawa zwyczajowego

  • nie mają charakteru limitatywnego – przyjęte i uznane przez prawo zwyczajowe funkcje i przywileje, które nie zostały ujęte w umowie międz., mają nadal pełne zastosowanie, niezależnie od umowy

  • Polska zawarła liczne konwencje konsularne z państwami, z którymi utrzymuje stosunki konsularne

    • wypadkowa kompromisów i długotrwałych rokowań

    • wkład w rozwój prawa konsularnego – odpowiadają nowym wymogom, jakie życie międz. stawia stosunkom konsularnym

    • nie tworzą nowych zasad prawa konsularnego, ale są ograniczeniem lub rozszerzeniem norm zwyczajowych prawa konsularnego

  • państwa opowiadają się za możliwie szczegółowym wyliczeniem podstawowych funkcji i przywilejów konsularnych w zawieranych konwencjach dwustronnych, ale nie jest możliwe wymienienie wszystkich

  • przyjmowanie w umowach sformułowania, umożliwiającego wykonywanie przez konsula także innych funkcji, nie określonych w konwencji, ale pod warunkiem, że nie kolidują z prawem wewnętrznym państwa przyjmującego

  • umowy o pomocy prawnej w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych – funkcje konsulów w obrocie prawnym z zagranicą; ściśle związane z konwencjami konsularnymi

• umowy międzynarodowe wielostronne

  • pierwsza – umowa między Boliwią, Kolumbią, Ekwadorem, Peru i Wenezuelą ws. funkcji konsularnych, Caracas 1911 r. – kilka podstawowych funkcji konsularnych

  • konwencja Hawańska o agentach konsularnych z 1928 – obowiązuje tylko w Ameryce; konsulowie są uprawnieni do wykonywania funkcji określonych przez państwo wysyłające pod warunkiem, że nie są one sprzeczne z prawem państwa przyjmującego; przywileje konsularne

  • Europejska Konwencja o funkcjach konsulów – 1967, Europa Zachodnia pod auspicjami RE – szczegółowe zadania konsulów

  • Europejska Konwencja o zniesieniu wymogu legalizacji dokumentów sporządzanych przez przedstawicieli dyplomatycznych i urzędników konsularnych – 1968, inicjatywa RE

  • Konwencja Wiedeńska, 1963 o stosunkach i przywilejach konsularnych (o stosunkach konsularnych)

    • 1957 – J. Żourek – pierwszy projekt konwencji przedłożony Komisji PM ONZ; 2 warianty funkcji konsularnych

      • funkcje i uprawnienia konsulów są określone zgodnie z PM przez państwo wysyłające – opowiedział się za tym

      • funkcje konsularne sformułowane szczegółowo w 15 pkt.

    • 1960 – drugi projekt Żourka – powtórzył propozycje; dyskusja KPM-ONZ na ten temat; 2 stanowiska

      • ogólna definicja problemu – lepiej się przyjmie przez państwa

      • szczegółowe wytyczne – będą bardziej praktyczne

        • zasięgnięcie opinii państw – brak konsensusu

    • 1961 – trzeci projekt Żourka – znów 2 warianty; ponowne zasięgnięcie opinii państw; specjalny sprawozdawca w miarę szczegółowo wymienił podstawowe funkcje konsularne

    • międzynarodowa konferencja w Wiedniu, 1963, 92 państwa; znów starły się 2 stanowiska

    • kompromis między tradycyjną praktyką konsularną a nowymi tendencjami odnośnie przywilejów i immunitetów

  • umowy międzynarodowe z zakresu międzynarodowego prawa prywatnego

    • Konwencje Haskie dot. procedury cywilnej, 1905 i 1954

• międzynarodowe prawo zwyczajowe – jego normy mogą występować w umowach konsularnych (dwustronnych i wielostronnych) i w prawie wewnętrznym poszczególnych państw

  • umowy międzynarodowe dwustronne

    • niektóre państwa odsyłają w umowach określających podstawy prawne funkcji i przywilejów konsularnych do MPZ lub praktyki państw jako źródeł czynności konsularnych; 2 sposoby

      • umowy konsularne precyzują poszczególne funkcje konsularne, a następnie stanowią, że konsul może wykonywać inne czynności konsularne, ale tylko te, które są zgodne z PM (lub także z praktyką międz.)

      • po wyliczenie funkcji i przywilejów, umowy konsularne nie odsyłają bezpośrednio do norm międz. prawa zwyczajowego jako podstawy prawnej; przyjmują jednak taką redakcję odpowiednich przepisów, że ich interpretacja pozwala stwierdzić, że źródłem kompetencji konsularnych jest także prawo zwyczajowe

        • konsulowie państwa wysyłającego mogą wykonywać w państwie przyjmującym funkcje konsularne, których źródłem są nie tylko umowy międz., lecz także prawo zwyczajowe, z niewielkimi ograniczeniami

  • umowy międzynarodowe wielostronne

    • Europejska Konwencja o funkcjach konsularnych (1967) – problemy, które nie zostały uregulowane przez tę umowę, będą regulowane przez normy MPZ, a normy zwyczajowe mogą być podstawą funkcji konsularnych pod warunkiem, że nie są one zakazane przez prawo wewnętrzne państwa pobytu lub jeśli państwo to nie wnosi wobec nich sprzeciwu

    • Konwencja Wiedeńska – normy prawa zwyczajowego będą nadal obowiązywały w sprawach, które nie zostały wyraźnie unormowane w samej konwencji, a urzędnik konsularny może wykonywać powierzone przez państwo inne funkcje, których nie zakazują ustawy i inne przepisy państwa pobytu, lub którym to nie sprzeciwia się, lub też które są przewidziane w umowach międz. obowiązujących między państwem wysyłającym i państwem przyjmującym

  • prawo wewnętrzne państw

    • ustawa o funkcjach konsulów z 1984 – konsul udziela pomocy obywatelom polskim w realizacji praw, które im przysługują zgodnie z prawem państwa pobytu oraz prawem i zwyczajami międzynarodowymi, a poza funkcjami określonymi w ustawie konsul może wykonywać inne funkcje przewidziane przez prawo i zwyczaje międz., a powierzone mu przez MSZ

    • Zarządzenie MSZ ws. szczegółowego trybu postępowania przed konsulem z 1985 – urzędnik konsularny przy wykonywaniu swych funkcji uwzględnia zwyczaje i praktykę międz.

• prawo wewnętrzne państwa

  • ograniczone znaczenie jako podstawa prawna funkcji konsularnych

  • większość państw nie wydała aktów prawnych określających szczegółowo liczne i różnorodne uprawnienia konsulów (np. ZSRR)

  • ustawa o funkcjach konsularnych z 1984 – najważniejsze kompetencje konsularne

  • ustawa o urzędzie MSZ z 1974 i rozporządzenie Rady Ministrów ws. szczegółowego zakresu działania MSZ z 1974 – ochrona interesów Polski, jej obywateli i osób prawnych za granicą

  • ustawa z 1990 o paszportach i ustawa z 1997 o cudzoziemcach

  • zarządzenia MSZ z 1985 – ws. szczegółowego trybu postępowania przed konsulami oraz ws. funkcji konsulów w zakresie rozwijania i pogłębiania współpracy gospodarczej, naukowo-technicznej i kulturalnej między Polską a państwami przyjmującymi

  • Uchwała Sejmu ws. polityki zagranicznej z 1988 – podstawowe zadania polityki zagranicznej RP

Prawo konsulatu:

• stosunki konsularne – urzędowe stosunki między 2 państwami utrzymywane za pośrednictwem stale przebywających na terytorium każdego z nich urzędników konsularnych drugiego państwa;

  • mogą być też utrzymywane za pośrednictwem:

    • wydziałów konsularnych,

    • misji dyplomatycznych,

    • urzędników konsularnych honorowych

    • przedstawicielstw handlowych upoważnionych do wykonywania funkcji konsularnych

  • ustanawianie są przez państwa wyłącznie na podstawie wzajemnej zgody, której treść jest określona w stosownej umowie międz.

    • zgoda na nawiązanie stosunków dyplomatycznych zwykle przewiduje także zgodę na ustanowienie stosunków konsularnych

    • zerwanie lub zawieszenie stosunków dyplomatycznych nie pociąga za sobą zerwania lub zawieszenia stosunków konsularnych mogą być nawiązane, zawieszone, zerwane lub wznowione niezależnie od stanu stosunków dyplomatycznych

• prawo konsulatu – kompetencje każdego państwa do utrzymywania stosunków konsularnych z innymi państwami, tworzenia urzędów konsularnych na obcym terytorium i przyjmowania obcych konsulów na swoje terytorium (za wspólną zgodą państwa wysyłającego i przyjmującego)

  • państwo nie ma obowiązku wysyłania własnych konsulów i przyjmowania obcych oraz w ogóle nawiązywania stosunków konsularnych ale odmowa nawiązania stosunków byłaby niezgodna z podstawowymi zasadami PM (kartą ONZ), które nakłada na państwa członkowskie obowiązek współpracy międz., oraz uniemożliwia rozwój normalnych stosunków między państwami.

Stosunki konsularne a uznanie państwa:

• uznanie – w formie noty dyplomatycznej lub w wyniku innych dokumentów i czynności urzędowych

• wydanie exequatur konsulowi nieuznanego jeszcze państwa lub rządu jest równoznaczne z milczącym uznaniem de facto tego państwa (akt implikujący uznanie)

• w przypadku wystawienia listów komisyjnych przeznaczonych dla nie uznanych dotychczas władz państwowych jest tak samo przyjmuje się, że muszą być to pełnoprawne władze, skoro uznaje się ich uprawnienia do wysyłania własnych i przyjmowania obcych konsulów

• milczące uznanie nowych władz państwa nie będzie miało miejsca, jeżeli państwo wysyłające, w związku z nawiązaniem stosunków konsularnych, ogłosi oficjalną deklarację, że ten fakt nie może być rozumiany jako uznanie władz państwa pobytu

Stosunki konsularne a dyplomatyczne:

• nawiązanie stosunków dyplomatycznych między 2 państwami oznacza jednocześnie zgodę na nawiązanie stosunków konsularnych, ale pod warunkiem, że nie zostało przyjęte inne rozwiązanie (może być konieczna zgoda stron wyrażona w odrębnym porozumieniu)

  • możliwość wykonywania funkcji konsularnych przez misje dyplomatyczne bez potrzeby uzyskiwania na to zgody państwa przyjmującego

• nawiązanie stosunków dyplomatycznych zwalnia jedynie z obowiązku zawarcia odrębnego porozumienia ws. nawiązania stosunków konsularnych, ale nie zwalnia państwa wysyłającego z obowiązku otrzymania zgody państwa pobytu na otwarcie urzędu konsularnego na jego terytorium

• stosunki dyplomatyczne i konsularne między państwami mogą istnieć niezależnie od siebie ustanowienie i istnienie stosunków konsularnych nie jest związane z istnieniem stosunków dyplomatycznych

Utworzenie urzędu konsularnego, określenie jego klasy, siedziby i okręgu konsularnego:

• urząd konsularny może być utworzony w państwie przyjmującym wyłącznie za zgodą władz tego państwa

  • zgoda może być wyrażona poprzez udzielenie przez władze państwa przyjmującego exequatur na listach komisyjnych, w których określona jest siedziba urzędu konsularnego i granice okręgu konsularnego

  • konieczne jest uzyskanie zgody państwa przyjmującego na miejsce siedziby urzędu konsularnego, jego klasę i okręg konsularny

  • ewentualne późniejsze zmiany również tylko za zgodą

  • wymagana jest zgoda na otwarcie urzędu konsularnego w klasie wicekonsulatu lub agencji konsularnej, ale tylko w innym mieście niż to, w którym już znajduje się konsulat generalny lub konsulat państwa wysyłającego

  • urzędy konsularne są tworzone w miastach, gdzie istnieje konieczność zapewnienia ochrony interesów państwa wysyłającego i powinno być to uwzględnione przez państwo przyjmujące

• okręg konsularny – część lub całość terytorium państwa przyjmującego, na którą rozciąga się kompetencja rzeczowa kierownika urzędu konsularnego, czyli obszar wyznaczony mu do wykonywania funkcji konsularnych

  • określany przez państwo wysyłające w listach komisyjnych, a państwo przyjmujące wyraża zgodę w exequatur

  • uprawnienia urzędu konsularnego rozciągają się na cały określony okręg konsularny bez pozostawiania luk kompetencyjnych

  • kierownik urzędu konsularnego i jego personel mogą wykonywać funkcje konsularne tylko w swoim okręgu konsularnym, a poza nim tylko za zgodą państwa przyjmującego

  • okręg nie może się rozciągać na terytorium innych państw, ale ten sam konsul za zgodą może pełnić obowiązki również w państwie trzecim (za zgodą zainteresowanych)

• sieć konsularna

  • ogół urzędów konsularnych, które państwo posiada za granicą, w innych państwach

  • ogół urzędów konsularnych jednego państwa na terytorium państwa przyjmującego

• siedziba urzędu konsularnego – zwykle miasto, w którym znajdują się jego pomieszczenia (lokal i biura)

  • tworzona za zgodą państwa pobytu, określana przez państwo wysyłające w listach komisyjnych, zatwierdzana przez przyjmujące w exequatur

  • na siedzibę wybiera się główny ośrodek funkcjonowania urzędu, np. duży ośrodek handlowy, polonijny

  • zmiana tylko za zgodą

  • przy udzielaniu zgody na siedzibę urzędu konsularnego, jego klasę i granice okręgu konsularnego, władze państwa przyjmującego zobowiązane są kierować zasadą niedyskryminacji

• utworzenie honorowego urzędu konsularnego, określenie jego siedziby i okręgu – także potrzebna jest wstępna zgoda państwa przyjmującego na osobę kandydata na konsula honorowego, klasę urzędu, jego siedzibę i okręg; następnie potwierdza się ją w exequatur

• konsulat nie jest samodzielnym podmiotem praw i obowiązków, tylko kierownik urzędu konsularnego

Klasy kierowników urzędów konsularnych:

• 4 klasy

  • konsul generalny konsulat generalny – najwyższa klasa w hierarchii

    • powoływani na kierowników konsulatów w okręgach konsularnych mających duże znaczenie dla państwa wysyłającego

  • konsul konsulat

  • wicekonsul wicekonsulat

  • agent konsularny agencja konsularna – może występować w 2 rolach:

    • powołany na podstawie nominacji przez kierownika konsulatu wyższej rangi niż agencja konsularna; kieruje wówczas agencją konsularną, ale pod kierunkiem kierownika urędu konsularnego, który go powołał

    • mianowany bezpośrednio przez MSZ, który wystawia mu listy komisyjne, określa zakres kompetencji rzeczowych oraz okręg konsularny w państwie przyjmującym; otrzymuje exequatur od władz państwa pobytu; w praktyce występuje rzadko

• kierownicy urzędów konsularnych, z wyjątkiem agentów, są niezależni od siebie, a ich przełożonym może być jedynie szef misji dyplomatycznej państwa wysyłającego

• kierownicy honorowi urzędów konsularnych – zwykle otrzymują tytuły konsularnie analogiczne do zawodowych, chociaż rzadko konsulów generalnych, częściej niższych klas.

Członkowie urzędu konsularnego:

• 3 grupy

  • urzędnicy konsularni – konsulowie generalni, konsulowie, wicekonsulowie, i agenci konsularni – nie pełniący obowiązków kierownika konsulatu; ponadto zastępcy konsula, sekretarze konsularni i attaches konsularni

    • zawodowi (konsulowie)

      • obywatelstwo państwa wysyłającego i stałe miejsce zamieszkania w państwie pobytu

      • pracownicy msz; są w służbie państwa wysyłającego i od niego otrzymują uposażenie

      • poza swoimi funkcjami urzędowymi nie mogą w państwie pobytu wykonywać jakiejkolwiek działalności zawodowej mającej na celu osiągnięcie zysku

      • korzystają z przywilejów i immunitetów, które pozwalają im na niezależnie od władz państwa przyjmującego wykonywanie funkcji urzędowych

    • honorowi

      • obywatelstwo państwa przyjmującego, wysyłającego lub nawet trzeciego

      • nie są urzędnikami państwa wysyłającego

      • nie pobierają stałego wynagrodzenia

      • wykonują funkcje konsularne w ograniczonym zakresie

      • mogą zajmować się inną działalnością zawodową mająca na celu osiągnięcie zysku

      • korzystają z ograniczonych przywilejów i immunitetów

  • pracownicy konsularni – osoby zatrudnione w służbie administracyjnej lub technicznej urzędu konsularnego

    • korzystają z przywilejów konsularnych w węższym zakresie w niż urzędnicy konsularni

    • pracownicy honorowych urzędów mogą mieć przyznane stopnie służbowe takie same, jakie posiadają pracownicy konsulatów zawodowych

    • podczas wykonywania czynności urzędowych korzystają tylko z pewnych prerogatyw określonych przez państwo przyjmujące

  • członkowie personelu służby – osoby zatrudnione w służbie urzędu konsularnego jak np. tłumacze, kierowcy, ogrodnicy

    • zwykle obywatelstwo państwa pobytu

    • przysługują im pewne uprawnienia określone w porozumieniu między zainteresowanymi państwami lub wynikające z kurtuazji międz.

Mianowanie członków urzędu konsularnego:

• władze państwa wysyłającego korzystają z nieomal pełnej swobody w zakresie mianowania członków personelu urzędu konsularnego

• państwo przyjmujące ma obowiązek przyjmowania tych członków, gdy wynika on z wcześniej wyrażonej przez to państwo zgody na ustanowienie stosunków konsularnych i otwarcie urzędu konsularnego

• urzędnicy konsularni – pewne ograniczenia co do ich powoływania

  • powinni posiada obywatelstwo państwa wysyłającego (obywatele państwa pobytu tylko za jego wyraźną zgodą, która może zostać odwołana

  • ograniczenia te nie mają zastosowania do pracowników administracyjnych i technicznych oraz członków personelu służby konsulatu.

Exequatur - zgoda państwa przyjmującego na wykonywanie przez określoną osobę funkcji kierownika urzędu konsularnego państwa wysyłającego; wydawane jest w stosunku do przedstawionych przez kierownika urzędu  listów komisyjnych.

Listy komisyjne – dokument, na mocy którego państwo wysyłające mianuje określoną osobę kierownikiem jej urzędu konsularnego w określonym państwie przyjmującym; wskazują imię i nazwisko kierownika, jego kategorię, klasę urzędu, jego siedzibę oraz okręg konsularny.