PRAWO KONSULARNE I DYPLOMATYCZNE

GENEZA I ROZWÓJ PRAWA DYPLOMATYCZNEGO I KONSULARNEGO. POJĘCIE DYPLOMACJI I PRAWA DYPLOMATYCZNEGO. ŹRÓDŁA I KODYFIKACJA PRAWA DYPLOMATYCZNEGO I KONSULARNEGO.

Prawo dyplomatyczne

Jedna z najstarszych dziedzin prawa międzynarodowego - zrodziła się z konieczności obrony interesów i praw, oraz pokojowego współżycia najpierw między wspólnotami plemiennymi, a później miedzy państwami.

Prawo dyplomatyczne, jak i dyplomacja w ogóle powstało wraz z rozwojem państwa, służąc realizacji celów jego polityki zagranicznej.

Geneza i pojęcie dyplomacji i prawa dyplomatycznego

Współczesne rozumienie pojęcia „dyplomacja” - dwa znaczenia :

• „dyplomacja” występuje jako oficjalna działalność organów państwowych o kompetencjach w sferze stosunków międzynarodowych, realizujących cele i zadania polityki zagranicznej państwa - chodzi głównie o przedstawicieli najwyższych władz państwowych, którzy w zależności od systemu państwowego, odpowiadają za kierowanie i realizację polityki zagranicznej państwa i zazwyczaj za resort spraw zagranicznych i podległe mu misje dyplomatyczne i urzędy konsularne oraz dysponujący odpowiednimi kwalifikacjami zawodowymi zespół ludzi (służba zagraniczna) stanowiący wyodrębniona służbę państwową wchodzącą w skład administracji rządowej.

• „dyplomacja” to opierający się na założeniach naukowych zespół metod i środków, oraz sztuka osiągania celów polityki zagranicznej państwa, prowadzenia i utrzymania stosunków między państwami.

Dyplomacja jako główne narzędzie realizacji polityki zagranicznej państwa jest pojęciem węższym od pojęcia samej polityki zagranicznej jako kierunku działalności państwa w sferze jego funkcji i stosunków zewnętrznych.

Dokumentacja, służąca urzeczywistnieniu zewnętrznych funkcji państwa, ochronie jego interesów i interesów jego obywateli, działa na podstawie norm współczesnego prawa międzynarodowego, zwłaszcza dyplomatycznego i konsularnego.

Pojęcie prawa dyplomatycznego

Prawo dyplomatyczne stanowi dział powszechnego prawa międzynarodowego, na który składa się zespół zasad i norm określających status prawny i funkcje organów państwa (do spraw stosunków międzynarodowych) działających za granicą (a więc głównie przedstawicielstw dyplomatycznych, zwłaszcza ambasad, a także misji specjalnych o charakterze dyplomatycznym). Zasady te i normy określają ją w szczególności :

• Zasady reprezentacji państw w stosunkach międzynarodowych.

• Położenie prawne stałych misji dyplomatycznych i ich członków, misji specjalnych oraz przedstawicieli i delegacji państw w organizacjach międzynarodowych i konferencjach międzynarodowych.

• Zakres funkcji w/w misji i przedstawicieli oraz ich przywilejów i immunitetów, klasy i rangi szefów oraz zasady mianowania i odwoływania szefów i członków misji dyplomatycznej.

• Podstawy prawne zapewniające normalne warunki konieczne do realizowania funkcji dyplomatycznych i w sumie urzeczywistnienie oficjalnych stosunków państwa z innymi podmiotami prawa międzynarodowego.

Obecnie system prawa dyplomatycznego obejmuje w zasadzie wszystko to, co nazywamy urzędową (oficjalną) działalnością organów państwowych w lub za granicą, reprezentujących w różnych dziedzinach państwo wysyłające.

Podstawową funkcją współczesnego prawa międzynarodowego jest zapewnienie pokojowego, demokratycznego i normalnego rozwoju stosunków u współpracy między podmiotami tego prawa, urzeczywistnieniu tej funkcji służy także współczesne prawo dyplomatyczne (i konsularne) oparte na suwerennej równości państw, nie mieszano się do spraw wewnętrznych.

Historia dyplomacji i prawa dyplomatycznego

Starożytność :

• Dyplomacja pojawiła się wraz z rozwojem kontaktów między państwami starożytnego świata, Asyrii, Babilonu, Izraela, Egiptu, Chin, Indii, Grecji i Rzymu. Przykładowo w Egipcie rozwinęła się instytucja rokowań, związana z wysyłaniem specjalnych poselstw i zawierania różnego rodzaju umów, przeważnie z ościennymi państwami.

• Starożytna Grecja - „Iliada” Homera - przed rozpoczęciem wojny z Troją posłowie achajscy udali się do tego miasta, by żądać zwrotu Heleny porwanej przez Parysa. Posłów zwanych „wysłańcami” (angelos) albo „starszymi” (presbejs). W głównych polis (Ateny, Sparta, Korynt) wybierało zgromadzenie ludowe spośród zamożnych obywateli cieszących się prestiżem i określonymi kwalifikacjami, oraz legitymujących się wiekiem nie niższym niż 50 lat, jeżeli poselstwo było wieloosobowe, wówczas wybierano głównego posła. Poselstwo otrzymywało odpowiednie „diety” i służbę oraz zaopatrywano je w listy polecające (symbola) skierowane do proksentów miasta odwiedzanego przez posłów, a także instrukcję. Jedną z podstawowych funkcji było prowadzenie rokowań, zwykle w sprawie prowadzenia, rozwiązywania sporów i konfliktów, zawieranie przymierzy i układów w starożytnej Grecji. Zaczęła się również rozwijać dyplomacja wielostronna (konferencyjna) czego przykładem jest zwołany w Sparcie w 432r. p.n.e. kongres delegatów Związku Peloponeskiego.

Średniowiecze :

• W okresie średniowiecza, z uwagi na liczne spory i kontakty oraz rozdrobnienia polityczne, rola dyplomacji znalazła swój wyraz głównie w rokowaniach dyplomatycznych, prowadzonych przez wysyłane w tym celu poselstwa. Dyplomacja rozwinęła się szczególnie w cesarstwie bizantyjskim - zwani apokryzjariuszami - byli prekursorami stałych przedstawicieli dyplomatycznych. Średniowiecze przyniosło także rozwój pewnych elementów zwyczajowego prawa poselskiego. Do rozwoju dyplomacji przyczyniła się także działalność Stolicy Apostolskiej - sobory powszechne stały się prawzorami współczesnej instytucji kongresów międzynarodowych.

Epoka nowożytna :

• Dyplomacja w znaczeniu współczesnym - zwłaszcza stałe misje dyplomatyczne - pojawiły się w okresie między XV i XVII w., do tego czasu główną formą organizacyjną dyplomacji były misje specjalne wysyłane ad hoc do załatwiania określonego zadania.

• Znaczący rozwój prawa dyplomatycznego przypada dopiero na XVI w. i czasy późniejsze co wiąże się z rozpowszechnianiem w tym okresie stałych przedstawicielstw dyplomatycznych.

• Prym wiodły tu państwa-miasta włoskie, zwłaszcza Mediolan, Wenecja, Genua, Florencja. W XVI w. Stolica Apostolska miała już swoje nuncjatury w niektórych państwach europejskich w XVI w. instytucja stałych poselstw i ambasad stosowana była w praktyce wielu państw, w tym zwłaszcza Francji, Włoch, Hiszpanii, Portugalii, Holandii.

• Z kolei pierwsze ministerstwo spraw zagranicznych, pod nazwą Departamentu Spraw Cudzoziemskich powstało we Francji w 1626r. za czasów panowania Ludwika XIV, a twórcą jest książę kardynał Richelieu. W XVIII w. powołano we Francji także „sekretarza stanu” do spraw cudzoziemskich, odpowiednik ministra spraw zagranicznych.

• W XVIII w. kształtują się już wyraźnie pewne normy prawa dyplomatycznego, dotyczy zwłaszcza przywilejów i immunitetów - chodzi głównie o niepodleganie obcych przedstawicieli jurysdykcji karnej, cywilnej i administracyjnej państwa przyjmującego.

• W niektórych państwach (w tym europejskich) przywilej rozciągał się nawet na całą dzielnicę miasta, zamieszkaną przez obcych posłów.

• Utrwala się coraz bardziej zasada „eksterytorialności” pomieszczeń poselskich, jednocześni rozwija się i doskonali służba dyplomatyczna.

Wiek XX :

• Zasadniczy krok na drodze rozwoju prawa dyplomatycznego miał miejsce faktycznie dopiero w XX w. Począwszy od słynnego Kongresu Wiedeńskiego w 1815r. na którym dokonano pierwszej kodyfikacji norm tego prawa. W Regulaminie znalazła potwierdzenie m.in. zasada suwerenności, równości państw, ustalając w kwestii precedencji jednolite stopnie przedstawicieli dyplomatycznych i zasady pierwszeństwa (do tego czasu nie rozróżniano klas i rang dyplomatycznych).

• Regulamin podzielił „agentów dyplomatycznych” na trzy klasy : ambasadorów, legatów lub nuncjuszy, posłów lub równorzędnych im ministrów i innych uwierzytelnionych przy monarchach oraz chargé d'affaires akredytowanych przy ministrach spraw zagranicznych

• Charakter „reprezentacyjny” Regulamin przyznał jedynie ambasadorom, legatom lub nuncjuszom, a także pozbawił „agentów dyplomatycznych” wysyłanych w miejscach nadzwyczajnego pierwszeństwa z racji pełnienia swej misji.

• Regulamin zasadniczo zdemokratyzował też stosunki między państwami, gdyż wprowadził zasadę, zgodnie z którą w każdej klasie przedstawiciele dyplomatyczni zajmują miejsce w porządku pierwszeństwa w zależności od daty urzędowej notyfikacji o ich przybyciu, a nie np. od „związków rodzinnych lub węzłów pokrewieństwa między dworami” albo przynależności do „sojuszów politycznych” - jedyny wyjątek uczyniono w odniesieniu do przedstawicieli papieża.

• Kongres Akwizgrański w 1818r. - podpisano na nim protokół uzupełniający do Regulaminu Wiedeńskiego, który wprowadzał czwartą klasę przedstawicieli dyplomatycznych - tzw. ministrów rezydentów. Nie przyjęła się ona jednak w praktyce dyplomatycznej.

• Wiek XX (zwłaszcza po II wojnie światowej) to prawdziwy rozkwit prawa i praktyki dyplomatycznej, co łączyło się z rozwojem wszechstronnych stosunków i kontaktów międzynarodowych w związku z pogłębiającą się internacjonalizacją i globalizacją życia międzynarodowego oraz w związku z pojawieniem się na politycznej mapie świata nowych państw.

• Głównie w wyniku procesu dekolonizacji, powstała też ogromna sieć stałych misji dyplomatycznych, a do powszechnej praktyki weszła dyplomacja konferencyjna, głównie w związku z powołaniem do życia ogromnej liczby organizacji międzynarodowych i rozwojem dyplomacji wielostronnej. Procesowi temu towarzyszył rozwój i kodyfikacja prawa dyplomatycznego, oraz rozwój doktryny tego prawa.

Geneza i pojęcie prawa konsularnego

Prawo konsularne - dział prawa międzynarodowego regulujący status członków urzędu konsularnego, funkcje konsularne, zasady nawiązywania stosunków konsularnych, a także inne kwestie związane z tymi stosunkami, prawo konsularne stanowi podstawy prawne działania urzędów konsularnych.

W obecnych czasach służba konsularna podlega przemianom - liczba urzędów konsularnych wzbogacona o instytucje konsula honorowego, znacznie wzrosła - np. na skutek zasadniczego wzrostu roli stosunków handlowo-gospodarczych, a także naukowo- technicznych. We współczesnym świecie znacznie więcej uwagi niż dawniej dyplomaci i konsulowie muszą poświęcić właśnie tym sprawom. Spowodowała to m.in. określone zmiany w wewnętrznych strukturach organizacyjnych misji dyplomatycznych urzędów konsularnych - obecnie powołuje się w ich ramach do spraw współpracy gospodarczej i naukowo-technicznej, turystyki, komunikacji, itp.

Mimo praktycznie całkowitej integracji służby konsularnej ze służbą par excellence dyplomatyczną i traktowaniu obu w sensie pragmatyki służbowej, jako jednolitej służby dyplomatycznej, tradycja oraz specyfika i znaczenie służby konsularnej wymagają oddzielnego potraktowania obu służb. W praktyce występują tu bowiem wciąż odrębne międzynarodowe i wewnętrzne regulacje prawne dotyczące funkcji i organizacji służby konsularnej, wiele też funkcji i obowiązków konsularnych ma charakter często techniczno-administracyjny, a nie „dyplomatyczny” (polityczny) - czyni to z resztą także praktyka polska, która dla podkreślenia wagi i specyfiki służby konsularnej stosuje urzędowy termin - „służba dyplomatyczno-konsularna”.

Historia prawa konsularnego

Starożytność :

• Instytucja konsulatu (łac. consul, consules - przychodzić z pomocą, radzić komuś) wywodzi się z funkcjonującej w starożytnej Grecji proksenii - proksenowie sprawowali opiekę nad cudzoziemcami.

• W starożytnym Rzymie istniał rodzaj patronatu nad cudzoziemcami (haspitum).

Średniowiecze :

• Już w X w. pojawiają się w stosunkach miast włoskich z państwami muzułmańskimi konsulowie zamorscy (consules ultramarini) zwani także konsulami jurysdykcyjnymi. Ustanowiono ich w zamorskich koloniach kupieckich (w Lawancie oraz na Dalekim Wschodzie) na podstawie tzw. umów kapitulacyjnych (kapitulacje jurysdykcyjne) - byli oni kierownikami tych kolonii, reprezentując ich interesy wobec miejscowych władz. Sprawowali także funkcje administracyjne i sądowe, rozstrzygając spory w ramach kolonii. Wybierała ich sama kolonia kupiecka (consules electi) i to przed nią, a nie przed państwem pochodzenia, ponosili odpowiedzialność.

• W rejonie Bałtyku funkcje konsulów spełniali aldemani, stojący na czele miast handlowych. W związku z rozwojem handlu śródziemnomorskiego pojawiła się instytucja konsulów żeglarzy (consules marinariorum) i konsulów kupców (consules marcantorum) do których zadań zależało rozstrzyganie sporów na podstawie ówczesnych praw i zwyczajów morskich.

• Od XIII w. w miastach Europy Południowej powoływano także specjalnych urzędników do sprawowania opieki nad obcymi kupcami (consules hospitis)

Epoka nowożytna :

• Instytucja konsula wysyłanego przez państwo (consules missi) wykształciła się dopiero w XVI w. - pierwsza konsulów zawodowych zaczęła ustanawiać Anglia, która już w 1555 r. wysłała konsula do Moskwy. Równolegle tworzyła się instytucja konsula honorowego (consul honorarius).

Źródła prawa dyplomatycznego

1. Umowy wielostronne i dwustronne regulujące status prawny oraz przywileje i immunitety organizacji międzynarodowych i ich funkcjonariuszy oraz przedstawicieli państw i delegacji - m.in. :

• Konwencja Wiedeńska z 1975r. o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi o charakterze uniwersalnym.

• Konwencja z 1947r. o przywilejach i immunitetach organizacji wyspecjalizowanych w ONZ.

• Protokół w sprawie przywilejów i immunitetów Wspólnot Europejskich z 1965r.

• Porozumienie ogólne o przywilejach i immunitetach Rady Europy z 1949r.

2. Umowy dwustronne - np. o ustanowieniu stosunków dyplomatycznych

3. Akty prawa wewnętrznego - akty ustawodawcze państw (np. kodeksy, ustawy, dekrety), orzeczenia sądów krajowych i niektóre akty administracyjne (w szczególności oświadczenia i akty organów wewnętrznych państwa o kompetencjach z zakresu stosunków międzynarodowych, np. ministra spraw zagranicznych). Polska - przykładem jest tu ustawa o służbie zagranicznej z 27 lipca 2001r. określająca organizację i funkcjonowanie polskiej służby zagranicznej oraz szczególne prawa i obowiązki osób wchodzących w jej skład.

4. Zwyczaj międzynarodowy - praktyka państw uznana za prawo - przede wszystkim w dziedzinie przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Nie są prawem tzw. reguły kurtuazji międzynarodowej (comitas gentium) i różne formy protokolarne.

5. Praktyka sądowa i dyplomatyczna - źródłami prawa dyplomatycznego mogą być poszczególne akty uchwalane przez organizacje i konferencje międzynarodowe, dotyczące m.in. statusu (przywilejów i immunitetów) uczestniczących w nich przedstawicieli państw, a także porozumienia w sprawie statusu siedziby organizacji lub warunków odbycia konferencji międzynarodowej w danym państwie. Orzecznictwo sądowe - sądy mogą dokonywać interpretacji prawa, co zwłaszcza w zakresie prawa zwyczajowego ma bardzo istotne, niekiedy precedensowe znaczenie.

6. Doktryna prawa dyplomatycznego - może służyć w pewnym stopniu jako czynnik ogólnego rozwoju tego prawa oraz jako środek pomocniczy przy jego interpretacji

Kodyfikacja prawa dyplomatycznego

Prawo dyplomatyczne jest - obok prawa konsularnego, morskiego i wojennego - najstarszym i najbardziej uniwersalnym działem prawa międzynarodowego, jednak kodyfikacja jego norm dokonywała się bardzo powoli i właściwie dopiero od pierwszej połowy XIX w. chodziło przy tym o wzmocnienie pewności i bezpieczeństwa obrotu międzynarodowego, dzięki oparciu działalności przedstawicieli dyplomatycznych, będących reprezentantami swych państw, na stanowionym prawie międzynarodowym i to - w miarę możliwości - ujętym w jednym akcie prawnym, w miejsce rozrzuconych w różnych aktach i nie zawsze precyzyjnych i łatwych do ustalenia norm prawa zwyczajowego.

Kongres Wiedeński w 1815r. - 19 marca przyjął Regulamin w sprawie rang szefów misji dyplomatycznych - uporządkował on zasady pierwszeństwa (precedencji) oraz kwestie związane z tytułowaniem szefów misji dyplomatycznych, określając ściśle nazwy klas i rangi przedstawicieli dyplomatycznych. Regulamin przyczynił się do demokratyzacji prawa dyplomatycznego, a szczególnie faktycznego uznania zasady suwerennej równości państw - przykładowo Regulamin :

• Ustalając 3 klasy szefów misji dyplomatycznych, wprowadził zasadę, że miejsce przedstawiciela dyplomatycznego w każdej klasie (a więc i jego miejsce w porządku pierwszeństwa) jest określone - z wyjątkiem przedstawiciela Stolicy Apostolskiej - według daty urzędowej notyfikacji przybycia przedstawiciela dyplomatycznego do państwa przyjmującego, a nie na podstawie innych, głównie politycznych kryteriów.

• Zgodnie z zasadą suwerennej równości państw, wprowadził jednakowe zasady i porządek protokolarny w państwie przyjmującym, wobec wszystkich przedstawicieli dyplomatycznych danej klasy.

• Nie uregulował kwestii przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, jednakże zawierał wiele zasad, które dały początek współczesnemu prawu dyplomatycznemu.

Kongres Akwizgrański w 1818r. - przyjął „Protokół akwizgrański”, który stanowił nieznaczne uzupełnienie Regulaminu Wiedeńskiego - wprowadził jeszcze jedną klasę przedstawicieli dyplomatycznych : klasę ministra-rezydenta, zajmującego miejsce między posłem a chargé d'affaires, nie odegrał on jednak większej roli w praktyce i klasa ministra-rezydenta nie została uwzględniona w Konwencji Wiedeńskiej z 1961r.

VI Konferencja Unii Panamerykańskiej w Hawanie w 1928r. - przyjęto Konwencję o przedstawicielach dyplomatycznych - była to pierwsza próba kompleksowej kodyfikacji prawa dyplomatycznego - oprócz postanowień o klasach i rangach regulowała także zagadnienia prawa legacji, przywilejów i immunitetów i w pewnej mierze status misji specjalnych (a więc dyplomacji ad hoc). Jest to jednak konwencja o charakterze ściśle regionalnym (i ratyfikowało ją zaledwie 15 państw - nie ma w tej grupie Stanów Zjednoczonych), ale jej przepisy nie są sprzeczne z przepisami Konwencji Wiedeńskiej, lecz raczej wzajemnie się uzupełniają.

Liga Narodów - Komitet Ekspertów ds. Kodyfikacji Prawa Międzynarodowego próbował przeforsować skodyfikowanie 2 zagadnień : klas oraz przywilejów i immunitetów przedstawicieli dyplomatycznych. Większość krajów wypowiedziała się jednak przeciwko zmianom w istniejącej praktyce prawa dyplomatycznego.

Organizacja Narodów Zjednoczonych - kwestia opracowania dla organizacji międzynarodowych i ich funkcjonariuszy oraz przedstawicieli państw przy nich akredytowanych odpowiedniego zakresu przywilejów i immunitetów. Przyjęto zatem dwie konwencje o powszechnym zasięgu :

• Konwencja z 1946r. o przywilejach i immunitetach ONZ

• Konwencja z 1947r. o przywilejach i immunitetach organizacji wyspecjalizowanych

Konferencja Wiedeńska z 1961r. - zwołana pod auspicjami ONZ, wzięło w niej udział 81 delegacji państw i przedstawicieli wielu organizacji międzynarodowych. 18 kwietnia 1961r. przyjęto liczącą 53 artykuły Konwencję Wiedeńską o stosunkach dyplomatycznych, konwencja weszła w życie 24 kwietnia 1964r. Polska ratyfikowała Konwencję 17 września 1981r.

W przeważającej mierze skodyfikowała ona istniejące już i ukształtowane w ciągu stuleci normy międzynarodowego prawa zwyczajowego, dotyczące jednak tylko „klasycznej” dyplomacji bilateralnej, realizowanej za pośrednictwem stałych misji dyplomatycznych (ambasad, poselstw).Konwencja ponadto wyraziła i potwierdziła w wielu wypadkach nowe tendencje i nową praktykę w prawie dyplomatycznym, co znalazło m.in. wyraz w przyjęciu założenia, że przywileje i immunitety przysługują państwu, a nie poszczególnym osobom i że zakres ich powinien się opierać na zasadzie funkcjonalnej.

Konwencja nie skodyfikowała jednak wszystkich kwestii z zakresu polityki dyplomatycznej, potwierdzając we wstępie, że normy międzynarodowego prawa zwyczajowego obowiązują nadal w sprawach, które nie zostały wyraźnie uregulowane jej postanowieniami.

Mimo pewnych luk i niedostatków(np. w sprawie statusu kuriera i poczty dyplomatycznej, braku bliższego określenia mienia ambasady i jej statusu), Konwencja Wiedeńska z 1961r. stanowi zasadniczy krok w postępowym rozwoju prawa dyplomatycznego, stając się punktem wyjścia i wzorcem w kodyfikacji innych dziedzin prawa międzynarodowego. Przyczyniła się ona do dalszej demokratyzacji prawa dyplomatycznego, uznając za podstawę całkowitą równość państw, niedyskryminację i niemieszanie się do spraw wewnętrznych innych państw oraz poszanowanie ich godności.

Dwa Protokoły Fakultatywne - stanowiły załącznik do Konwencji Wiedeńskiej :

• W sprawie obowiązkowego załatwiania sporów wynikłych na tle stosowania postanowień Konwencji - spory te miały być rozstrzygane przez MTS w Hadze - Protokół nie spotkał się z szerszym przyjęciem.

• W sprawie nabycia obywatelstwa - jego celem stało się głównie wyeliminowanie pojawiających się problemów na tle obowiązywania w niektórych państwach (m.in. USA i GB) zasady ius soli - nie spotkał się z szerszym zainteresowaniem.

Konwencja o misjach specjalnych z 1969r. - wzorowana na Konwencji Wiedeńskiej z 1961r. - nowością było zaakcentowanie w niej specjalnego uprzywilejowanego statusu osobistości wysokiej rangi państwowej. Konwencja ta nie spotkała się jednak z szerszym przyjęciem ze strony państwa.

Konwencja o zapobieganiu i karaniu przestępstw przeciwko osobom korzystającym z ochrony międzynarodowej, w tym przeciwko dyplomatom z 1973r. - była odpowiedzią na znaczny wzrost liczby zamachów na nietykalność osób korzystających z międzynarodowych przywilejów i immunitetów. Do konwencji tej mogą przystąpić wszystkie państwa, nie tylko te, które są członkami ONZ i organizacji systemu ONZ. Konwencja ta uzyskała sporą liczbę ratyfikacji (ratyfikowała ją również Polska).

Konwencja w sprawie statusu przedstawicieli państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi o charakterze uniwersalnym z 1975r. - skodyfikowała w jednym akcie zasady i normy zapewniające stałym przedstawicielom państw przy organizacjach międzynarodowych o charakterze uniwersalnym oraz delegacjom uczestniczącym doraźnie w sesjach i zwoływanych konferencjach odpowiednie warunki zapewniające swobodne wykonywanie ich funkcji. Nie spotkały się jednak z szerszym przyjęciem wśród państw.

Konwencja o bezpieczeństwie personelu ONZ i personelu współdziałającego z 1994r. - była odpowiedzią na zdarzające się przypadki różnych ataków na członków personelu ONZ uczestniczących w coraz liczniejszych operacjach pokojowych ONZ - konwencja ta określa m.in. zasady odpowiedzialności osób popełniających przestępstwa wobec członków tegoż personelu i zobowiązuje państwa do zapewnienia jego ochrony i bezpieczeństwa. Jednocześnie przewidując podejmowanie w tym celu szeregu kroków praktycznych.

Protokół dodatkowy z Konwencji z 1994r. - przyjęty w 2005r., przewiduje objęcie ochroną wszystkich operacji pokojowych, ma na celu dostarczenie pomocy humanitarnej, politycznej i rozwojowej w ramach „budowania pokoju” (peace-building).

Źródła prawa konsularnego

Źródłami praw konsularnego są współcześnie :

1. Umowy wielostronne - przede wszystkim Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsularnych, sporządzona w Wiedniu 24 kwietnia 1963r. w skali regionalnej wymienić należy :

• Konwencję hawańską z 1928r. o urzędnikach konsularnych

• Europejską konwencję o funkcjach konsularnych, podpisaną w ramach Rady Europy 11.12.1967r.

2. Umowy dwustronne - licznie zawierane, regulujące poszczególne aspekty stosunków konsularnych

3. Prawo wewnętrzne poszczególnych państw - w PL jest to w ustawa z 13 lutego 1984r. o funkcjach konsulów RP.

ORGANY WEWNĘTRZNE PAŃSTW W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH

Pojęcie i podział

W płaszczyźnie międzynarodowej jedynie państwo reprezentuje całość swoich interesów i na nim jako całości spoczywa odpowiedzialność międzynarodowa z tytułu prowadzonej przez nie działalności. Państwo bowiem występuje na zewnątrz jako całość niepodzielna.

Polityka zagraniczna, będąca przedłużeniem polityki wewnętrznej państwa, a także funkcje dyplomatyczne realizowane są przez organy uprawnione na podstawie norm prawa wewnętrznego i międzynarodowego do reprezentowania państwa w stosunkach międzynarodowych.

Najwyższe organy państwowe mające kompetencje w sprawach stosunków międzynarodowych :

1. Organy ustalające wolę i zasady polityki państwa w dziedzinie jego stosunków międzynarodowych - chodzi głównie o parlament lub inne ciała spełniające jego funkcję.

2. Organy powołane do realizacji i wyrażania ze skutkiem prawnym tej woli - do grupy tej należą przede wszystkim :

• Szef państwa

• Szef rządu

• Minister spraw zagranicznych

Organy te nie potrzebują specjalnych pełnomocnictw od parlamentu (z wyjątkiem specyficznych sytuacji) do występowania jako organy państwa w stosunkach międzynarodowych.

Organy o kompetencjach w zakresie stosunków międzynarodowych dzielą się na :

• Wewnętrzne (działające i mające swa stałą siedzibę w granicach państwa)

• Zewnętrzne (działające poza granicami państwa)

Organy upoważnione do realizacji stosunków międzynarodowych państwa w ogóle lub w poszczególnych dziedzinach, a także ich kompetencje, regulowane są ustawodawstwem wewnętrznym. Organy te są właściwe do reprezentowania państwa i jego interesów. Ich działalność w płaszczyźnie prawa międzynarodowego traktowana jest jako wyraz woli państwa.

Oświadczenia i działalność tych organów - wyrażających wolę państwa - są zobowiązujące dla państwa i pociągają za sobą jego odpowiedzialność międzynarodowa z tytułu ich działania lub zaniechania.

Upoważnienie wewnątrz kraju tych organów do działania i zaciągania zobowiązań w stosunkach międzynarodowych wynika z określonych wewnętrznych aktów ustawodawczych - z konstytucji, z ustaw, rozporządzeń oraz pełnomocnictw, listów uwierzytelniających, listów komisyjnych itd., a także umów międzynarodowych.

Organy wewnętrzne o kompetencjach w zakresie stosunków międzynarodowych

• Parlament

• Głowa państwa

• Szef rządu i rząd

• Minister i ministerstwo spraw zagranicznych

• Inne organy centralne (np. MON, MF)

Parlament

Parlament - jako najwyższy organ reprezentujący wolę, interesy i prawa narodu, posiada również pewne kompetencje w zakresie spraw zagranicznych, określane zazwyczaj w konstytucji - zakres tych kompetencji jest różny i zależy w dużej mierze od ustroju danego państwa, rozwoju demokracji, tradycji itp.

W większości państw do parlamentu należy ogólny nadzór i uchwalanie głównych kierunków polityki zagranicznej, a nie prowadzenie praktycznej działalności w tej dziedzinie. Ponad to parlament decyduje lub uczestniczy w wyborze takich najwyższych organów państwowych, jak głowa państwa, szef rządu, członkowie rządu (w tym minister spraw zagranicznych).

W ostatnich latach parlamenty rozwijają także bardziej bezpośrednią działalność międzynarodową na rzecz pokoju i współpracy międzynarodowej - działają one bądź w zakresie bilateralnym, bądź multilateralnym w ramach Unii Międzyparlamentarnej. Jednakże główna rola, jaką odgrywa parlament w dziedzinie stosunków międzynarodowych, sprowadza się do nadzoru, ustalania kierunków i zatwierdzania założeń polityki zagranicznej przedstawionych przez rząd.

Parlament, zwłaszcza w państwie demokratycznym, ma zasadnicze uprawnienia w sferze stosunków międzynarodowych, głównie takich jak :

• Zatwierdzania umów międzynarodowych

• Uchwalanie budżetu resortu spraw zagranicznych

• Sprawowania kontroli nad rządem zazwyczaj poprzez interpelacje posłów i dyskusje na forum parlamentu

Uprawnienia parlamentu, jak w przypadku Sejmu RP, mogą też obejmować niektóre ważne kompetencje dotyczące polityki zagranicznej, takie jak decyzja o stronie wojny w razie zbrojnej napaści albo wtedy, gdy z umów międzynarodowych wynika konieczność wspólnej obrony przeciwko agresji.

W Sejmie i Senacie RP istnieją też komisje zajmujące się stosunkami zagranicznymi PL (m.in. Komisja Spraw Zagranicznych spełniająca ważną funkcję kontrolną parlamentu nad resortem spraw zagranicznych)

Głowa państwa

W dawnych czasach osoba głowy państwa uważana była za suwerena i faktycznie za podmiot prawa międzynarodowego, natomiast obecnie jest ona tylko jednym z organów konstytucyjnych państwa.

W zależności od ustroju państwowego głowa państwa może być jednoosobowa (król, prezydent) lub może ją stanowić ciało zbiorowe.

Zgodnie z przeważającą praktyką międzynarodową, znajdującą oparcie w zwyczajowym prawie międzynarodowym, głowa państwa bez względu na to, czy jest jednoosobowa ,czy tez kolegialna, reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych, czyli posiada kompetencje międzynarodowe i prawo przedstawicielstwa wszechstronnego, czyli pełne prawo do reprezentowania państwa w stosunkach zewnętrznych, tzw. ius repraesentationis omni modae, do czego nie musi mieć specjalnego pełnomocnictwa.

Kompetencje głowy państwa w zakresie stosunków międzynarodowych opierają się na normie prawa zwyczajowego i konstytucji, zgodnie z którymi oświadczenie głowy państwa w sprawach międzynarodowych jest równoznaczne z oświadczeniem woli państwa i powoduje powstanie skutków prawnych w stosunkach międzynarodowych.

Uprawnienia głowy państwa zależą w dużej mierze od ustroju państwowego występującego w danym kraju, a więc od tego, czy jest to system rządów prezydenckich, kanclerskich lub też parlamentarno-gabinetowy.

W systemie prezydenckim władza wykonawcza i decydujący głos w polityce zagranicznej należą do prezydenta. Np. prezydent Stanów Zjednoczonych ma szczególne uprawnienia w tej dziedzinie, pełniąc jednocześnie funkcje należące w wielu państwach do szefa rządu. Ponosi on wraz z Kongresem konstytucyjną odpowiedzialność za politykę zagraniczną USA.

We Francji głowa państwa posiada szerokie kompetencje w dziedzinie stosunków międzynarodowych - może np. podejmować, podobnie jak prezydent USA, ważne decyzje w sferze polityki zagranicznej bez zgody parlamentu czy też rządu.

W systemie kanclerskim, a wiec w takich państwach, jak GB i D, w których główna rola w polityce zagranicznej należy do premierów, głowa państwa (prezydent, król) poza funkcjami reprezentacyjnymi nie posiada w gruncie rzeczy kompetencji w zakresie merytorycznych aspektów polityki zagranicznej państwa i bez zgody rządu nie może podejmować żadnych kroków. Zachowuje jednak swą uświęconą tradycją rolę w dziedzinie stosunków dyplomatycznych i częściowo konsularnych, formalnego powoływania i odwoływania przedstawicieli dyplomatycznych swego państwa oraz przyjmowania listów uwierzytelniających i odwołujących od przedstawicieli dyplomatycznych obcych państw.

W systemie „mieszanym”, parlamentarno-gabinetowym, skuteczna realizacja założeń polityki zagranicznej zależy w dużej mierze od harmonijnego współdziałania głowy państwa, rządu i parlamentu. System taki panuje np. w PL - prezydent RP jest najwyższym przedstawicielem PL i gwarantem ciągłości władzy państwowej, stojącym na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium.

Zgodnie z art. 133 konstytucji prezydent RP w zakresie polityki zagranicznej - współdziała z Prezesem Rady Ministrów i właściwym ministrem, m.in. „mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli RP w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych” oraz „przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy nim przedstawicieli dyplomatycznych innych państw i organizacji międzynarodowych”.

W ramach uprawnienia wynikającego z konstytucji prezydent upoważniony jest do przeprowadzania rozmów bezpośrednich z przedstawicielami innych państw, udziału w spotkaniach na szczycie itp., czyli do uprawniania tzw. osobistej dyplomacji.

Ponad to prezydent ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe.

Na wniosek Ministra Spraw Zagranicznych i za aprobatą Prezesa RM prezydent udziela obcym kandydatom na ambasadorów w PL agrément, w razie gdy w jakimś państwie głowa państwa wystawia swym konsulom listy komisyjne, a obcym konsulom udziela exequatur, wówczas także Prezydent RP powinien czynić to samo, na zasadzie wzajemności, w odniesieniu do własnych konsulów w takim państwie, wystawiając im listy komisyjne lub udzielając exequatur konsulom tego państwa w PL.

W dyspozycji Prezydenta RP pozostaje pieczęć państwowa najwyższej rangi w PL, która wyciskana jest na dokumentach państwowych podpisywanych przez prezydenta, m.in. listach uwierzytelniających i odwołujących ambasadorów.

Premier i rząd

Premier i rząd, na czele którego stoi, jest naczelnym i zarządzającym organem władzy państwowej, ustalającym i realizującym, koordynującym i nadzorującym stosunki państwa z zagranicą. W zależności od ustroju państwowego nierzadko powyższymi kompetencjami „dzieli się” z głową państwa i parlamentem - jedynie w państwach o „kanclerskim” systemie rządzenia premier, a nie głowa państwa, odpowiada za kreowanie i realizację polityki zagranicznej, np. w GB i D.

W niektórych państwach funkcje szefa państwa i szefa rządu pełnione są przez tę samą osobę, np. w USA.

Premier, podobnie jak głowa państwa, jest upoważniony, bez specjalnych pełnomocnictw, do prowadzenia rokowań z przedstawicielami obcych państw oraz ma prawo podpisywania umów międzynarodowych - ma więc prawo oświadczenia woli państwa, co rodzi skutki prawnomiędzynarodowe.

Zakres kompetencji premiera w dziedzinie stosunków międzynarodowych państwa zależy w każdym państwie od jego wewnętrznego ustawodawstwa i określony jest zazwyczaj w konstytucji. Polityka zagraniczna, nad którą premier sprawuje ogólne kierownictwo i nadzór, realizowana jest w praktyce głównie przez ministra spraw zagranicznych i jego resort, jak również za pośrednictwem innych ministrów.

Premier jest upoważniony do przeprowadzania bezpośrednio rozmów z przedstawicielami, w tym dyplomatycznymi, obcych państw.

Premier mianuje delegatów do podpisywania umów rządowych i wystawia im pełnomocnictwa, które są zazwyczaj kontrasygnowane przez ministra spraw zagranicznych. Premier mianuje także delegatów na ważniejsze konferencje międzynarodowe oraz do najważniejszych organów organizacji międzynarodowych.

Wpływ szefa rządu na kształtowanie stosunków międzynarodowych państwa uległ w obecnych czasach wzmocnieniu głównie dzięki jego bezpośredniemu udziałowi w spotkaniach „na szczycie” oraz w konferencjach międzynarodowych, dzięki niekiedy licznym kontaktom (wymianom wizyt) z szefami rządów innych państw, podczas których często dyskutowane są ważne kwestie, a także podejmowane decyzje z zakresu zewnętrznych funkcji państwa.

Minister spraw zagranicznych i ministerstwo spraw zagranicznych

Minister Spraw Zagranicznych jest członkiem rządu, przed którym odpowiada za działalność kierowanego przez siebie resortu. Do ministra spraw zagranicznych i jego resortu należy kierowanie działalnością i koordynowanie działalności państwa w dziedzinie stosunków zagranicznych oraz kreowanie i realizacja polityki zagranicznej państwa.

Współcześnie na ministrze i podległym mu ministerstwie spraw zagranicznych spoczywa głównie zadanie umacniania międzynarodowej pozycji państwa, skutecznej obrony jego interesów na forum międzynarodowym, stwarzanie pomyślnych warunków zewnętrznych dla zapewnienia bezpieczeństwa i rozwoju wewnętrznego kraju.

Minister i ministerstwo spraw zagranicznych zapewniają realizacje długofalowych założeń oraz bieżących zadań polityki zagranicznej państwa, troszcząc się o interesy swego państwa i jego obywateli za granicą oraz pełnią wobec innych resortów rolę koordynatora współpracy państwa za granica - np. minister i ministerstwo spraw zagranicznych koordynują działalność traktatową państwa, pełniąc m.in. funkcję depozytariusza umów międzynarodowych zawieranych przez państwo z inicjatywy różnych resortów. Zapewnia też kierownictwo państwowemu bieżącą informację na temat sytuacji na świecie, w poszczególnych państwach, regionach, organizacjach międzynarodowych itd.

Minister spraw zagranicznych

W zależności od ustroju państwowego, w różny sposób może przedstawiać się rola ministra spraw zagranicznych w kształtowaniu, realizacji i koordynacji polityki zagranicznej państwa. Najszersza jest zazwyczaj w państwach demokratycznych, chociaż i w nich niekiedy decydującą rolę odgrywa prezydent (USA, Francja) lub premier (GB, RFN).

Minister spraw zagranicznych reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych - jest on upoważniony do prowadzenia rokowań i zawierania umów bez konieczności posiadania specjalnych pełnomocnictw. Do jego kompetencji należy też utrzymywanie kontaktów zarówno z przedstawicielami dyplomatycznymi akredytowanymi w jego państwie, jak i innymi przedstawicielami obcych państw, zwłaszcza ich „szefami” dyplomacji, oraz kierowanie służbą dyplomatyczno-konsularna swego państwa. Spełnia on niejako funkcje łącznika i pośrednika między przedstawicielami obcych państw a własnym rządem.

Minister spraw zagranicznych reprezentuje także swoje państwo na konferencjach i w organizacjach międzynarodowych. Jego oświadczenia są wiążące dla państwa.

Kazus Ihlena - Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej w wyroku z 1993r. uznał, że ustna deklaracja Ministra Spraw Zagranicznych Norwegii Ihlena z lipca 1919r. w sprawie suwerenności Danii nad całą Grenlandią, złożona w imieniu jego rządu wiąże państwo.

Ponad to minister spraw zagranicznych towarzyszy przeważnie głowie państwa lub szefowi rządu we ich spotkaniach zagranicznych oraz szefowi rządu w ich spotkaniach zagranicznych oraz uczestniczy w procedurze składania listów uwierzytelniających przed ich oficjalnym przekazaniem głowie państwa. Wystawia lub kontrasygnuje też listy komisyjne konsulom swego państwa i udziela exequatur obcym oraz mianuje własnych i przyjmuje listy wprowadzające od obcych chargé d'affaires en pied.

Ministrowie spraw zagranicznych biorą także osobiście udział w pracach różnych organów organizacji międzynarodowych, np. ONZ, UE, NATO.

Uczestniczą również w misjach międzynarodowych, mediacyjnych, świadczą dobre usługi, jak na przykład ma to miejsce w przypadku rozwiązania ostrego konfliktu na Bliskim Wschodzie, a niedawno także na obszarze byłej Jugosławii.

Ministerstwo spraw zagranicznych

Minister spraw zagranicznych realizuje swe zadania za pomocą podległego mu urzędu, zwanego przeważnie „ministerstwem spraw zagranicznych” (w USA - Departament Stanu, w GB - Urząd Zagraniczny, w Szwajcarii - Związkowy Departament Polityczny) i aparatu urzędniczego, zwanego w Polsce służba dyplomatyczno-konsularną.

Organizacja ministerstwa spraw zagranicznych określana jest wyłącznie w ustawodawstwie wewnętrznym państw.

W praktyce wielu krajów, w tym PL, na ogół w strukturze organizacyjnej ministerstw spraw zagranicznych występuje podział na trzy następujące grupy komórek organizacyjnych (zwanych często departamentami) :

• Polityczno-terytorialne

• Funkcjonalne

• Administracyjne

Departament terytorialny, zwany także politycznym, obejmuje w swej działalności zazwyczaj określony zespół państw (a nawet jedno państwo), położonych na danym obszarze geograficznym. Kryterium położenia geograficznego może być zastąpione kryterium politycznym, np. może to być departament krajów Bliskiego Wschodu i Afryki, Ameryki, departament krajów sąsiednich lub należących do jakiegoś sojuszu.

Głównym zadaniem tego rodzaju departamentów jest realizacja stosunków przede wszystkim politycznych z państwami lub grupami państw objętych zakresem działania, jak również kierowanie pracą i koordynacja pracy placówek dyplomatycznych państwa wysyłającego w tych krajach. Do zakresu ich działania należy również dokonywanie analizy oceny rozwoju sytuacji w danym regionie lub państwie oraz przygotowywanie odpowiednich materiałów i wniosków dla kierownictwa ministerstwa, rządu państwa. Departamenty terytorialne utrzymują „na co dzień” kontakt z misjami dyplomatycznymi państw obcych objętych zakresem ich kompetencji.

Departamenty funkcjonalne koordynują i realizują zadania w zakresie określonych dziedzin stosunków międzynarodowych, np. w dziedzinie informacji, kultury, analizy i programowania polityki zagranicznej, współpracy z organizacjami międzynarodowymi, spraw ekonomicznych, handlowych, konsularnych, prawno-traktatowych, protokołu dyplomatycznego.

Podział między departamentami terytorialnymi a tzw. funkcjonalnymi ma znaczenie jedynie formalne, gdyż oba rodzaje departamentów spełniają bardzo ważne, w sensie merytorycznym, funkcje.

Departamentom administracyjnym przypada ważna rola w zapewnieniu właściwego funkcjonowania resortu i mu podległych placówek za granicą, chociaż mają one charakter służb technicznych, pomocniczych. Do tych służb zaliczyć należy m.in. oprócz służby administracyjnej sensu stricto także służbę łączności itp.

Departamenty - zwane w niektórych krajach „dyrekcjami”, „zarządami”, „biurami” - dzielą się na mniejsze jednostki, jak np. wydziały, sekcje, referaty, samodzielne stanowiska : doradców, radców.

Minister spraw zagranicznych ma zazwyczaj do pomocy sekretarza stanu, dyrektora generalnego zapewniającego ciągłość służby, wiceministrów, którzy koordynują działalność kilku departamentów lub odpowiadają za określoną dziedzinę działalności ministerstwa.

W wielu krajach sekretarz stanu lub jeden z podsekretarzy stanu (wiceministrów) pełni funkcję stałego zastępcy ministra spraw zagranicznych. Poszczególne odcinki działalności ministerstwa spraw zagranicznych mogą koordynować także dyrektorzy generalni.

Inne centralne organy państwowe

Obecnie we wszystkich państwach świata problematyką międzynarodową, oprócz wiodącego w tej dziedzinie resortu spraw zagranicznych, zajmują się także inne centralne organy państwowe, wyposażone w odpowiedni zakres kompetencji w określonej dziedzinie stosunków międzynarodowych.

W zakresie swych kompetencji przedstawiciele wspomnianych resortów prowadzą rokowania z odpowiednimi partnerami z innych państw, organizacji międzynarodowych oraz biorą udział w zwoływanych przez nie konferencjach. Uczestniczą także w zawieraniu umów dwu- i wielostronnych.

Działalność omawianych resortów w zakresie ich stosunków międzynarodowych podlega ogólnemu kierownictwu i nadzorowi premiera i rządu, jak również w aspekcie koordynacyjnym i politycznym - Ministrowi Spraw Zagranicznych jako generalnemu koordynatorowi kształtowania i realizacji całości stosunków państwa z zagranicą.

Organy państwa działające za granicą

Działalność i struktura tych organów opiera się na wypracowanym w ciągu stuleci systemie organizacyjnym. Ich stan liczebny, a także w pewnym stopniu organizacja wewnętrzna zależy od woli państwa, tradycji i specyfiki jego interesów oraz możliwości finansowych. Organy te dzielą się na :

• Stała - należą tu ambasady, poselstwa, urzędy konsularne, stałe misje przy organizacjach międzynarodowych i inne stałe przedstawicielstwa i misje.

• Tymczasowe - należą tu wszelkie misje ad hoc o charakterze dyplomatycznym (np. delegacje biorące udział w konferencjach międzynarodowych, inne misje specjalne), a także oddziały wojskowe oraz okręty wojenne państw znajdujące się poza granicami państwa wysyłającego. Funkcję tymczasowych organów reprezentujących państwo za granicą spełnia również głowa państwa, szef rządu, minister spraw zagranicznych i inni ministrowie podczas ich tymczasowego pobytu za granicą (np. w misji specjalnej) - korzystają przy tym na podstawie prawa międzynarodowego z uprzywilejowanego statusu, czyli przeważnie maksymalnego zakresu przywilejów i immunitetów dyplomatycznych.

Wszystkie wymienione organy - jako reprezentujące państwo i jego interesy oraz wypełniające tymczasowo lub stale określone przez to państwo funkcje i zadania - korzystają w państwie przyjmującym i państwie trzecim z przywilejów i immunitetów w zakresie ustalonym zazwyczaj w umowie międzynarodowej lub na podstawie norm prawa zwyczajowego.

Stałe misje dyplomatyczne

Nazywane też stałymi przedstawicielstwami lub placówkami dyplomatycznymi, mają charakter przedstawicielski, są zewnętrznymi organami państwa wysyłającego dla reprezentowania go i pełnienia innych funkcji dyplomatycznych w państwie przyjmującym.

Misja dyplomatyczna to de facto „biuro” szefa misji dyplomatycznej, składające się z zespołu funkcjonariuszy merytorycznych i pracowników techniczno-administracyjnych, będących urzędnikami państwa wysyłającego. Misja jako stały organ państwa wysyłającego istnieje niezależnie od zmieniającego się jej składu osobowego (rotacja).

Misja dyplomatyczna nie posiada osobowości w prawie wewnętrznym państwa przyjmującego i nie może stawać w jego sądach - odpowiedzialność bezpośrednia za jej działalność ponosi państwo wysyłające, sama zaś działalność misji chroniona jest nietykalnością i immunitetem jurysdykcyjnym państwa wysyłającego.

Otwarcie misji dyplomatycznej (ambasady) w innym państwie - konieczna jest nie tylko decyzja przeważnie rządu danego państwa, lecz muszą być spełnione warunki wymagane przy nawiązywaniu stosunków dyplomatycznych - misja może więc być otwarta tylko przez podmiot prawa międzynarodowego. Oba podmioty muszą się wzajemnie uznawać i muszą na otwarcie misji wyrazić zgodę, przestrzegane jest przy tym zasada suwerennej równości państw i zasada wzajemności.

Stałe kategorie misji dyplomatycznych

• Ambasady

• Nuncjatury

• Poselstwa

• Internuncjatury

Istnieją tez misje dyplomatyczne nowego typu, które nie noszą powyższych nazw - są to odpowiedniki ambasad, takie jak wysokie komisariaty państw brytyjskiej Wspólnoty Narodów (Commonwealth), libijskie Biura Ludowe i Wysokie Komisje Papui - Nowej Gwinei, zaś w stosunkach wielostronnych, stałe przedstawicielstwa państw przy organizacjach międzynarodowych.

Wewnętrzna struktura organizacyjna misji dyplomatycznej

Struktura ta zależy od woli i potrzeb państwa wysyłającego, generalnie jednak w ich skład wchodzą następujące komórki organizacyjne :

• Szef misji i jego sekretariat (m.in. obsługa protokolarna)

• Wydział polityczny

• Ataszat wojskowy

• Wydział ekonomiczny (handlowy)

• Wydział konsularny

• Wydział ds. kultury

• Wydział ds. nauki i technologii

• Wydział prasowy

• Wydział administracyjny

• Dział łączności

Mogą istnieć także inne komórki organizacyjne lub pojedyncze stanowiska, np. dział ds. imigracji, stanowisko ds. rolnictwa, stanowisko ds. komunikacji.

Możliwość pełnienia funkcji konsularnych przez misję dyplomatyczną potwierdza Konwencja Wiedeńska z 1961r. - wydziały konsularne mają takie same kompetencje w zakresie wypełniania funkcji i zadań konsularnych, co inne samodzielne urzędy konsularne.

Misja dyplomatyczna

Misja dyplomatyczna - oficjalny urząd państwa wysyłającego, o charakterze przedstawicielskim, który znajduje się i działa na terytorium państwa przyjmującego, kierowany przez właściwie upełnomocnionego przedstawiciela dyplomatycznego, jednoosobowo odpowiedzialnego za działalność misji.

Misja dyplomatyczna :

• Działa na podstawie dyrektyw i poleceń swego rządu (poprzez MSZ)

• Posługuje się własnymi pieczęciami i blankietami firmowymi w korespondencji oficjalnej

• Dysponuje własnymi środkami finansowymi

• Może otwierać konta w bankach i dysponować majątkiem ruchomym i nieruchomym, aby realizować funkcje dyplomatyczne (majątek ten korzysta z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych)

• Nie posiada osobowości prawnej w prawie wewnętrznym państwa przyjmującego - jest jednostką budżetową Skarbu Państwa i z tego tytułu korzysta z ochrony wynikającej z immunitetu jurysdykcyjnego państwa

• Uprawniona jest do zajmowania się w imieniu państwa wysyłającego praktycznie wszystkimi sprawami

Dwa szczeble misji dyplomatycznej

• Pierwszy szczebel - ambasada

• Drugi szczebel - poselstwo

Różnica między nimi ma obecnie jedynie znaczenie protokolarne i częściowo polityczne - utrzymywanie stosunków dyplomatycznych na szczeblu poselstw uważane jest bowiem obecnie za przejaw obniżenia szczebla stosunków oficjalnych między obu państwami. Jednakże obniżenia takiego można dokonać - zgodnie z powszechną praktyką - przez mianowanie w miejsce ambasadora chargé d'affaires. Generalnie więc instytucja poselstwa faktycznie już do przeszłości.

Na czele ambasady stoi z reguły przedstawiciel dyplomatyczny w randze ambasadora, a na czele poselstwa - poseł. Gdy z jakichś powodów nie pełnią oni swych funkcji, na czele obu misji może stać chargé d'affaires akredytowany przy Ministrze Spraw Zagranicznych.

Szef misji dyplomatycznej

Szef misji dyplomatycznej - ambasador, poseł, chargé d'affaires - stoi na czele stałego przedstawicielstwa dyplomatycznego. Reprezentując swe państwo, jego interesy i interesy obywateli w państwie przyjmującym, szef misji dyplomatycznej korzysta z ogólnego pełnomocnictwa bez konieczności posiadania specjalnych, ad hoc, pełnomocnictw - wynika ono z listów uwierzytelniających.

Ogólne kompetencje szefa stałej misji dyplomatycznej - może m.in. :

• Występować i składać oświadczenia w imieniu reprezentowanego przez niego państwa, angażując tym samym odpowiedzialność międzynarodową państwa wysyłającego

• Bez specjalnego pełnomocnictwa wyrazić zgodę na przyjęcie tekstu umowy międzynarodowej (może ją parafować), ale tylko w stosunkach między państwem wysyłającym i państwem przyjmującym (pełnomocnictwo ogranicza się do zawierania umów)

Szef przedstawicielstwa dyplomatycznego państwa wysyłającego - akredytowany jest :

• Przy głowie państwa przyjmującego - ambasador i poseł

• Przy ministrze spraw zagranicznych - chargé d'affaires ad interim i en pied

• Przy międzyrządowej organizacji międzynarodowej

Funkcja szefa misji dyplomatycznej ma charakter przedstawicielski. Może on być dezawuowany jedynie przez swój rząd (głowę państwa), odwoływany i zastępowany przez inną osobę. Rząd państwa wysyłającego ponosi w pełni odpowiedzialność za działalność swego przedstawiciela dyplomatycznego. Szef misji dyplomatycznej korzysta z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, a także ze zwyczajowych prerogatyw protokolarnych.

Rozwój w zakresie środków łączności i transportu oraz rozpowszechnienie się nowych form dyplomacji, tzw. dyplomacji bezpośredniej i wielostronnej, spowodowały, że szef misji dyplomatycznej nierzadko „wyręczany ” jest - zwłaszcza przy realizacji funkcji negocjacyjnej - przez różne delegacje przybywające z państwa wysyłającego.

Z drugiej jednak strony, zakres funkcji i zadań szefa misji dyplomatycznej uległ pewnemu rozszerzeniu - vide opieka dyplomatyczna nad obywatelami, promocja kultury, nauki, wspierania stosunków handlowo-gospodarczych. Szef misji dyplomatycznej pełni więc funkcję koordynatora całokształtu interesów i działań swego państwa w państwie urzędowania, prowadzi też „na co dzień” dialog i rokowania z władzami państwa przyjmującego oraz koordynuje, inicjuje i śledzi rozwój współpracy dwustronnej.

Ponad to istnieje potrzeba realizacji na co dzień takich stałych zadań, jak :

• Nadzorowanie wykonywania zawartych umów, tak dwustronnych, jak i wielostronnych

• Sprawowanie opieki dyplomatycznej

• Informowanie na bieżąco swych władz o rozwoju sytuacji w państwie przyjmującym i w regionie (co szczególnie w sytuacjach kryzysowych ma nierzadko doniosłe znaczenie dla interesów państwa wysyłającego)

Specjalne organy quasi-dyplomatyczne (quasi-dyplomacja) i quasi-konsularne

Są ro specjalne organy pełniące faktycznie funkcje misji dyplomatycznych, przyjmujące postać różnych przedstawicielstw o charakterze politycznym. Ma to przeważnie miejsce w sytuacji niecałkowitego uregulowania spraw związanych z zakończoną wojną lub brakiem uznania.

Przykłady organów quasi-dyplomatycznych

• Austria - od zakończenia II wojny światowej do podpisania układu pokojowego w 1955r. wymieniała z różnymi państwami „przedstawicieli politycznych”

• Przedstawicielstwa polityczne, zwane „stałymi przedstawicielstwami” (i będące faktycznie ambasadami), ustanawiane między byłą NRD i RFN - na podstawie układu między tymi państwami z 1972r. obie strony osiągnęły porozumienie, w wyniku którego w stolicach obu państw postanowiono utworzyć stałe przedstawicielstwa. Stali przedstawiciele nosili tytuły Kierownika Stałego Przedstawicielstwa i byli akredytowani przy głowach obu państw.

• Biura Ludowe - tworzone od 1979r. przez Libię zamiast dotychczasowych ambasad, zgodnie z założeniami, że Libia nie jest rządzona przez rząd, lecz że sam lud sprawuje tam władzę. Na czele Biura Ludowego stoi Komitet Ludowy, a funkcje koordynacyjne sprawuje sekretarz Komitetu Ludowego. Według władz libijskich, Biura Ludowe nie mają charakteru dyplomatycznego - stanowią one swego rodzaju „reprezentację narodu libijskiego przy narodzie państwa przyjmującego”. W większości jednak przypadków, na zasadzie wzajemności, Biura Ludowe i ich członkowie korzystają ze statusu dyplomatycznego określonego w Konwencji Wiedeńskiej z 1961r., sekretarz Biura traktowany jest zaś na ogół na równi z ambasadorami i składa listy uwierzytelniające głowie państwa.

• Stałe misje polityczne - noszą różne nazwy i tworzone są w sytuacji, gdy państwa nie uznają się wzajemnie lub gdy uznanie to jest tylko częściowe. Na podstawie specjalnego porozumienia misje te korzystają z określonego zakresu przywilejów i immunitetów. Przykładowo, misje takie funkcjonowały do marca 1979r. w stosunkach między USA i ChRL - miały one quasi-dyplomatyczny charakter i nosiły nazwy biur łącznikowych, korzystały też z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Biura te zostały w marcu 1979r., po wcześniejszym nawiązaniu stosunków dyplomatycznych między obu państwami, przekształcone w ambasady. Z analogicznego statusu korzysta obecnie powołany przez prezydenta USA specjalny „instytut” upoważniony do reprezentowania interesów amerykańskich w Tajwanie, z którym Stany Zjednoczone przestały utrzymywać oficjalne stosunki dyplomatyczne po nawiązaniu ich w 1978r. z ChRL.

• Stałe i tymczasowe misje polityczne władz (rządów) narodów walczących o swe wyzwolenie narodowe - misje te mają quasi-dyplomatyczny status i korzystają jedynie z przywilejów i immunitetów przyznanych im przez państwo przyjmujące.

Biura Łącznikowe, Biura Interesów - jedna z form paradyplomacji, forma kontaktów dyplomatycznych stosowana m.in. w czasie przywracania normalnych stosunków dyplomatycznych z Afganistanem pod koniec 2001r. i w pierwszej połowie 2002r. Prawie wszystkie państwa, nie uznając reżimu, pod koniec 2001r. szereg państw, w tym PL, wysłało do Kabulu swych dyplomatów w charakterze szefów „biur łącznikowych”, których głównym zadaniem było załatwianie bieżących spraw o charakterze dyplomatyczno-konsularnym z zakresu stosunków dwustronnych (chodziło m.in. o odzyskanie lub znalezienie pomieszczeń dla ambasad i konsulatów, a w przypadku PL - przygotowanie także terenu dla przyjazdu polskiej wojskowej jednostki saperów).

Inne przykłady :

• W 1993r. nieuznające się wzajemnie Jugosławia i Chorwacja ustanowiły w stolicach obu państw tzw. biura rządowe, które jeśli chodzi o zakres kompetencji nie miały nawet uprawnień konsularnych - częściowo uprawnienia takie nadano im dopiero w 1996r.

• PL, mimo nawiązania stosunków dyplomatycznych z Macedonią w 1992r., otworzyła w Skopje w 1995r. jedynie biuro konsularne będące filią Wydziału Konsularnego Ambasady Polski w Belgradzie.

• W stosunkach między Izraelem a wieloma państwami arabskimi przez kilka lat istniały „biura” (Izrael pełne stosunki dyplomatyczne utrzymywał tylko z Egiptem i Jordanią). W stosunkach izraelsko-tunezyjskich biura takie zostały utworzone dopiero w początkach 1996r. „Biura” spełniają funkcje konsularno-polityczne.

Urzędy konsularne

Konsulaty - stanowią integralną część służby zagranicznej (dyplomatycznej) państwa. Są to faktycznie stałe „biura” ich szefów (konsulów), służące realizacji przez nich funkcji konsularnych. Nie mają podmiotowości w prawie wewnętrznym państwa przyjmującego za ich działalność i zobowiązania odpowiada ich szef i państwo wysyłające. Organizacyjnie oraz funkcyjnie podlegają MSZ.

Instytut kultury, ośrodki informacyjne

Specyficzne organy państwowe służące wszechstronnemu kształtowaniu pozytywnego obrazu swego kraju za granicą - m.in. instytuty kultury, ośrodki informacji, instytuty (np. polskie, francuskie), domy kultury, stacje naukowe.

Podlegają one organizacyjnie bądź funkcyjnie MSZ, ministerstwu kultury lub innemu centralnemu organowi państwowemu.

Formalnie instytucje te nie wchodzą w skład struktury organizacyjnej misji dyplomatycznej lub urzędu konsularnego, chociaż na ogół podlegają nadzorowi szefa misji dyplomatycznej, mając niekiedy na czele, jako dyrektora lub jego zastępcę, członka personelu samej misji dyplomatycznej.

Brak w prawie międzynarodowym norm, które określałyby status tego typu instytucji - regulowany jest on przeważnie na podstawie dwustronnej umowy międzyrządowej. Na tej podstawie personelowi instytutu przyznawany jest zazwyczaj, na zasadzie wzajemności, odpowiedni zakres przywilejów i immunitetów.

Zakres ten zależy od porozumienia stron, przeważnie jednak same instytuty kultury nie korzystają ze statusu dyplomatycznego, w tym z przywileju nietykalności swych pomieszczeń, łącznie z archiwami i korespondencją. Z przywilejów takich korzystają tylko ci pracownicy instytutu, którzy jednocześnie są członkami personelu dyplomatycznego lub administracyjno-technicznego swych przedstawicielstw dyplomatycznych lub odpowiednio członkami personelu urzędów konsularnych.

Stałe przedstawicielstwa państw przy organizacjach międzynarodowych

Stałe przedstawicielstwa państw przy organizacjach międzynarodowych - pojawiły się głównie w związku z powstaniem Ligi Narodów i rozwinęły po II WŚ.

Ich struktura organizacyjna zbliżona jest do struktury organizacyjnej stałych misji dyplomatycznych - jest to faktycznie stałe przedstawicielstwo dyplomatyczne akredytowane przez państwo wysyłające przy danej organizacji międzynarodowej dla realizacji specyficznych funkcji związanych z udziałem państwa w danej organizacji międzynarodowej. W zależności od charakteru organizacji międzynarodowej, korzystają one mutatis mutandis z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych.

Misje specjalne ad hoc

Szczególnego rodzaju oficjalne delegacje reprezentujące państwo, wysyłane ad hoc do jednego lub kilku państw dla wypełnienia określonych funkcji lub załatwienia określonych spraw. Misje takie mają charakter czasowy i w praktyce są często i chętnie stosowane przez państwa w różnych celach :

• Zawarcia umowy

• Dokonania wymiany poglądów

• Udziału w uroczystościach

• Udziału w konferencji naukowej, itp.

Misje specjalne mają wszechstronne zastosowanie i w poważnym stopniu przyczyniają się do realizacji założeń polityki zagranicznej państwa. Mają one zastosowanie zarówno w warunkach pokojowych (normalnych stosunków między państwami), jak i w przypadku ich zaostrzenia, a nawet konfliktu zbrojnego, np. celem zawarcia rozejmu.

Funkcje misji specjalnych mogą więc być różnorakie - są to faktycznie wszystkie sprawy interesujące państwa, np. przeprowadzenie rokowań, podpisanie umów, przedyskutowanie sytuacji w danym państwie czy regionie (tzw. konsultacje między MSZ), rozwój stosunków dwustronnych, załatwienie kwestii spornych itp.

Charakter misji specjalnych - również może być bardzo zróżnicowany, wysyłane są np. :

• Misje na najwyższym szczeblu na spotkania „na szczycie”

• Misje ceremonialno-polityczne

• Misje dyplomatyczne ad hoc z ramienia ministerstwa spraw zagranicznych

• Misje państwowe o profilu gospodarczym lub technicznym

W niektórych krajach zachodnich znana jest ponad to instytucja tzw. ambasadorów wędrujących (Ambassador at Large, Roving Ambassador), specjalnych wysłanników itp. Np. w USA po II WŚ utrwaliła się tradycja wysyłania osobistych wysłanników Prezydenta jako „ambasadorów do specjalnych poruczeń”, „ambasadorów wędrujących” - wysyłani są oni w misjach „delikatnych” i trudnych (w sytuacjach kryzysowych), a także celem uczestniczenia w ważnych negocjacjach i konferencjach międzynarodowych, zwłaszcza takich, w których Sekretarz Stanu nie może wziąć udziału.

Oddziały wojskowe

Zgodnie z ustaloną praktyką międzynarodową, oddziały wojskowe państwa wysyłającego, jeśli znajdą się na terytorium państwa przyjmującego na sposób legalny, tzn. na podstawie uprzednio wyraźnie i suwerennie wyrażonej zgody tego państwa - korzystają jako organy państwa wysyłającego z określonego zakresu przywilejów i immunitetów.

Współcześnie status oddziałów wojskowych określony jest każdorazowo na podstawie umowy międzynarodowej - umowy te regulują w szczególności przywileje i immunitety przysługujące obcym oddziałom wojskowym na terytorium państwa przyjmującego.

Wychodząc z zasady funkcjonalności przywilejów i immunitetów, umowy te ograniczają się w zdecydowanej większości do przyznawania członkom obcych sił zbrojnych immunitetu jurysdykcyjnego, jednakże wyłącznie w odniesieniu do czynów popełnionych w toku pełnienia przez nich obowiązków służbowych - przyznawanie bowiem obcym oddziałom wojskowym pełnego immunitetu jurysdykcyjnego nie dałoby się pogodzić z zasadą suwerenności państwowej.

Wojska okupacyjne

Korzystają zazwyczaj z nieograniczonego immunitetu jurysdykcyjnego - przykładowo, podczas okupacji Iraku rozpoczętej w 2003r., na podstawie rozporządzenia Tymczasowej Władzy Koalicyjnej (CPA) wojskowi i cywilni członkowie koalicyjnych sił okupacyjnych korzystali w Iraku z immunitetu sądowego. Podlegali oni wyłącznie jurysdykcji swoich państw, korzystali z immunitetu od jurysdykcji karnej, cywilnej i administracyjnej oraz nie podlegali żadnej formie aresztowania lub zatrzymania ze strony władz irackich.

Oddziały wojskowe

Umowy o statusie obcych sił zbrojnych na terytorium państwa przyjmującego - powinny mieć ściśle określony termin obowiązywania i wypowiedzenia, a więc mieć charakter tymczasowy, a nie bezterminowy. Poza tym, wiele spraw związanych z pobytem żołnierzy za granicą regulują także przepisy wewnętrzne państw.

Misje wojskowe

Wysyłane na podstawie specjalnych porozumień pomiędzy poszczególnymi państwami, mają charakter polityczno-wojskowy, a ich cele mogą być różne, np. w celach nadzoru i realizacji określonych umów międzynarodowych, w celach inspekcyjnych i obserwacyjnych.

Misje takie jako organy państwowe mogą mieć charakter stały lub tymczasowy, mogą one działać samodzielnie (jako rodzaj specjalnego przedstawicielstwa wojskowego państwa wysyłającego) lub wchodzić w skład organów międzynarodowych składających się z kilku państw.

Przykłady misji wojskowych :

• Misja wojskowa w Korei - nadzorowała układy rozejmowe z 1953r.

• Międzynarodowa grupa obserwatorów w Nigerii - powołana w 1968r. na prośbę rządu nigeryjskiego w związku z konfliktem wewnętrznym w tym kraju na tle tzw. secesji Biafry.

• Polska misja wojskowa w Chorwacji w 1992r. - w ramach UNPROFOR-u

• Szereg misji wojskowych Stanów Zjednoczonych - tzw. MAAG (Military Assistance Advisory Groups)

Misje wojskowe jako specjalne organy państw korzystają mutatis mutandis z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Są one przyznawane bądź na podstawie specjalnych porozumień między zainteresowanymi państwami. Bądź na podstawie międzynarodowego prawa zwyczajowego. Współcześnie do misji wojskowych o charakterze tymczasowym może mieć zastosowanie Konwencja o misjach specjalnych z 1969r., jeśli zgodzą się na to zainteresowane państwa.

Okręty wojenne i inne rządowe jednostki pływające używane do celów niehandlowych

Zgodnie z międzynarodowym prawem zwyczajowym, okręty wojenne należące do sił zbrojnych państwa wysyłającego są jego organami i korzystają z immunitetu jurysdykcyjnego zarówno na morzu otwartym, jak i na obcych wodach terytorialnych.

Okręty wojenne i wszystko, co się na nich znajduje (przede wszystkim załoga), podlegają wyłącznie zwierzchnictwu okrętowemu państwa bandery.

Konwencja ONZ o prawie morza z 1982r. - „okręt wojenny” to okręt należący do sił zbrojnych państwa, noszący zewnętrzne znaki odróżniające takie okręty według ich przynależności państwowej, pozostający pod dowództwem oficera i obsadzony przez załogę podlegającą dyscyplinie regularnych sił zbrojnych. Immunitet państwa przysługuje :

• Okrętowi wojennemu

• Pomocniczemu okrętowi marynarki wojennej

• Innym statkom i samolotom wojskowym będącym własnością lub eksploatowanym przez państwo i używanym czasowo wyłącznie w rządowej służbie niehandlowej.

W czasie przepływu przez morze terytorialne okręt wojenny zobowiązany jest do przestrzegania przepisów państwa nadbrzeżnego. Nieszkodliwy przepływ nie może, przede wszystkim, zagrażać pokojowi, porządkowi publicznemu lub bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego, okręt wojenny nie może też podejmować działań przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niezawisłości państwa nadbrzeżnego, zaś okręt podwodny zobowiązany jest płynąć przez morze terytorialne na powierzchni i z podniesioną banderą swego państwa.

W razie naruszenia przepisów państwa nadbrzeżnego lub przewidzianych w Konwencji państwo to może żądać, aby okręt wojenny niezwłocznie opuścił morze terytorialne. Państwo bandery ponosi przy tym odpowiedzialność międzynarodową za wszelkie szkody lub straty wyrządzone państwu nadbrzeżnemu przez okręt wojenny lub inny statek rządowy.

Komisje międzynarodowe i misje obserwatorów

Tworzone są głównie dla celów kontroli realizacji układów rozejmowych, pokojowych, nadzorowania zawieszenia broni itp. Komisje takie i misje tworzone są głównie pod auspicjami ONZ,OBWE i UE. W ich skład wchodzą zarówno osoby cywilne, jak i wojskowi, mogą też składać się tylko z wojskowych lub cywilów.

Wysyłane są przeważnie do regionów objętych konfliktami, jak np. obszar byłej Jugosławii, gdzie obok obserwatorów ONZ (głównie wojskowych) brały udział cywilne misje monitoringowe UE i OBWE. Podobnie w latach 2000-2002 władzę w Timorze Wschodnim sprawowała ustanowiona przez ONZ Tymczasowa Administracja Timoru Wschodniego (UNTAET), a jednocześnie działały tam siły pokojowe.

Na podstawie specjalnych porozumień członkowie takich komisji korzystają zazwyczaj z przywilejów i immunitetów, faktycznie dyplomatycznych. W odróżnieniu jednak od funkcjonariuszy organizacji międzynarodowych są oni mianowani i odwoływani przez państwo wysyłające według ustalonej w porozumieniu procedury i podlegają jurysdykcji tego państwa.

Członkowie powyższych komisji podlegają bezpośrednio przełożonym wyznaczonym przez ONZ, OBWE lub też mocarstwa zawierające lub uczestniczące w nadzorowaniu układu rozejmowego, pokojowego itp.

Doraźne siły zbrojne (ONZ)

Doraźne siły zbrojne ONZ (United Nations Emergency Forces - UNEF) - powoływane wyłącznie na mocy decyzji Rady Bezpieczeństwa ONZ oraz na podstawie specjalnych porozumień zawieranych przez Sekretarza Generalnego ONZ z poszczególnymi państwami.

Siły te, zwane często „pokojowymi”, „porządkowymi”, „politycznymi” lub „obserwacyjnymi”, wysyłane są w celu nadzorowania rozejmu, kontrolowania terytorium, na którym istnieje groźba wybuchu konfliktu, nadzorowania plebiscytów itp.

Siły ONZ składają się z kontyngentów dobrowolnie przekazywanych przez poszczególne państwa członkowskie ONZ do pełnienia pod egidą ONZ pokojowych misji na terytorium innego państwa, za jego uprzednią zgodą - siły takie działały bądź działają m.in. na Bliskim Wschodzie (od 1956r), w Kongo (od 1960r.), w Iranie Zachodnim (od 1962r.), na Cyprze (od 1964r.), i ponownie na Bliskim Wschodzie (od 1973r.).

Dwojaki charakter Doraźnych Sił Zbrojnych ONZ :

• Międzynarodowy - podporządkowane są dowództwu wyznaczonemu przez ONZ i uważane za jego organ pomocniczy.

• Narodowy - nadal zachowują swą narodową indywidualność oraz integralność i w dalszym ciągu podlegają jurysdykcji swego państwa oraz znajdują się w służbie wojskowej swych państw i pod bezpośrednim nadzorem swych oficerów narodowych, którzy odpowiadają za dyscyplinę powierzonych im oddziałów.

Dwoisty charakter doraźnych sił ONZ - świadczy też o tym fakt, że członkowie doraźnych sił ONZ noszą mundury narodowe, jednakże służą pod flagą ONZ, a okrycie głowy stanowi niebieskie berety lub hełmy ONZ (stąd potoczne określenie sił pokojowych ONZ - „niebieskie hełmy”) oraz w sensie operacyjnym służą pod komendą dowódcy wyznaczonego przez ONZ i otrzymującego rozkazy od Sekretarza Generalnego ONZ, natomiast dowódcom narodowym podlegają głównie w dziadzinach : dyscypliny, uposażeń i awansowania.

Doraźne siły ONZ podlegają bezpośrednio Sekretarzowi Generalnemu ONZ, a w toku wykonywania obowiązków podlegają tylko dowódcy tych sił za pośrednictwem określonych ogniw dowodzenia.

Dowódca UNEF podlega bezpośrednio Sekretarzowi Generalnemu ONZ, a rozkazy dowódcy UNEF wykonywane są przez oficerów wchodzących w skład dowództwa oraz dowódców narodowych kontyngentów wojskowych poszczególnych państw uczestniczących w danej operacji ONZ.

Odpowiedzialność karna i cywilna członków UNEF

Członkowie UNEF podlegają wyłącznie sądownictwu swoich państw, a więc są wyłączeni spod jurysdykcji sądowej (karnej i cywilnej) państwa przyjmującego. Obowiązek pociągania do odpowiedzialności karnej spoczywa na władzach państwa wysyłającego i dowódcach kontyngentów narodowych.

Członkowie UNEF obowiązani są jednak przestrzegać zasad regulaminu sił zbrojnych ONZ i szanować miejscowe prawo i zwyczaje. Zobowiązani są także do zachowania tajemnicy wojskowej oraz nieprzekazywania informacji w sprawach służbowych, nawet po zakończeniu służby w doraźnych siłach ONZ. Kontyngenty narodowe zaś zobowiązane są respektować ustawodawstwo wewnętrzne państwa pobytu, powstrzymywać się od działalności politycznej oraz innej, sprzecznej z międzynarodowym pokojowym charakterem ich misji.

Przywileje i immunitety UNEF

Na podstawie specjalnych porozumień zawieranych między ONZ a państwem przyjmującym siły UNEF korzystają na terytorium tego państwa z szerokiego zakresu przywilejów i immunitetów, przysługującego funkcjonariuszom organizacji należących do systemu ONZ - korzystają więc z przywilejów i immunitetów przewidzianych w konwencji o przywilejach i immunitetach ONZ z 1946r. przy czym :

• Oficerowie państw uczestniczących w UNEF - korzystają z przywilejów i immunitetów przewidzianych dla ekspertów w tej konwencji

• Dowódca UNEF - korzysta w pełni z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, podobnie jak Sekretarz Generalny ONZ

• Pracownicy Sekretariatu ONZ oddelegowani do służby w UNEF - podlegają dowódcy tych sił i korzystają z przysługujących funkcjonariuszom ONZ przywilejów i immunitetów

• Personel rekrutowany na miejscu - nie korzysta z przywilejów - z wyjątkiem immunitetu sądowego, w sprawach dotyczących czynności dokonanych w charakterze urzędowym, łącznie z wypowiedziami ustnymi i na piśmie.

Treść porozumień specjalnych

Porozumienia specjalne gwarantują m.in. używanie flagi ONZ i dają prawo do instalowania i używania bez ograniczeń połączeń radiowych oraz systemu satelitarnego zgodnie z obowiązującymi w tej mierze umowami międzynarodowymi. Poza tym, członkowie UNEF mają przeważnie zapewnione prawo swobodnego poruszania się po terytorium państwa pobytu, w tym także samolotami i helikopterami.

Inne kwestie regulowane przez porozumienia specjalne :

• Mandat doraźnych sił ONZ

• Funkcje i rozmieszczenie wojsk

• Obowiązki państw dostarczających kontyngenty wojskowe

• Czas trwania służby

• Zasady załatwiania sporów

Obowiązki państwa przyjmującego :

• Poszanowanie międzynarodowego charakteru sił ONZ

• Ułatwianie pełnienia funkcji sił ONZ

Kwestia użycia broni przez członków UNEF

Członkowie UNEF mogą zrobić użytek z broni zgodnie ze swą pokojową misją tylko do celów obrony własnej. W przypadku sporów i nieporozumień siły te powinny stosować przede wszystkim perswazję i rokowania.

Konwencja o bezpieczeństwie personelu ONZ i personelu współdziałającego z 1994r.

Konwencja ta przyjęta została w celu zwiększenia ochrony osób zaangażowanych w różnych misjach ONZ. Wprowadza zasadę ścigania i karania osób, które dopuściły się zamachów na członków personelu zaangażowanego przez ONZ w charakterze członków wojskowych, policyjnych oraz cywilnych jednostek biorących udział w operacjach ONZ.

Oddziały uczestniczące w operacjach pokojowych NATO poza obszarem tego sojuszu

Udział oddziałów wojskowych NATO w operacjach pokojowych („operacjach wspierania pokoju”) poza obszarem tego sojuszu odbywa się na podstawie specjalnych porozumień z poszczególnymi państwami oraz ONZ.

Przykłady takich operacji :

• Siły Stabilizacyjne (SFOR) na obszarze byłej Jugosławii (a skład tych sił wchodzą siły NATO oraz oddziały niektórych państw nie należących do NATO, np. Rosji i Ukrainy)

• Siły Implementacyjne (IFOR) w Bośni i Hercegowinie

• Siły pokojowe (AFOR) w Albanii

• Siły pokojowe (KFOR) w Kosowie

• Misja stabilizacyjna w Afganistanie (ISAF)

Porozumienia NATO z Bośnią i Hercegowiną z 1995r. przewidywało stosowanie wobec personelu NATO mutatis mutandis postanowień Konwencji o przywilejach i immunitetach ONZ z 1946r., dotyczących ekspertów - była to pierwsza operacja NATO prowadzona poza obszarem Sojuszu Północnoatlantyckiego.

NAWIĄZANIE STOSUNKÓW DYPLOMATYCZNYCH - PRAWO LEGACJI. FUNKCJE MISJI DYPLOMATYCZNYCH.

Prawo legacji

Prawo legacji jest częścią składową jednego z zasadniczych praw państw, wiążących się z suwerennością, tj. prawa do utrzymywania stosunków międzynarodowych, w tym do reprezentacji dyplomatycznej. Jest to podstawowy atrybut suwerenności państwowej i oznacza uprawnienie podmiotu prawa międzynarodowego do wysyłania swoich i przyjmowania obcych przedstawicieli dyplomatycznych, za obopólną zgodą zainteresowanych stron - jest to prawo podmiotu prawa międzynarodowego do utrzymywania lub nieutrzymywania stosunków dyplomatycznych z drugim podmiotem tego prawa.

Artykuł 2 Konwencji Wiedeńskiej

„Ustanawianie stosunków dyplomatycznych następuje za wzajemną zgodą” - Konwencja nie wspomina przy tym nic o „prawie legacji” - z tego wynika, że państwo nie ma prawnego obowiązku wysyłania własnych przedstawicieli dyplomatycznych bądź też przyjmowania obcych. Zgodnie z jego suwerennością może ono to czynić wyłącznie na podstawie wyrażonej własnej woli i podjętej decyzji.

Prawo legacji

Prawo wysyłania przedstawicieli dyplomatycznych należy do wyłącznej kompetencji państwa wysyłającego, podobnie jak prawo przyjęcia lub odmowy ich przyjęcia lub odmowy ich przyjęcia należy do kompetencji państwa przyjmującego.

Kompetencje te określa także Konwencja Hawańska z 1928r., która w art.8 stwierdza „żadne państwo nie może akredytować swoich przedstawicieli dyplomatycznych w innych państwach bez ich uprzedniego wyrażenia na to zgody”, dodając że „państwa mogą odmówić przyjęcia przedstawiciela innego państwa lub gdy już przyjęły, mogą żądać jego odwołania, przy czym nie mają obowiązku uzasadniania takiej decyzji”.

Można mówić o obowiązku polityczno-moralnym utrzymywania stosunków między państwami jako warunku i czynniku sprzyjającym pokojowemu rozwojowi stosunków i współpracy między państwami. Stała odmowa nawiązywania i utrzymywania oficjalnych stosunków z członkami społeczności międzynarodowej stałaby w sprzeczności z Kartą NZ. Odmowa taka jest uzasadniona, gdy w państwie panuje reżim skrajnie prawicowy lub faszystowski, a zwłaszcza, gdy w państwach tych są łamane zasady i normy prawa międzynarodowego.

Odmowa realizacji „prawa legacji” przez jedno z państw wynika zazwyczaj z braku gotowości utrzymywania przez nie i rozwijania przyjaznych i pokojowych stosunków z drugim państwem, z wyjątkiem sytuacji, gdy państwo nie wysyła misji ze względu na trudności finansowe lub tymczasowa likwidacja misji dyplomatycznej wymagana jest ze względu na wyjątkowe okoliczności utrudniające normalne funkcjonowanie misji.

Każda ze stron może w oparciu o swoją suwerenną wolę zerwać lub zawiesić stosunki dyplomatyczne i żądać wycofania obcej misji dyplomatycznej ze swojego terytorium.

Normalne stosunki dyplomatyczne między państwami mogą istnieć także bez utrzymywania w sensie fizycznym w państwie przyjmującym stałej misji dyplomatycznej państwa wysyłającego - stosunki dyplomatyczne mogą bowiem być realizowane za pośrednictwem stałej misji państwa trzeciego, akredytowanej również w państwie przyjmującym, co jest obecnie częstą praktyką, także polską.

W klasycznym prawie międzynarodowym obowiązywał podział prawa legacji na :

• Prawo czynne - prawo wysyłania własnych przedstawicieli dyplomatycznych

• Prawo bierne - prawo przyjmowania obcych przedstawicieli dyplomatycznych

Współcześnie jednak, w związku z utrwaleniem się zasady suwerennej równości państw, podział ten utracił swe dawne znaczenie i w praktyce spotkać go można jeszcze tylko w niektórych organizacjach międzynarodowych, które przyjmują i akredytują obcych przedstawicieli, a nie akredytują za granicą własnych

Prawo legacji w świetle prawa wewnętrznego

Prawo wewnętrzne państwa (zazwyczaj konstytucja) określa organy uprawnione do realizacji prawa legacji podmiotu prawa międzynarodowego. Prawo to zazwyczaj należy do kompetencji głowy państwa lub w przypadku narodu walczącego o przywrócenie jego niepodległości do naczelnego organu ruchu wyzwoleńczego.

Prawo to realizowane jest przeważnie przez przedstawicieli dyplomatycznych państwa. Wyjątkowo mogą to być przedstawiciele konsularni lub inne organy, których według własnego swobodnego wyboru może określić państwo wysyłające.

Wyjątkowo prawo legacji może być przekazane także innemu podmiotowi prawa międzynarodowego - nie należy go jednak mylić z reprezentowaniem czy ochroną interesów państwa przyjmującym przez państwo wysyłające, które jest jedynie wykonywaniem za zgodą państwa przyjmującego pewnych funkcji, głównie o charakterze administracyjno-technicznym i ewentualnie konsularnym.

Podmioty prawa legacji

Są nimi przede wszystkim suwerenne państwa. Jeśli chodzi o państwa o jednolitej strukturze wewnętrznej, w ich przypadku prawo legacji nie budzi obecnie żadnych wątpliwości, inaczej jest jednak w innych przypadkach :

• Konfederacja - oznacza związek dwóch lub więcej suwerennych państw mających wspólny centralny organ dla realizacji określonego zakresu przekazanych mu uprawnień, poszczególni członkowie zachowują zazwyczaj prawo legacji, co nie wyklucza możliwości korzystania przez konfederację jako całość z tego prawa.

• Federacja - praktyka państwa w zakresie prawa legacji państw federacyjnych nie jest całkowicie jednolita - sposób uregulowania tych kwestii zależy wyłącznie od ustawodawstwa wewnętrznego państw, obecnie przeważa jednak praktyka, zgodnie z którą członkowie federacji nie korzystają z prawa legacji, realizuje je w ich imieniu federacja.

• Rządy emigracyjne, narody walczące o wyzwolenie spod obcej okupacji - współczesne prawo międzynarodowe wyklucza możliwość utraty podmiotowości prawnomiędzynarodowej państwa na skutek okupacji jego terytorium - zachowuje więc ono prawo legacji. Zakłada się, że rząd emigracyjny może korzystać z prawa legacji tylko wówczas, gdy znalazł się poza granicami swego państwa na skutek okupacji tego terytorium przez państwo agresora. Rząd emigracyjny korzysta z prawa legacji zazwyczaj do chwili ustania okupacji, kiedy to bądź przedłużony jest jego mandat lub ustępuje on miejsca nowemu, legalnemu rządowi. Oczywiście mocarstwo okupacyjne z reguły nie uznaje prawa legacji państwa okupowanego i zazwyczaj ogranicza je lub znosi.

Bardziej skomplikowana jest kwestia korzystania z prawa legacji w wyniku wybuchu wojny domowej, gdy pojawiają się dwa rządy i część państw utrzymuje stosunki z jednym, a cześć z drugim rządem - czasami dla celów politycznych niektóre państwa uznają rządy na wygnaniu i utrzymują z nimi stosunki.

Powstańcy uznani za stronę wojującą korzystają z ograniczonego prawa legacji - ich przedstawiciele zazwyczaj nie mają oficjalnego statusu dyplomatycznego. Z chwilą uznania władz powstańczych przez jakieś państwo za rząd między władzami powstańczymi a państwem uznającym może być realizowane prawo legacji. Przysługuje ono także narodom walczącym o swą niepodległość.

Prawo legacji organizacji międzynarodowych

Z prawa legacji korzystają też organizacje międzynarodowe - przykładowo, ONZ korzysta z biernego (i czynnego) prawa legacji. Przy tej organizacji akredytowane są stałe misje niemal wszystkich państw członkowskich. Ze swej strony ONZ wysyła misje specjalne lub swych przedstawicieli.

Akredytowani przedstawiciele państw przy ONZ i większości innych mają charakter przedstawicieli dyplomatycznych i przeważnie powoływani są na swe stanowiska spośród funkcjonariuszy MSZ, noszą też tytuły dyplomatyczne.

Prawo legacji stolicy apostolskiej

Czynne i bierne prawo legacji Stolicy Apostolskiej jest powszechnie uznawane i respektowane. Znalazło ono potwierdzenie w Konwencji Wiedeńskiej z 1961r., której Stolica Apostolska jest stroną. W 2005r. utrzymywała ona stosunki dyplomatyczne z ponad 180 państwami, jest też członkiem szeregu organizacji międzynarodowych, w niektórych uczestniczy w charakterze obserwatora, bierze też udział w wielu konferencjach międzynarodowych i jest stroną znacznej liczby umów międzynarodowych, wielostronnych i dwustronnych.

Prawo legacji krajów zależnych

Prawo legacji krajów zależnych państwa zależne (protektoraty) - w większości wytwór epoki kolonialnej. Podobnie jak dawniej państwa wasalne, nie korzystały w zasadzie z prawa legacji - były znacznie ograniczone przez państwo protektora. Obecnie protektorat jako opierający się na nierównoprawnych umowach i jako sprzeczna z normami współczesnego prawa międzynarodowego, w zasadzie należy do przeszłości.

Prawo legacji małych państewek

Małe państewka mające specjalne stosunki z innymi państwami - mino, że protektorat już nie istnieje, status międzynarodowy niektórych małych państewek go przypomina. Przykłady takich państw - San Marino, Monako, Lichtenstein. Państwa opiekuńcze prowadzą w ich imieniu politykę zagraniczną i obronną oraz w większej mierze realizują ich prawo legacji. Niezrealizowanie przez te państewka prawa legacji należy tłumaczyć głównie brakiem możliwości finansowych.

Prawo legacji zakonu maltańskiego

Zakon maltański - posiada swych przedstawicieli dyplomatycznych w niektórych państwach zachodnich, w tym też w Stolicy Apostolskiej, w randze posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego. Oczywiście prawo legacji tego Zakonu ma znaczenie jedynie dla tych państw, które mu to prawo przyznają.

Nawiązywanie stosunków dyplomatycznych

Nawiązywanie stosunków dyplomatycznych następuje zazwyczaj na podstawie pisemnego porozumienia obu zainteresowanych stron -w porozumieniu tym zawarty jest przeważnie termin, jak i szczebel misji dyplomatycznej.

Państwo w zasadzie samookreśla warunki realizacji „prawa legacji”, przy czym może się ono ograniczyć jedynie do aktu nawiązania stosunków dyplomatycznych bez ustanowienia swej stałej misji w państwie przyjmującym, np. z powodu niedostatku środków finansowych lub też braku perspektyw intensywniejszego rozwoju stosunków z danym państwem. Z tych powodów jedno z państw może ustanowić swą misję dyplomatyczną i utrzymywać ją podczas gdy drugie państwo nie uczyniło tego. Do oceny państwa utrzymującego jednostronnie swą misję dyplomatyczną należy, czy może tolerować taki stan.

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych jest równoznaczne z uznaniem państwa de iure - zależność ta nie działa jednak w drugą stronę, tzn. akt uznania państwa nie oznacza automatycznego nawiązania stosunków dyplomatycznych (np. PL uznała Bośnie i Hercegowinę w 1992r., zaś stosunki dyplomatyczne z tym państwem zostały nawiązane dopiero w 1995r.)

Artykuł 5 Konwencji Wiedeńskiej

Uwzględniając szeroko stosowaną praktykę państw, daje możliwość akredytowania szefa misji mającego siedzibę w innym państwie lub wyznaczenia członka personelu dyplomatycznego. Państwo wysyłające może także ustanowić misję dyplomatyczną kierowaną przez chargé d'affaires ad interim, podlegającą szefowi misji mającej siedzibę w innym państwie.

Możliwa jest sytuacja, że państwo wysyłające po uzyskaniu zgody wszystkich zainteresowanych państw przyjmujących akredytuje szefa misji w więcej niż jednym państwie. Z drugiej strony, dwa lub więcej państwa mogą akredytować tę samą osobę jako szefa misji w innym państwie.

Na państwie wysyłającym ciąży przy tym obowiązek dokonania odpowiedniej notyfikacji zainteresowanym państwom przyjmującym. Ponad to, taka akredytacja może mieć miejsce jedynie w przypadku, jeżeli którekolwiek z państw przyjmujących wyraźnie się temu nie sprzeciwi.

Szef misji dyplomatycznej

Prawo międzynarodowe nie formułuje wymagań, jakie powinna spełniać osoba kandydata na szefa misji - każde z państw samodzielnie reguluje tę kwestię :

• Niektóre z państw (zwłaszcza państwa europejskie, np. GB, FR, D, kraje skandynawskie) na szefa misji nominują wyłącznie zawodowych dyplomatów - pracowników służby dyplomatycznej

• W innych krajach, np. w USA, występują często nominacje polityczne, zaś szefostwo placówki dyplomatycznej traktuje się jako nagrodę za poparcie ugrupowania politycznego zwycięskiego w wyborach.

• W PL obowiązuje model mieszany - obok zawodowych dyplomatów funkcje szefa misji powierza się osobom spoza służby dyplomatycznej (np. politykom, przedstawicielom świata nauki czy kultury)

Po znalezieniu odpowiedniej osoby na to stanowisko państwo wysyłające powinno upewnić się, czy proponowany szef misji jest do zaakceptowania w państwie, w którym ma pełnić funkcję (w państwie przyjmującym) - w tym celu państwo wysyłające zazwyczaj występuje z werbalną notą do MSZ państwa przyjmującego.

Nota taka jest z reguły przekazywana przez opuszczającego państwo przyjmujące poprzedniego szefa misji lub chargé d'affaires ad interim.

Prawo międzynarodowe nie stawia wymagań co do terminu, w którym powinna zostać udzielona odpowiedź, w praktyce jest ona dawana w czasie 3-5 tygodni.

Zgoda państwa przyjmującego na osobę kandydata na szefa misji określana jest jako agrément, prośba ma charakter poufny i - ze względu na prestiż państw - dopiero po uzyskaniu agrément ujawniane jest nazwisko osoby desygnowanej.

W razie odpowiedzi odmownej państwo przyjmujące nie ma obowiązku podania przyczyn odmowy (art. 4 ust. 2 KWSD). Powody odmowy mogą być różne, motywowano zarówno osobą kandydata, jak również stanem stosunków między państwami (np. zerwaniem stosunków dyplomatycznych).

Listy uwierzytelniające

Po uzyskaniu agrément wystawiane są tzw. listy uwierzytelniające - są to utrzymane w uroczystej formie, zwięzłe w treści dokumenty zaświadczające, że dana osoba będzie jako szef misji reprezentować państwo wysyłające w państwie przyjmujące - są więc rodzajem pełnomocnictwa. Podpisuje je głowa państwa wysyłającego, często wymagają także kontrasygnaty ministra spraw zagranicznych.

Listy uwierzytelniające wystawiane są ambasadorom i posłom (I i II klasa szefów misji). W przypadku III klasy szefów misji - chargé d'affaires - wystawiane są tzw. listy wprowadzające, które sporządza minister spraw zagranicznych państwa wysyłającego, są także wręczane ministrowi spraw zagranicznych państwa przyjmującego.

Listy uwierzytelniające głowa państwa wysyłającego adresuje do głowy państwa przyjmującego. Po wystawieniu listów uwierzytelniających desygnowany szef misji przyjeżdża do państwa wysyłającego i wręcza listy głowie państwa przyjmującego podczas uroczystej audiencji. Przyjmuje się, że od tego momentu rozpoczyna wykonywanie swoich funkcji.

Protokół dyplomatyczny przewiduje dokładnie przebieg takiej audiencji - w PL połączona jest ona z uroczystym przeglądem Kompanii Reprezentacyjnej WP przez nowego szefa misji - w Sali Obrazowej Pałacu Prezydenckiego szef misji wręcza listy uwierzytelniające, po czym Prezydent RP zaprasza szefa misji na prywatną, trwającą ok 15-20 min, audiencję do swojego gabinetu.

Głowa państwa przyjmującego nie ma obowiązku przyjęcia listów uwierzytelniających - znane są przypadki, gdy po udzieleniu agrément głowa państwa odmówiła przyjęcia listów (postąpił tak np. prezydent FR w 1987r. w stosunku do desygnowanego ambasadora RPA we FR).

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych daje podstawę polityczną i prawną do bezpośredniego komunikowania się między obu państwami, bez pośrednictwa państw trzecich, w tym sprawowania bezpośredniej opieki nad swymi obywatelami oraz realizacja innych funkcji określonych przez prawo międzynarodowe. Stanowi też podstawę do ustanowienia w tym celu w obu państwach misji dyplomatycznych i urzędów konsularnych, lub realizacji funkcji dyplomatycznych i konsularnych, nawet bez ustanowienia w sensie fizycznym tych misji i urzędów. Wtedy funkcje te realizowane są bądź bezpośrednio przez państwo wysyłające, np. przez wysyłanie misji ad hoc, za pośrednictwem jego misji dyplomatycznej w państwie trzecim lub też za pośrednictwem państwa trzeciego.

Funkcje dyplomatyczne

Wszyscy przedstawiciele dyplomatyczni akredytowani w danym kraju są zobowiązani do pełnienia odpowiednich funkcji i zadań.

Do zasadniczych funkcji stałej misji dyplomatycznej jednego państwa w innym państwie należy :

• Reprezentowanie swego państwa w państwie przyjmującym

• Prowadzenie rokowań z rządem państwa przyjmującego

• Ochrona w państwie przyjmującym interesów swego państwa oraz jego obywateli w granicach dozwolonych przez prawo międzynarodowe (misja dyplomatyczna wykonuje nadzór nad działalnością konsulatów, sama też może zajmować się pełnieniem funkcji konsularnych)

• Zapoznanie się przy pomocy wszelkich legalnych sposobów z warunkami panującymi w państwie pobytu i z rozwojem zachodzących w nim wydarzeń oraz informowanie o tym swego państwa

• Popieranie przyjaznych stosunków między państwem reprezentowanym a państwem przyjmującym oraz rozwijanie między nimi stosunków gospodarczych, kulturalnych i naukowych

W Konwencji Wiedeńskiej z 1961r. stwierdzono, że niemożliwe jest wyliczenie wszystkich funkcji dyplomatycznych we współczesnym świecie w jednym akcie prawnym, dlatego też w art. 3 wskazano tylko te najważniejsze z nich.

Funkcje dyplomatyczne odnoszą się do działalności misji dyplomatycznej, która jest powiązana z utrzymywaniem stosunków dyplomatycznych - można powiedzieć, że wszystkie sprawy w stosunkach dwustronnych mogą być skierowane na drogę dyplomatyczną i jednocześnie staną się przedmiotem działalności dyplomatycznej.

Reprezentowanie swego kraju w państwie przyjmującym

Przedstawiciel dyplomatyczny reprezentuje państwo jako całość i spełnia rolę kogoś w rodzaju rzecznika swego rządu, tym samym reprezentując jego stanowisko w sprawach wobec władz państwa przyjmującego, jest upoważniony za pomocą listów uwierzytelniających do podejmowania w imieniu państwa wysyłającego różnych działań, które mogłyby wpłynąć na poprawę stosunków bilateralnych.

Ochrona w państwie przyjmującym interesów państwa wysyłającego i jego obywateli

Ochrona w państwie przyjmującym interesów państwa wysyłającego i jego obywateli powinna odbywać się w granicach ustalonych przez prawo międzynarodowe, przy czym ochrona ta rozciąga się zarówno na osoby fizyczne, jak i prawne, a ma miejsce głównie w przypadku naruszenia zobowiązań międzynarodowych lub tzw. minimalnego standardu, z jakiego na podstawie prawa międzynarodowego powinni korzystać cudzoziemcy na terytorium obcego państwa.

Misje dyplomatyczne mogą w ten sposób sprawować opiekę nad swoimi obywatelami w różnych przypadkach, np. zagrożenia lub naruszenia interesu obywatela lub osoby prawnej, chronionych prawem międzynarodowym.

Obywatelstwo Unii Europejskiej

Instytucja obywatelstwa europejskiego przyznaje obywatelom państw członkowskich UE prawo do ochrony dyplomatycznej i konsularnej - zgodnie z art. 20 TWE, każdy obywatel Unii przebywający na obszarze państwa trzeciego, w którym państwo, którego jest obywatelem, nie posiada własnego przedstawicielstwa, ma prawo do korzystania z ochrony dyplomatycznej lub konsularnej każdego innego państwa członkowskiego na takich samych warunkach, jak obywatele tego państwa.

Prowadzenie rokowań z przedstawicielami państwa przyjmującego

Funkcja ta polega przede wszystkim na omawianiu na co dzień spraw ważnych, które interesują oba państwa. Wymiana poglądów jest głównym elementem tych rozmów.

Funkcja ta uległa znacznemu rozszerzeniu, gdyż oznacza nie tylko bezpośredni udział szefa misji dyplomatycznej w procesie przygotowań i samych rokowaniach, mających na celu zawarcie różnego rodzaju umów między państwem przyjmującym a wysyłającym (umów państwowych, rządowych, resortowych itp.), lecz również prowadzeniu z władzami państwa przyjmującego rokowań i dialogu na co dzień w różnych kwestiach z zakresu stosunków bilateralnych, a niekiedy także wychodzących poza ten zakres.

„Biały wywiad ”

Biały wywiad - pozyskiwanie informacji drogą zgodną z prawem (np. poprzez monitorowanie prasy wychodzącej w państwie przyjmującym, mediów elektronicznych, internetu) i wyrabianie na podstawie tych danych opinii o państwie przyjmującym, w przeciwieństwie do niedozwolonej właściwej działalności wywiadowczej.

Dostęp do informacji o państwie przyjmującym (np. o postawach opinii społecznej tego państwa odnośnie do określonej sprawy) jest niezbędny dla prawidłowego wytyczenia i realizowania polityki zagranicznej. Jest także przydatny w sprawach konsularnych, umożliwiając informowanie obywateli państwa wysyłającego o sytuacji aktualnie panującej w państwie przyjmującym - może to być np. ostrzeżenie przed wyjazdem do danego państwa z uwagi na prowadzone tam działania zbrojne bądź wybuch epidemii.

W PL MSZ co roku wydaje informator „Polak za granicą ”, zawierający najważniejsze dane dotyczące pobytów turystycznych w różnych państwach świata.

Popieranie przyjaznych stosunków pomiędzy państwem wysyłającym a przyjmującym

Funkcja ta zakłada działanie dyplomaty w dobrej wierze na rzecz zbliżania i współpracy między narodami, eliminowania zadrażnień i sytuacji konfliktowych oraz pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych.

Realizacja tej funkcji ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju współczesnych stosunków międzynarodowych i utrwalania pokojowych stosunków między państwami, niezależnie od ich różnic systemowych i politycznych .

Działania na rzecz rozwoju stosunków gospodarczych

Jest to coś nowego w prawie dyplomatycznym, gdyż wcześniej dyplomaci nie zajmowali się sprawami ekonomicznymi. W dzisiejszych czasach szef misji dyplomatycznej dużo uwagi poświęca promocji stosunków handlowo-gospodarczych - nie tylko interesuje się działalnością przedstawicielstw, różnych resortów, instytucji i firm które działają na terenie kraju przyjmującego, lecz również, gdy jest potrzeba, interweniuje w obronie ich praw i interesów u władz państwa przyjmującego.

Pełnienie funkcji konsularnych

Jest to niezwykle ważna funkcja, szczególnie dla ludzi przebywających za granicami macierzystego kraju. Funkcja ta daje poczucie bezpieczeństwa i jednocześnie związana jest z opieką dyplomatyczną nad obywatelami i interesami państwa wysyłającego.

Należy podkreślić, iż funkcje dyplomatyczne muszą być wykonywane zgodnie z prawem międzynarodowym oraz tylko i wyłącznie „legalnymi sposobami”.

„Funkcja opiekuńcza”

Możliwe jest, by misja państwa wysyłającego, za uprzednią zgodą państwa przyjmującego i na prośbę państwa trzeciego nie reprezentowanego w państwie przyjmującym, podjęła się czasowej ochrony interesów tego państwa trzeciego i jego obywateli.

Powyższa sytuacja spełniania „funkcji opiekuńczych” ma czasami miejsce w przypadku zerwania stosunków dyplomatycznych, np. w wyniku konfliktu zbrojnego. Państwo-strona konfliktu zwraca się wówczas do państwa neutralnego o reprezentowanie jego interesów w drugim państwie-stronie konfliktu (np. w latach II WŚ Szwajcaria reprezentowała interesy 35 państw).

KLASY, RANGI I TYTUŁY DYPLOMATYCZNE. STOPNIE DYPLOMATYCZNE W POLSKIEJ SŁUŻBIE ZAGRANICZNEJ.

Rodzaje przedstawicieli dyplomatycznych

Przedstawiciel dyplomatyczny - nazwa ogólna, oznacza zarówno szefa misji dyplomatycznej, jak i członka personelu dyplomatycznego misji - potocznie nazywa się ich także „dyplomatami”, przedstawicielami dyplomatycznymi nie są natomiast członkowie personelu misji zatrudnieni w służbie administracyjnej, technicznej oraz domowej.

Ogólnie przedstawicieli dyplomatycznych można podzielić na dwa rodzaje :

• Stałych (zwyczajnych), działających w stałych misjach dyplomatycznych (wypełniających funkcje o charakterze stałym)

• Tymczasowych (nadzwyczajnych), wysyłanych w misjach specjalnych, aby wypełnić określone zadania, na spotkaniach i na konferencjach międzynarodowych, a więc głównie stanowiących tzw. Dyplomację ad hoc.

Klasy szefów misji dyplomatycznych

Regulamin w sprawie stopni pierwszeństwa agentów dyplomatycznych (Regulamin Wiedeński) z 1815r. - wprowadził podział szefów misji dyplomatycznych na trzy klasy i ustalił kolejność pierwszeństwa między nimi. Podział z 1815r. utrzymała w mocy Konwencja Wiedeńska z 1961r.

Protokół Akwizgrański 1818r. - utworzono, współcześnie już nie występującą, czwartą klasę szefów misji w postaci ministrów-rezydentów.

Artykuł 14 KWSD - szefowie misji dzielą się na trzy klasy :

• Ambasadorów i nuncjuszów - akredytowanych przy głowach państwa

• Posłów, ministrów i internuncjuszów - akredytowanych przy głowach państwa

• Chargé d'affaires - akredytowanych przy ministrach spraw zagranicznych

O klasie szefa misji decydują same państwa nawiązujące stosunki dyplomatyczne, na podstawie porozumienia (art. 15 KWSD). Nie dotyczy to w zasadzie klasy chargé d'affaires, którzy mogą być powoływani na podstawie jednostronnej decyzji państwa wysyłającego.

Artykuł 14 ust. 2 KWSD - poza sprawami pierwszeństwa i etykiety nie czyni się żadnych różnic między klasami szefów misji dyplomatycznych. Utrzymujące się pewne różnice między trzema klasami szefów misji są czysto formalne, protokolarne i wynikają z tradycyjnego podziału obowiązującego w przeszłości.

Z punktu widzenia merytorycznego różnice te ulegają niemal całkowitemu zatarciu, a formalnie wyrażają się jedynie w zasadach precedencji oraz w pewnych różnicach w zakresie etykiety dyplomatycznej - tak np. grzecznościowego tytułu „ekscelencja” nie stosuje się do niższej od ambasadora klasy szefów misji dyplomatycznych, czyli do posłów i chargé d'affaires.

Jest też zasadą, że dziekanem korpusu dyplomatycznego nie może zostać poseł, minister lub chargé d'affaires, dopóki w stolicy danego kraju akredytowany jest i ma swą stałą siedzibę choćby jeden szef misji z tytułem ambasadora, nuncjusza oraz inny szef misji równorzędnego stopnia.

Rangi szefów misji dyplomatycznych

Rangi szefów misji dyplomatycznych - inaczej stopnie, w zasadzie pokrywają się z klasami szefów misji - współcześnie różnica między klasami a rangami szefów misji sprowadza się głównie do tego, że :

• Kwestia klas została uregulowana w Konwencji Wiedeńskiej z 1961r.

• Kwestia rang regulowana jest niejako każdorazowo w ustawodawstwie wewnętrznym poszczególnych państw.

Praktyka międzynarodowa wykształciła w zasadzie jednolite rangi nie tylko szefów misji, lecz również członków personelu dyplomatycznego misji, które są stosowane w służbie dyplomatycznej niemal wszystkich państw świata.

Pierwsza klasa

Ambasadorzy oraz nuncjusze (będący przedstawicielami Stolicy Apostolskiej) oraz inni szefowie misji równorzędnego stopnia (np. Wysocy Komisarze reprezentujący państwa należące do Wspólnoty Narodów, stojący na czele Wysokich Komisariatów państw tej Wspólnoty oraz sekretarze Komitetów Ludowych, stojący na czele Biur Ludowych Libii).

Ambasadorzy noszą pełny tytuł „ambasador nadzwyczajny i pełnomocny”.

Druga klasa

Posłowie (nadzwyczajni) i ministrowie (pełnomocni) oraz internuncjusze. Tytuł ministra pełnomocnego dalej stosowany jest w praktyce państw, jednak przeważnie nie w stosunku do szefów misji.

Klasa „posła nadzwyczajnego” i „ministra pełnomocnego” obecnie prawie całkowicie zaniknęła jako szefa przedstawicielstwa dyplomatycznego.

Trzecia klasa

Chargé d'affaires - różnica między nimi a dwiema poprzednimi klasami wyraża się głównie w zakresie precedencji, a nie kompetencji, obowiązków i odpowiedzialności oraz przywilejów i immunitetów, które są faktycznie takie same dla wszystkich szefów misji.

Chargé d'affaires

Należy odróżnić chargé d'affaires en pied od chargé d'affaires ad interim :

• chargé d'affaires en pied (en titre) - to właściwy szef misji trzeciej klasy, powołany na to stanowisko przez ministra spraw zagranicznych państwa wysyłającego. Akredytowanie chargé d'affaires en pied w danym państwie może wynikać bądź ze względów oszczędnościowych, bądź ze zmniejszonego zainteresowania rozwojem stosunków z państwem przyjmującym, bądź wreszcie stanowić przejaw niezadowolenia wobec państwa przyjmującego (np. w połowie 1992r. na podstawie decyzji Rady Bezpieczeństwa ONZ nakładającej sankcje na tzw. Nową Jugosławię / Serbia i Czarnogóra, reprezentacja dyplomatyczna wszystkich państw członkowskich ONZ w Belgradzie została obniżona ze szczebla ambasadorskiego do szczebla chargé d'affaires).

• chargé d'affaires ad interim to tymczasowy szef misji, najczęściej najstarszy rangą członek personelu dyplomatycznego misji, zastępujący właściwego szefa misji w sytuacji, gdy jego stanowisko nie jest jeszcze obsadzone albo gdy nie może on pełnić swoich funkcji (np. z powodu nieobecności lub choroby).

Chargé des affaires - w przeszłości był to przeważnie dyplomata wyznaczony do załatwiania ściśle określonej sprawy lub spraw, m.in. związanych z likwidacją placówki dyplomatycznej.

Kustosz

Pracownik pozostawiony do pilnowania pomieszczeń, mienia i archiwów misji w przypadku zawieszenia lub zerwania stosunków dyplomatycznych. Pracownik taki nie ma jednak prawa utrzymywania oficjalnych stosunków z osobami i instytucjami państwa przyjmującego, nie pełni on bowiem funkcji związanych z realizacją stosunków dyplomatycznych.

Szefowie przedstawicielstw dyplomatycznych Stolicy Apostolskiej

Zgodnie z Konwencją Wiedeńską z 1861r. istnieją trzy klasy tych szefów :

• Klasa pierwsza - nuncjusz, który stoi na czele nuncjatury, będącej odpowiednikiem ambasady.

• Klasa druga - internuncjusz, stojący na czele internuncjatury apostolskiej będącej odpowiednikiem poselstwa, internuncjusze podzielili faktycznie los posłów i niemal całkowicie zniknęli z praktyki dyplomatycznej Stolicy Apostolskiej.

• Klasa trzecia - stały i tymczasowy chargé d'affaires.

Delegat apostolski - stoi na czele Delegatury Apostolskiej i jest przedstawicielem papieża przy lokalnych władzach kościelnych (Delegatura Apostolska obejmuje zazwyczaj kilka diecezji, prefektur apostolskich albo parafii). Jego zadaniem jest monitorowanie sytuacji kościoła na powierzonym obszarze państwa przyjmującego, nie ma on jednak ani charakteru, ani statusu dyplomatycznego.

W praktyce Stolicy Apostolskiej pojawił się ponadto na jakiś czas równorzędny ambasadorom tytuł pronuncjusza. Został on wprowadzony w 1965r. i wykreślony z praktyki dyplomatycznej po prawie trzydziestu latach funkcjonowania.

Stopnie członków personelu dyplomatycznego nuncjatur i delegatur w zasadzie są takie same jak w praktyce większości państw, klasy i rangi szefów misji dyplomatycznych Stolicy Apostolskiej, jak i ich funkcje, reguluje m.in. Motu Proprio papieża Pawła VI z 1969r. które określa i rozszerza postanowienia kodeksu prawa kanonicznego z 1917r. Na podstawie obu tych dokumentów szefowie misji dyplomatycznych mogą reprezentować Stolicę Apostolską bądź wobec lokalnych kościołów, bądź jednocześnie wobec kościołów i rządów (głów państwa) państwa przyjmującego.

• W przypadku, gdy szefowie misji reprezentują Stolicę Apostolską tylko przy władzach kościelnych państwa przyjmującego, noszą przeważnie tytuł delegatów apostolskich.

• W przypadku, gdy szefowie misji reprezentują Stolicę Apostolską jednocześnie wobec władz kościelnych i głowy państwa (rządu państwa przyjmującego), noszą tytuł nuncjuszów lub internuncjuszów.

Zwyczajowo oraz na podstawie Konwencji Wiedeńskiej z 1961r. dopuszcza się praktykę dawania pierwszeństwa przedstawicielowi Stolicy Apostolskiej (art. 16 ust. 3), czyli sprawowania przez niego prestiżowej funkcji dziekana korpusu dyplomatycznego, głównie w państwach katolickich i tych, które chcą stosować tę praktykę.

Zasady pierwszeństwa (precedencji) między szefami misji dyplomatycznych

Pomiędzy poszczególnymi klasami szefów misji nie istnieją żadne różnice poza sprawami pierwszeństwa i etykiety - zastosowanie znajduje w ty zakresie zasada precedencji sformułowana w art. 16 i 13 KWSD.

Zgodnie z nią szefowie misji korzystają z pierwszeństwa w obrębie swojej klasy stosownie do daty objęcia swoich funkcji, tj. daty złożenia listów uwierzytelniających, bądź notyfikowania o swoim przybyciu do państwa przyjmującego z jednoczesnym złożeniem kopii listów uwierzytelniających w MSZ, państwa przyjmującego lub innym ministerstwie uznanym za właściwe zgodnie z praktyką panującą w państwie przyjmującym. Oznacza to, że pierwszeństwo należy przyznać ambasadorowi (I klasa) najdłużej akredytowanemu w danym państwie. Po nim pierwszeństwo mieć będą pozostali ambasadorzy, po czym ta sama reguła znajdzie zastosowanie do posłów (II klasa) i następnie do chargé d'affaires (III klasa).

Jeżeli dwóch szefów misji tej samej klasy zostanie akredytowanych tego samego dnia, wówczas o pierwszeństwie decyduje godzina akredytacji.

O miejscu szefów misji dyplomatycznych w porządku pierwszeństwa decyduje więc obecnie klasa, do jakiej należą, a w ramach każdej klasy - data złożenia listów uwierzytelniających (lub wprowadzających w przypadku chargé d'affaires ).

Jedyny wyjątek od ustalonej zasady precedencji dopuszcza się dla przedstawiciela Stolicy Apostolskiej, gdyż nuncjusz, niezależnie od czasu akredytacji, może zawsze korzystać z pierwszeństwa w państwach, które przyjęły taką praktykę.

Przed uregulowaniem zasady precedencji w 1815r. często podejmowano próby ustalania pierwszeństwa prowadzące do sporów między państwami - przykładowo, w 1504r. papież Juliusz II ogłosił listę precedencyjną monarchów według następującej kolejności :

• Papież

• Cesarz

• Następca tronu cesarskiego

• Król Francji

• Król Hiszpanii

• Król Aragonii

• Król Portugalii

• Król Anglii

• Król Sycylii

• Król Szkocji

• Król Węgier

• Król Nawarry

• Król Cypru

• Król Czech

• Król Polski

• Król Danii

Personel misji dyplomatycznej

Państwo może mianować według swojego uznania członków personelu misji dyplomatycznej - jedynie w przypadku attachés wojskowych, morskich i lotniczych państwo przyjmujące może zażądać, aby ich nazwiska były mu uprzednio przedłożone celem wyrażenia na nie zgody (art. 7 KWSD).

Państwa ustalają między sobą liczebność personelu misji - w braku takiego porozumienia państwo przyjmujące może żądać, aby liczebność personelu była utrzymywana w granicach uznanych przez nie za rozsądne i normalne, uwzględnia się przy tym okoliczności i warunki panujące w państwie przyjmującym oraz potrzeby danej misji, państwo przyjmujące może również odmówić, na zasadach niedyskryminacyjnych, przyjmowania urzędników określonej kategorii, zmniejszenie liczby personelu może być też stosowane w charakterze sankcji, np. w 1992r. w wyniku sankcji ONZ nałożonych na Libię i Jugosławię, państwa ONZ redukowały liczebność personelu misji tych państw.

Na państwie wysyłającym ciąży obowiązek notyfikowania MSZ państwa przyjmującego faktu mianowania członków misji, ich przybycia, ostatecznego wyjazdu lub też zakończenia funkcji, obowiązek powyższy rozciąga się także na członków rodzin personelu misji i ich prywatnych służących.

Personel misji dyplomatycznej

Personel misji - w zależności od wykonywanych zadań i zakresu przysługujących przywilejów i immunitetów, można go podzielić na trzy grupy :

• Personel dyplomatyczny - obok szefa misji zalicza się tu pozostałych dyplomatów wykonujących swoje funkcje w państwie przyjmującym - mogą to być radcy, sekretarze attachés obrony (wojskowi, morscy, lotniczy), attachés do spraw gospodarczych, rangę poszczególnych dyplomatów ustala samo państwo wysyłające, członkowie personelu dyplomatycznego powinni także „w zasadzie” posiadać obywatelstwo państwa wysyłającego (art. 8 KWSD) - oznacza to, że możliwe są wyjątki (np. wieloletni nuncjusz apostolski w Polsce abp Józef Kowalczyk posiada obywatelstwo polskie, co jest postępowaniem wbrew tradycji watykańskiej dyplomacji, nakazującej, aby przedstawiciel Stolicy Apostolskiej nie był obywatelem państwa pełnienia funkcji).

Mianowanie na członków personelu dyplomatycznego misji osób posiadających obywatelstwo państwa przyjmującego jest możliwe jedynie za zgoda tego państwa, która to zgoda może być cofnięta w każdym czasie, państwo przyjmujące może także zastrzec sobie prawo wyrażania zgody w odniesieniu do mianowania obywatela państwa trzeciego, nie będących zarazem obywatelami państwa wysyłającego.

• Personel administracyjno-techniczny - obejmuje takie kategorie osób, jak : szyfranci, tłumacze, pracownicy kancelarii, lekarze.

• Służba misji - jest to personel obsługi, np. ogrodnik, palacz, kucharz, woźny, szofer, sprzątaczka.

Od służby misji należy odróżnić prywatnych służących członków misji.

Stopnie dyplomatyczne i zasady precedencji w służbie dyplomatycznej

Określenie stopni członków personelu dyplomatycznego i techniczno-administracyjnego misji dyplomatycznych nie jest regulowane KWSD - pozostawiono to zadanie w kompetencji państw, które w swych przepisach wewnętrznych kierują się praktyką międzynarodową, w świetle której zdecydowanie przeważają następujące stopnie członków personelu dyplomatycznego misji dyplomatycznej .

• Minister pełnomocny - radca minister pełnomocny, pierwszy radca, radca, radca specjalny (handlowy, prasowy, kulturalny itp.), pierwszy sekretarz, drugi sekretarz, trzeci sekretarz, attaché specjalny (wojskowy, prasowy, kulturalny, handlowy), zastępca attaché specjalnego oraz attaché misji dyplomatycznej.

Państwa same decydują o zasadach odnoszących się do precedencji wśród członków personelu dyplomatycznego swoich misji. W praktyce państw zasady pierwszeństwa w odniesieniu do członków personelu dyplomatycznego ustalane są przeważnie według zajmowanego stanowiska w pragmatyce służbowej i daty objęcia funkcji, o czym w każdym pojedynczym przypadku powiadamiane jest drogą notyfikacji MSZ państwa przyjmującego oraz korpus dyplomatyczny w tym państwie.

Obowiązek notyfikowania stosowanych przez daną misję zasad pierwszeństwa wśród jej personelu dyplomatycznego ustanawia Konwencja Wiedeńska z 1961r. (art. 17).

Stopnie dyplomatyczne w polskiej służbie zagranicznej

Artykuł 8 ustawy z 2001r. o służbie zagranicznej :

1. Ambasador tytularny

2. Radca-minister

3. I radca

4. Radca

5. I sekretarz

6. II sekretarz

7. III sekretarz

8. Attaché

Najniższym stopniem dyplomatycznym jest zatem stopień attaché (art. 8 ust. 2 ustawy).

Osobom wyznaczonym do wykonywania zadań Ministra Obrony Narodowej w placówce zagranicznej ustawa nadała następujące stopnie dyplomatyczne :

• Attaché obrony (wojskowy, morski, lotniczy) albo

• Zastępca attaché obrony (wojskowego, morskiego, lotniczego)

Zgodnie z ustawą stopnie dyplomatyczne są jednocześnie stanowiskami pracy w MSZ, a w placówkach zagranicznych funkcjami, w ramach których członek personelu dyplomatyczno-konsularnego wykonuje czynności służbowe.

Stopień dyplomatyczny ambasadora tytularnego - nadawany jest na wniosek dyrektora generalnego służby zagranicznej przez Ministra Spraw Zagranicznych - nie jest on jednak równoznaczny z nadawanym przez Prezydenta RP tytułem ambasadora nadzwyczajnego i pełnomocnego.

W praktyce MSZ stopień ten nie wiąże się przeważnie bezpośrednio z zajmowanym stanowiskiem służbowym, np. dyrektora, wicedyrektora, czy też z pełnionymi funkcjami. Nadawany jest także urzędnikom pełniącym funkcje konsularne. Jest to więc tytuł honorowy, nadawany z reguły urzędnikom MSZ o wieloletnim stażu w polskiej służbie zagranicznej.

Aby uzyskać stopień dyplomatyczny, trzeba, co do zasady :

• Odbyć specjalną aplikację dyplomatyczno-konsularną organizowaną w MSZ, trwającą rok i 6 miesięcy i otwartą dla obywateli polskich, albo być urzędnikiem służby cywilnej lub ukończyć Krajową Szkołę Administracji Publicznej.

• Złożyć egzamin dyplomatyczno-konsularny

• Znać co najmniej dwa języki obce

• Posiadać tytuł magistra lub równorzędny

• Wykazywać się odpowiednim stanem zdrowia psychicznego i fizycznego

Attachés wojskowi (obrony)

Attachés wojskowi (obrony) - stoją na czele tzw. Ataszatu wojskowego w ramach stałego przedstawicielstwa dyplomatycznego. Attaché wojskowy to członek personelu dyplomatycznego, przeważnie oficer w stopniu od majora do generała. W skład ataszatu wojskowego wchodzi oprócz niego także jego zastępca oraz pracownik lub pracownicy służb technicznych.

Główne funkcje attaché wojskowego to :

• Utrzymywanie oficjalnych kontaktów z władzami wojskowymi państwa przyjmującego, w tym w sprawach współpracy między armiami obu krajów

• Przygotowywanie wizyt

• Rozmowy w sprawie zawarcia porozumień w określonych dziedzinach

• Reprezentowanie sił zbrojnych swego kraju podczas różnych uroczystości, defilad i manewrów

• Udzielanie rady i pomocy szefowi misji dyplomatycznej w sprawach militarnych

• Zapoznawanie się wszelkimi legalnymi sposobami ze stanem sił zbrojnych państwa przyjmującego i ich problemami, polityką obronną itp. Oraz informowania o tym swych władz.

Działalność attaché wojskowego a szpiegostwo - obowiązek zaznajamiania się wyłącznie legalnymi sposobami z obronnymi aspektami kraju urzędowania nie zawsze jest przestrzegany - przykładowo, pułkownik wywiadu WP, attaché wojskowy w jednym z państw bałkańskich i szef Biura Ataszatów Wojskowych MON, Z. Szylla, miał szpiegować na rzecz wywiadu USA, został jednak zdemaskowany przez polski kontrwywiad na przełomie lat 1995-1996. W kwietniu 2004r. władze białoruskie wydaliły attaché wojskowego polskiej ambasady w Mińsku, płk. K. Witaszczyka, pod zarzutem rzekomego szpiegostwa, pozwolono mu jednak opuścić terytorium Białorusi bez uznania go za persona non grata.

Chociaż attaché wojskowy mianowany jest przez ministra spraw zagranicznych na wniosek ministra obrony i podlega służbowo szefowi przedstawicielstwa dyplomatycznego, to działa jednak według poleceń i instrukcji otrzymywanych bezpośrednio z ministerstwa obrony, któremu składa sprawozdania.

Attaché wojskowy wchodzi w skład personelu dyplomatycznego ambasady i jego status prawny nie różni się od pozostałych dyplomatów - obowiązują go w całej rozciągłości zasady i normy Konwencji Wiedeńskiej z 1961r. Nie jest więc bezpośrednim przedstawicielem władz swych sił zbrojnych przy siłach zbrojnych państwa przyjmującego, jak to ma miejsce w przypadku różnych wojskowych misji specjalnych bezpośrednio akredytowanych przy władzach armii innego państwa.

Artykuł 7 Konwencji Wiedeńskiej z 1961r. - zasada uzyskiwania uprzedniej zgody na akredytację attachés wojskowych - państwo przyjmujące może żądać, aby nazwiska attachés wojskowych były mu uprzednio przedłożone celem wyrażenia na nie zgody. Zgoda taka, będąca odpowiednikiem agrément dla przyszłego ambasadora, wymagana jest praktycznie dla wszystkich attachés wojskowych, niekiedy także dla ich zastępców. Attachés wojskowi mogą być ponadto akredytowani jednocześnie w różnych państwach za zgodą tych państw.

Attachés wojskowi, morscy i lotniczy - niegdyś różnicowano te stanowiska, głównie jednak ze względów oszczędnościowych zaczęto łączyć te funkcje, co znalazło potwierdzenie w tytule attaché wojskowego, zwanego często „attaché wojskowym (lub obrony), morskim lub lotniczym”. W Polsce stosuje się stopień dyplomatyczny attaché obrony (wojskowy, morski, lotniczy).

Korpus dyplomatyczny

Korpus dyplomatyczny (corps diplomatique, skrót CD) to wszyscy szefowie misji akredytowani w państwie przyjmującym i ich małżonki, a także w szerszym znaczeniu wszyscy członkowie personelu dyplomatycznego misji i ich małżonki. Kwestie korpusu dyplomatycznego reguluje prawo zwyczajowe.

Korpus dyplomatyczny jest więc ciałem zbiorowym, pozbawionym ściślejszych form organizacyjnych. Nie ma on osobowości prawnej i istnieje de facto na mocy powszechnie stosowanego zwyczaju międzynarodowego. Występuje on jako całość głównie przy okazji różnych uroczystości państwowych, jak inauguracja urzędowania szefa państwa, obchody święta narodowego, składania kondolencji itp.

Nie jest przyjęte zbiorowe występowanie CD w sprawach politycznych i prawnych, które mogłyby być poczytane przez władze państwa przyjmującego za wtrącanie się do jego spraw wewnętrznych.

Zewnętrzną oznaką przynależności do korpusu dyplomatycznego w danym państwie przyjmującym jest zwyczajowe prawo umieszczania na pojazdach należących do członków korpusu dyplomatycznego tabliczki z literami „CD”.

Na czele korpusu dyplomatycznego stoi dziekan (doyen, decanus, dean), którego funkcja nie wynika ani z wyboru, ani z nominacji, lecz zwyczajowo wyłania się on automatycznie spośród szefów misji najwyższej klasy (ambasador, nuncjusz) zajmujących pod względem pierwszeństwa w tej klasie pierwsze miejsce, tzn. zostaje nim szef misji, który najwcześniej spośród wszystkich ambasadorów złożył listy uwierzytelniające, a po jego wyjeździe znajdujący się na drugim miejscu pod względem precedencji, który nieoficjalnie nazywany jest wicedziekanem. Dziekanem może zostać szef misji stale przebywający w państwie przyjmującym.

Wyjątkowo w krajach katolickich dziekanem korpusu dyplomatycznego jest nuncjusz apostolski, który niezależnie od daty rozpoczęcia swej misji zajmuje zawsze pierwsze miejsce pod względem precedencji.

Funkcje dziekana korpusu dyplomatycznego - są one stosunkowo niewielkie, aczkolwiek nie pozbawione praktycznego znaczenia :

• Sprawy protokolarne i kurtuazyjne - dziekan reprezentuje korpus dyplomatyczny jako całość wobec władz państwa przyjmującego, jednakże jako primus inter pares, a nie jako szef jakiejś samodzielnej organizacji. W imieniu korpusu dyplomatycznego może przemawiać na uroczystościach państwowych, składać życzenia głowie państwa, podziękowania, gratulacje itp.

• Troska o to, by członkowie korpusu dyplomatycznego mogli w należyty sposób korzystać z przysługujących im przywilejów i immunitetów - ma to szczególne znaczenie w sytuacji, gdy państwo przyjmujące przechodzi przez okres wewnętrznych trudności, stanu wojny itp. - wówczas dziekan powinien m.in. dbać o zapewnienie przez władze miejscowe przydziałów żywności, benzyny, odpowiednich warunków przewozu i ochrony poczty dyplomatycznej, warunków mieszkaniowych itp., nie zajmuje się jednak z reguły pojedynczymi przypadkami naruszeń statusu dyplomatycznego poszczególnych członków CD.

• Udzielanie rad nowo przybyłym szefom misji dyplomatycznych i ich małżonkom w sprawach związanych z miejscowymi zwyczajami i protokołem - rad tych udziela zarówno dziekan, jak i jego małżonka (dziekanka, doyenne).

ISTOTA, FUNKCJE ORAZ RODZAJE PRZYWILEJÓW I IMMUNITETÓW DYPLOMATYCZNYCH. PRZYWILEJE I IMMUNITETY OSOBOWE. SPECYFIKA IMMUNITETU JURYSDYKCYJNEGO.

Pojęcie przywilejów i immunitetów dyplomatycznych

Przywileje i immunitety dyplomatyczne to łączne określenie na wyłączenia, ulgi, prawa i szczególną ochronę, z jakiej korzystają przedstawiciele dyplomatyczni poza granicami swego kraju.

Przywileje - różnego rodzaju ulgi, zwolnienia (np. od opłat celnych).

Immunitety - niepodleganie jurysdykcji sądów i organów państwa przyjmującego.

Teoria eksterytorialności

Teoria przypisywana Grocjuszowi, wychodzi z fikcyjnego założenia, że misja dyplomatyczna powinna być traktowana tak, jak gdyby ambasada czy poselstwo, znajdujące się poza krajem pobytu, było cząstka państwa wysyłającego.

Teoria ta jednak jawnie przeczy rzeczywistości, skoro istotą misji dyplomatycznej jest właśnie przebywanie na terytorium innego kraju. Co więcej, wyłączenie misji spod zwierzchnictwa terytorialnego państwa pobytu dawałoby prawo do udzielania schronienia na terytorium misji. Suwerenność państwa przyjmującego nie rozciągałaby się na słup powietrza nad misja i terytorium lądowe pod nią, powinna funkcjonować granica itp. Teoria ta jest zatem współcześnie całkowicie odrzucona w nauce i praktyce międzynarodowej.

Teoria reprezentacji

Teoria ukształtowana w czasach absolutyzmu, wychodziła z założenia, że skoro przedstawiciel dyplomatyczny jest osobistym reprezentantem monarchy-suwerena, który nie podlega żadnej władzy, to i on powinien być traktowany tak samo i mieć takie same przywileje i immunitety.

Zmodyfikowana wersja tej teorii wskazuje, że przedstawiciel dyplomatyczny reprezentuje naród i państwo, a skoro wszystkie państwa są sobie równe, to zgodnie z zasadą par in parem non habet imperium, organy jednego państwa nie powinny podlegać organom drugiego.

Teoria ta uzasadnia jednak tylko przywileje i immunitety organów wewnętrznych i zewnętrznych występujących w stosunkach międzynarodowych, nie uzasadnia zaś przywilejów innych osób, które nie mają w pełni przedstawicielskiego charakteru (np. konsulów, personelu administracyjno-technicznego), a w świetle KWSD „przedstawiciel dyplomatyczny” to nie tylko szef misji, lecz także członkowie personelu dyplomatycznego.

Teoria funkcjonalna

Teoria ta wychodzi z założenia, że warunkiem wykonywania przez personel misji powierzonych mu zadań jest korzystanie z określonych przywilejów i immunitetów - gdyby dyplomaci podlegali jurysdykcji państwa przyjmującego, nie mogliby funkcjonować niezależnie. Skoro zaś funkcje wykonywane przez różne kategorie personelu misji są różne, różne są też w konsekwencji ich przywileje i immunitety.

Teoria ta prowadzi jednak do zawężającego interpretowania przywilejów, stąd we współczesnym prawie międzynarodowym przywileje i immunitety oparte są częściowo tylko na teorii funkcjonalnej, częściowo zaś na teorii reprezentacji.

Konwencja Wiedeńska z 1961r.

Preambuła - „celem tych przywilejów i immunitetów nie jest zapewnienie korzyści poszczególnym osobom, lecz zapewnienie skutecznego wykonywania funkcji przez misje dyplomatyczne reprezentujące ich państwo”.

Kwestia przywilejów i immunitetów dyplomatycznych jest jednym z najpowszechniej akceptowanych i niekontrowersyjnych zagadnień prawa międzynarodowego, ponieważ w interesie wszystkich państw leży utrzymanie harmonijnych stosunków dyplomatycznych.

Rodzaje przywilejów i immunitetów - można je zasadniczo podzielić na :

• Osobowe - korzystają z nich poszczególne kategorie pracowników misji dyplomatycznej

• Rzeczowe - przysługują one placówce dyplomatycznej

Przywileje i immunitety osobowe

• Nietykalność przedstawiciela dyplomatycznego

• Immunitet jurysdykcyjny

• Zwolnienie z opłat i podatków

Nietykalność przedstawiciela dyplomatycznego

Osoba przedstawiciela dyplomatycznego jest nietykalna, co oznacza zakaz stosowania jakichkolwiek środków przymusu : zatrzymania, czy aresztowania, a także obowiązek traktowania go z należytym szacunkiem oraz obowiązek przedsięwzięcia wszelkich kroków dla ochrony i zapobieżenia jakiemukolwiek zamachowi na jego osobę, wolność lub godność. Nietykalność ta rozciąga się na prywatną rezydencję, akta, korespondencje i z pewnymi ograniczeniami na jego mienie. Akty gwałtu wobec dyplomatów są zagrożone szczególnie surową sankcją.

W wyjątkowych sytuacjach dyplomatę można jednak aresztować bądź zatrzymać, w ramach samoobrony lub ochrony ludzkiego życia.

Zasada nietykalności dyplomatów jest jedną z najbardziej fundamentalnych i najstarszą normą prawa dyplomatycznego. W okresie nowożytnym czynne lub słowne znieważenie posła zaczęto traktować jako obrazę majestatu reprezentowanego przez niego władcy. Sprawca zamachu na obcego posła traktowany był jako „naruszyciel prawa narodów”.

Kazus Matwiejewa - był to ambasador Rosji w Anglii, który został napadnięty przez wierzycieli i zatrzymany przez władze - incydent ten doprowadził do znacznego pogorszenia stosunków między carem Rosji a królowa Anną, co tej ostatniej nie było na rękę.

W skutek bardzo ostrej reakcji cara Piotra I, domagającego się stosownego ukarania winnych zamachu na nietykalność jego ambasadora, parlament angielski przyjął specjalną ustawę, przewidującą karanie tego rodzaju przestępstw. Car Piotr natomiast został uroczyście przeproszony.

Wspomniana ustawa, zwana „aktem królowej Anny”, odegrała bardzo ważną rolę w krystalizowaniu się immunitetu jurysdykcyjnego obcych posłów i osób należących do ich świty, wchodząc tym samym trwale do historii prawa dyplomatycznego.

Historia dyplomacji zna też wiele przypadków zabójstw szefów misji dyplomatycznych :

• W 1829r. w Teheranie został zabity poseł rosyjski Gribojedow

• W 1899r. w Chinach zabito ambasadora niemieckiego Kettelera

• W 1918r. w Moskwie zginął z ręki zamachowca ambasador niemiecki Mirbach

• W 1923r. w Szwajcarii zamordowano radzieckiego przedstawiciela dyplomatycznego Worowskiego

• W 1927r. w Warszawie zginął poseł radziecki Wojkow

Wiek XX (zwłaszcza jego lata 70-te) przyniósł też szereg przypadków porwań dyplomatów, którzy - jak w przypadku ambasadorów Stanów Zjednoczonych, RFN czy Szwajcarii w Brazylii, zostali wymienieni za określoną liczbę więźniów. Tragicznie natomiast zakończyło się porwanie ambasadora RFN von Spreti, który został w 1970r. zamordowany w Gwatemali, oraz ambasadora USA Noela w Sudanie zamordowanego wraz ze swym zastępcą i chargé d'affaires belgijskim.

Konwencja ONZ z 1973r.

Sprawa porywania dyplomatów stała się przedmiotem prac Komisji Prawa Międzynarodowego zakończonych uchwaleniem przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w roku 1973r. Konwencji w sprawie zapobiegania i karania przestępstw przeciwko osobom korzystającym z ochrony międzynarodowej, w tym przeciwko dyplomatom.

Konwencja z 1973r. za akty terrorystyczne uznaje przestępstwa wymierzone w osoby uprawnione do szczególnej ochrony, do których zalicza :

• Szefów państw, premierów i ministrów spraw zagranicznych, gdy przebywają za granicą, a także towarzyszących im członków rodzin oraz

• Oficjalnych przedstawicieli i funkcjonariuszy państw i organizacji międzynarodowych i mieszkających z nimi członków rodzin (art. 1)

Lista przestępstw jest obszarem, od zabójstwa i innych zamachów na osobę chroniona, poprzez porwanie i pozbawienie wolności w inny sposób. Co istotne, art. 2 do powyższej listy przestępstw dodaje też przestępstwa przeciwko lokalom, środkom transportu i mieszkaniom osób chronionych, jeśli czyny takie zostały popełnione przy użyciu przemocy.

Groźba popełnienia przestępstwa, jego usiłowanie, a także współudział również podlegają ściganiu karnemu.

Państwa-strony Konwencji mają obowiązek uznania ataków na wspomniane osoby za przestępstwa zagrożone odpowiednimi karami w systemie prawa wewnętrznego oraz podjęcia wszelkich środków w celu rozciągnięcia swojej jurysdykcji na te przestępstwa. Państwa-strony zobowiązane są też do ekstradycji bądź ścigania winnych popełnienia takich czynów.

Sprawa personelu dyplomatycznego i konsularnego USA w Teheranie

Sprawa ta została wniesiona do MTS przez Stany Zjednoczone w związku z zajęciem ambasady tego kraju przez irańskich bojowników w dniu 4 listopada 1979r. i przetrzymywaniem jako zakładników członków amerykańskiego personelu dyplomatycznego i konsularnego. W dniu tym, podczas antyamerykańskiej demonstracji przed ambasada Stanów Zjednoczonych w Teheranie, około 400 bojowo nastawionych studentów wtargnęło do ambasady, zajmując ją siłą i biorąc jako zakładników około 50 osób - członków personelu dyplomatyczno-konsularnego oraz gości, którzy akurat przebywali w budynku ambasady. Studenci przejęli też archiwum i dokumentację zarówno misji dyplomatycznej, jak i jej sekcji konsularnej.

Agresorzy uznali amerykańską placówkę za centrum opozycji przeciwko nowym, rewolucyjnym władzom, zaś ich akcja była niejako odpowiedzią na wspierany przez USA przewrót w 1953r., w wyniku którego obalono demokratycznie wybranego w 1951r. premiera Mohammada Mosaddeq.

Okupacja ambasady była zaskoczeniem zarówno dla rządu rewolucyjnego, jak i dla Stanów Zjednoczonych. Ajatollah Chomeini wykorzystał jednak szybko tę sytuacje - w agresywnym wystąpieniu publicznym potwierdził groźbę studentów, że w przypadku jakiejkolwiek próby ataku Amerykanów na ambasadę wszyscy zakładnicy zostaną zabici. Sami studenci domagali się ekstradycji szacha, aby postawić go przed sądem, a zatwardziali w swych przekonaniach członkowie rządu rewolucyjnego odmówili rokowań na temat wypuszczenia zakładników.

W dniu 24 kwietnia 1980r. do akcji wkroczył Pierwszy Zespół Operacyjny Sił specjalnych (First Special Forces Operational Detachment), znany pod nazwą Delta Force, specjalizujący się w zwalczaniu partyzantki i akcjach uwalniania zakładników. Zgodnie z planem operacji o kryptonimie „Szpony Orła” (Operation Eagle Claw), żołnierze Delta Force zostali przerzuceni na terytorium Iranu w okolice położone około 360 km na południe od Teheranu, gdzie w ukryciu mieli czekać na śmigłowce. Te jednak spóźniły się o ponad godzinę, a poza tym - w wyniku problemów spowodowanych burzą piaskową - doleciało tylko sześć zamiast ośmiu maszyn. Po awarii jednego z tych śmigłowców postanowiono odwołać misję. Tuż przed odlotem, w wyniku silnego podmuchu wiatru, jeden ze śmigłowców zderzył się z samolotem transportowym powodując ogromną eksplozję, w wyniku której zginęło 8 żołnierzy.

Chomeini natychmiast skorzystał z okazji, wypowiadając się na temat amerykańskiej perfidii i obecności zdrajców w Iranie - w wyniku zarządzonych wówczas czystek w armii śmierć poniosło około 100 oficerów, a bardziej umiarkowani członkowie rządu, skłonni pertraktować ze Stanami Zjednoczonymi, zostali stopniowo zneutralizowani.

Ostatecznie kryzys zakończył się podpisaniem porozumienia w Algierze, 19 stycznia 1981r., po śmierci szacha i zakończeniu kadencji prezydenckiej Cartera, a zakładnicy zostali uwolnieni następnego dnia, tuz po zaprzysiężeniu nowego prezydenta USA, Ronalda Reagana. W sumie ich niewola trwała 444 dni.

Stany Zjednoczone uznały to zdarzenia za ciężkie naruszenie fundamentalnej zasady prawa międzynarodowego dotyczącej poszanowania immunitetu dyplomatycznego oraz nietykalności misji dyplomatycznej na terytorium państwa przyjmującego - dlatego Stany Zjednoczone postanowiły wnieść sprawę przed MTS, co uczyniły już 29 listopada 1979r.

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości orzekł, iż w stosunkach pomiędzy państwami nie ma bardziej fundamentalnej zasady niż nietykalność dyplomatów i ambasad. Zdaniem Trybunału, normy prawa dyplomatycznego - ogólnie mówiąc - stanowią pewien samoograniczający się reżim prawny, który z jednej strony nakłada na państwo przyjmujące obowiązki dotyczące ułatwień, przywilejów i immunitetów, które należy przyznać misjom dyplomatycznym, z drugiej zaś strony przewiduje możliwość nadużywania tych przywilejów przez członków misji i ustanawia sposoby przeciwdziałania takim nadużyciom przez państwa przyjmujące.

Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 1961r. (jak również Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych z 1963r.) nałożyła na Iran jako na państwo przyjmujące wyraźnie określone obowiązki w zakresie konieczności podjęcia właściwych kroków w celu zagwarantowania ochrony ambasady i urzędów konsularnych Stanów Zjednoczonych, ich personelu, archiwów, środków łączności oraz umożliwienia członkom personelu dyplomatycznego swobodnego poruszania się. Trybunał podkreślił również, iż zobowiązania dotyczące nienaruszalności członków misji dyplomatycznej, jej pomieszczeń, własności i archiwów są zgodne z ogólną literą i duchem prawa międzynarodowego, a także, iż trwają nieprzerwanie nawet w przypadku konfliktu zbrojnego lub zerwania stosunków dyplomatycznych - tymczasem strona irańska nie wywiązała się z tych zobowiązań.

W swojej decyzji dotyczącej meritum sprawy, wydanej w czasie, kiedy sytuacje będąca przedmiotem sporu wciąż istniała, Trybunał - orzeczeniem z 24 maja 1980r. - uznał, iż :

• Iran naruszył i nadal narusza swoje zobowiązania wobec Stanów Zjednoczonych wynikające z konwencji pozostających w mocy pomiędzy obydwoma krajami, jak tez wynikające z podstawowych zasad prawa międzynarodowego.

• Iran jest odpowiedzialny za naruszenia tych zobowiązań, oraz

• Rząd Iranu jest zobowiązany do zapewnienia natychmiastowego uwolnienia zakładników, zwrotu pomieszczeń ambasady i wypłacenia rządowi Stanów Zjednoczonych odszkodowania za spowodowane szkody.

W orzeczeniu Trybunał ponownie podkreślił zasadnicze znaczenie zasad prawa międzynarodowego regulujących stosunki dyplomatyczne i konsularne, zwrócił też uwagę, że podczas wydarzeń 4 listopada 1979r. działania bojowników nie mogły być bezpośrednio przypisane państwu irańskiemu - jednak państwo to nie zrobiło niczego, by zapobiec temu atakowi, przeciwdziałać jego realizacji lub zmusić bojowników do opuszczenia ambasady i uwolnienia zakładników.

Trybunał zauważył, że po wspomnianej wyżej dacie określone organy państwa irańskiego wyraziły swoją aprobatę dla aktów, których sprawa dotyczy, postanowiły też nie podejmować wobec nich żadnych kroków, w rezultacie więc stały się one aktami popełnionymi przez państwo irańskie.

Immunitet jurysdykcyjny

Przedstawiciel dyplomatyczny korzysta z immunitetu jurysdykcyjnego, czyli wyłączony jest spod jurysdykcji karnej państwa przyjmującego oraz - z trzema wyjątkami - spod jurysdykcji cywilnej i administracyjnej.

Immunitet jurysdykcyjny w sprawach karnych - przedstawiciele dyplomatyczni korzystają z pełnego immunitetu w odniesieniu do systemu prawnego państwa przyjmującego, jednak immunitet nie chroni ich przed jurysdykcją państwa wysyłającego. Jedyna sankcją, która dysponuje państwo przyjmujące w odniesieniu do domniemanych przestępstw popełnionych przez dyplomatę, jest uznanie go za persona non grata na podstawie art. 9 KWSD.

Immunitet jurysdykcyjny w sprawach cywilnych i administracyjnych nie rozciąga się na :

• Powództwa z zakresu prawa rzeczowego dotyczące prywatnej własności położonej na terytorium państwa przyjmującego nieruchomości

• Spraw dotyczących dziedziczenia, w której przedstawiciel dyplomatyczny występuje jako wykonawca, administrator, spadkobierca lub zapisobierca w charakterze osoby prywatnej, a nie w interesie państwa wysyłającego

• Roszczeń z tytułu działalności zawodowej czy handlowej, wykonywanej przez przedstawiciela dyplomatycznego poza jego czynnościami urzędowymi

Powyższe przypadki są wyjątkami od immunitetu jurysdykcyjnego w sprawach cywilnych i administracyjnych.

Dla uniknięcia możliwości wywierania jakiegokolwiek nacisku ze strony władz sądowych dyplomata nie ma obowiązku składania zeznań w charakterze świadka. Wobec dyplomaty nie można też podejmować żadnych środków egzekucyjnych, z wyjątkiem wspomnianych wcześniej przypadków oraz pod warunkiem, że zastosowane środki nie naruszają nietykalności cielesnej ani nietykalności jego mieszkania.

Uchylenie immunitetu jurysdykcyjnego

Może być dokonane przez państwo wysyłające, kierujące się w takiej sytuacji interesem stosunków dwustronnych, jednakże uchylenie takie musi być wyraźne.

Generalnie zrzeczenie się immunitetu jest aktem nadzwyczajnym, zwłaszcza w sprawach karnych. Co istotne, prawo zrzeczenia się immunitetu nie „należy” do konkretnej osoby, lecz przysługuje państwu wysyłającemu.

Zrzeczenie się immunitetu w obliczu oskarżeń kryminalnych nie jest powszechne - „rutynowo się go żąda, a rzadko dokonuje”.

Przykłady :

• W 1996r. prezydent Gruzji uchylił immunitet jurysdykcyjny dyplomacie gruzińskiemu akredytowanemu w USA za spowodowanie wypadku drogowego, w wyniku którego śmierć poniosła obywatelka USA

• W 1997r. ambasador Zairu we Francji został odwołany i w konsekwencji pozbawiony immunitetu dyplomatycznego po potrąceniu na pasach i spowodowaniu śmierci dwojga dzieci

W obu przypadkach, zarówno Stany Zjednoczone, jak i Francja, wystąpiły z prośbą do prezydentów Gruzji i Zairu o uchylenie immunitetu i w ten sposób umożliwienie postawienia obu dyplomatów przed sadami państw ich akredytacji :

• W 1985r. Zambia zrzekła się immunitetu przysługującego pracownikowi jej ambasady w Londynie, podejrzanemu o dokonanie przestępstw narkotykowych

Zrzeczenie się immunitetu w sprawach cywilnych i administracyjnych nie oznacza zrzeczenia się immunitetu egzekucyjnego (dotyczącego wykonania orzeczenia) - na to potrzebny jest odrębny akt zrzeczenia się.

Immunitet jurysdykcyjny

W świetle zasady głoszącej, że immunitety przysługują państwu, a nie konkretnej osobie, zrzeczenie się immunitetu musi być wyraźne i jednoznaczne oraz dokonane w sposób nie budzący wątpliwości przez samo państwo jako takie.

Immunitet sądowy w państwie przyjmującym nie oznacza, że dyplomata nie podlega sądom swego państwa - w przypadku popełnienia przestępstwa, po odwołaniu, może on być sadzony i skazany przez sąd państwa wysyłającego.

Zwolnienie z opłat i podatków

Przedstawiciel dyplomatyczny nie podlega przepisom o ubezpieczeniach społecznych, jest zwolniony ze świadczeń osobistych i publicznych oraz od wszelkich opłat i podatków osobistych czy rzeczowych, państwowych, regionalnych i komunalnych, z wyjątkiem podatków pośrednich wliczanych w cenę towarów oraz opłat pobieranych za świadczone usługi.

Zwolnienia obejmują także opłaty celne za przedmioty przewożone do użytku służbowego lub osobistego.

Bagaż osobisty przedstawiciela dyplomatycznego jest zwolniony od wszelkich kontroli, chyba że istnieją poważne podstawy do przypuszczeń, że zawiera on przedmioty lub artykuły, których przywóz lub wywóz jest zakazany przez prawo państwa pobytu. Kontroli można dokonać wyłącznie w obecności dyplomaty bądź jego upoważnionego przedstawiciela.

Kategorie osób korzystających z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych

• Szef misji dyplomatycznej oraz personel dyplomatyczny, a także członkowie ich rodzin pozostający z nim we wspólnocie domowej, jeśli nie są obywatelami państwa przyjmującego.

• Członkowie personelu administracyjno-technicznego (oraz ich rodzin) - jeśli nie są obywatelami państwa przyjmującego lub nie mają w tym państwie miejsca stałego zamieszkania - immunitet jurysdykcyjny w sprawach cywilnych i administracyjnych nie rozciąga się na czynności nie mające charakteru oficjalnego. Zwolnienie celne natomiast dotyczy tylko artykułów importowanych w czasie pierwszego urządzania się, w praktyce, na podstawie porozumień dwustronnych, następuje nieraz całkowite zrównanie zakresu przywilejów i immunitetów dyplomatów oraz pracowników administracyjnych i technicznych.

• Członkowie służby misji - korzystają z immunitetów tylko w stosunkach do czynności oficjalnych oraz ze zwolnień od podatków od wynagrodzeń, jakie otrzymują z tytułu zatrudnienia. Wyjątkiem są członkowie służby misji (ale czasami także personelu administracyjno-technicznego i prywatni służący) zatrudniani wśród obywateli państwa przyjmującego lub osób mających w nim miejsce stałego zamieszkania - korzystają oni z przywilejów i immunitetów jedynie w zakresie przyznanym przez państwo przyjmujące. Państwo to powinno jednak wykonywać jurysdykcję nad takimi osobami w sposób niezakłócający zbytnio wykonywania funkcji przez misję.

• Prywatni służący członków misji - o ile nie są obywatelami państwa przyjmującego lub nie mają w tym państwie miejsca stałego zamieszkania, są zwolnieni od podatków od wynagrodzeń. Pod wszelkimi innymi względami mogą oni korzystać z przywilejów i immunitetów jedynie w zakresie przyznanym przez państwo przyjmujące, państwo to powinno jednak wykonywać jurysdykcję nad takimi osobami w sposób niezakłócający zbytnio wykonywania funkcji przez misję.

Początek i koniec przywilejów i immunitetów

Osoba uprawniona do przywilejów i immunitetów korzysta z nich z chwilą wjazdu na terytorium państwa przyjmującego, a jeśli znajduje się na tym terytorium, od chwili notyfikacji jej nominacji ministerstwu spraw zagranicznych.

Przywileje i immunitety trwają do momentu opuszczenia państwa przyjmującego, nawet jeśli koniec misji nastąpił w rezultacie wojny czy zerwania stosunków dyplomatycznych (wymóg ten naruszyły Niemcy hitlerowskie, które nie tylko nie zapewniały dyplomatom państw pozostających z nimi w stanie wojny uprzywilejowanego traktowania, lecz poddały ich szykanom, a cześć skierowały nawet do obozów koncentracyjnych).

W razie zerwania stosunków dyplomatycznych lub ostatecznego odwołania misji państwo przyjmujące - nawet w czasie konfliktu zbrojnego - ma obowiązek szanowania i ochrony pomieszczeń misji wraz z jej mieniem i archiwami. Państwo wysyłające może powierzyć opiekę nad misją wybranemu przez siebie państwu trzeciemu.

Przejazd przez państwo trzecie - przedstawiciel dyplomatyczny korzysta z uprzywilejowanego traktowania w czasie przejazdu lub przebywania na terytorium państwa trzeciego, pod warunkiem jednak, że znajduje się in transitu, czyli w drodze do państwa przyjmującego lub w drodze powrotnej. Korzysta ten z nietykalności, a z innych przywilejów i immunitetów w takim zakresie, jaki jest niezbędny dla zabezpieczenia mu tranzytu.

Immunitety i przywileje zwykle przestają przysługiwać osobie przedstawiciela dyplomatycznego z chwilą opuszczenia przez niego terytorium państwa przyjmującego lub z upływem rozsądnego terminu, w którym miał on to uczynić - w świetle art. 39 ust.2 KWSD immunitet przysługuje jednak nadal w odniesieniu do czynów popełnionych w ramach wykonywania obowiązków w charakterze członka misji.

Sprawa byłego ambasadora Republiki Syrii przeciwko NRD - niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny stwierdził, iż art. 39 ust. 2 ma zastosowanie w sytuacji, w której ambasadora tego kraju oskarżono o współudział w morderstwie, ponieważ umożliwił on dostarczenie terrorystom materiałów wybuchowych za pośrednictwem ambasady - uznano, że działając w ten sposób, wykonywał on swoje oficjalne obowiązki.

Obrona argumentowała, że instytucja immunitetu dyplomatycznego nie przewiduje żadnych wyjątków. Nawet w przypadku postępowania karnego dotyczącego szczególnie ciężkich przestępstw - jedynym możliwym do zastosowania środkiem jest uznanie ambasadora za persona non grata.

Trybunał stwierdził jednak, że art. 39 ust. 2 obowiązuje państwo przyjmujące, a nie państwo trzecie - w związku z powyższym immunitet przysługujący byłemu ambasadorowi w NRD nie zobowiązuje Republiki Federalnej Niemiec.

Obowiązki przedstawicieli dyplomatycznych wobec państwa przyjmującego

• Poszanowanie praw i przepisów państwa przyjmującego - przywileje i immunitety nie wyłączają podlegania miejscowemu prawu, lecz wyłączają jedynie właściwość sądów miejscowych i zastosowania sankcji za naruszenie odpowiednich norm. Dyplomata nie nieprzestrzegający przepisów porządkowych, naruszający ustawy celne czy skarbowe, naraża się na notę protestacyjną państwa pobytu, na uznanie za persona non grata, a nawet na wydalenie. Do obowiązków dyplomaty należy szanowanie państwa przyjmującego, jego ustroju i władz - niezależnie od swych własnych przekonań ideologicznych czy religijnych powinien on szanować ustrój, religie i miejscowe tradycje państwa pobytu.

• Zakaz mieszania się w wewnętrzne sprawy państwa przyjmującego - przedstawiciel dyplomatyczny nie może mieszać się w sprawy wewnętrzne, poddawać krytyce politykę państwa pobytu, prowadzić agitację i działalność wymierzona przeciwko władzom. Pojęcie „mieszania się w sprawy wewnętrzne ” traktowane jest dość poważnie - przykładowo kiedy w 1853r. ambasador brytyjski Sachville udzielił w liście prywatnym obywatelowi amerykańskiemu rady, jak ma głosować w wyborach prezydenckich, rząd USA zażądał jego odwołania. Gdy w 1896r. poseł Hiszpanii napisał list do dziennikarza hiszpańskiego, w którym skrytykował prezydenta USA (McKinley), po opublikowaniu tego listu w prasie rząd Stanów Zjednoczonych zażądał natychmiastowego odwołania posła.

• Zakaz wykorzystywania pomieszczeń misji w sposób niezgodny z jej funkcjami - przedstawicielom dyplomatycznym nie wolno wykorzystywać pomieszczeń misji w sposób niezgodny z jej funkcjami, nie wolno też wykonywać im w państwie przyjmującym żadnej działalności zawodowej lub komercyjnej dla uzyskania korzyści osobistych.

PRZYWILEJE I IMMUNITETY DYPLOMATYCZNE RZECZOWE. NIETYKALNOŚĆ MISJI DYPLOMATYCZNEJ.

Nietykalność misji dyplomatycznej

Dwa aspekty nietykalności misji dyplomatycznej - art. 22 KWSD :

• Aspekt negatywny - oznacza, że bez zgody szefa misji funkcjonariusze państwa przyjmującego nie mają prawa wstępu na jej teren

• Aspekt pozytywny - oznacza obowiązek podjęcia wszystkich stosowanych środków dla ochrony pomieszczeń misji przed jakimkolwiek natręctwem, szkoda oraz zakłóceniem spokoju i naruszenia jej powagi. Państwo przyjmujące powinno zapobiegać wszelkim zamachom skierowanym przeciwko misji.

W 1986r. orzekając w sprawie incydentu z Sun Yat-senem, sąd odmówił wydania opartego na ustawie o wolności osobistej (Habeas Corpus Act ) nakazu wydania chińskiego uchodźcy przetrzymywanego wbrew jego woli w chińskim poselstwie w Londynie.

Nietykalność rozciąga się ponadto na środki transportu misji, które wyłączone są spod rewizji, rekwizycji, zajęcia, egzekucji (są one oznakowane literami CD), a także na jej archiwa i dokumenty, i to niezależnie od czasu i miejsca, w którym się znajdują.

Wejście do pomieszczeń misji dyplomatycznej bez wyraźnej zgody jej szefa - na przykład w związku z koniecznością ugaszenia pożaru lub poważnego niebezpieczeństwa grożącego przebywającym tam osobom - można próbować powoływać się w takim przypadku na domniemanie istnienia zgody, lecz są to, ogólnie rzecz biorąc, zagadnienia bardzo kontrowersyjne.

Obowiązek ochraniania pomieszczeń misji przed bezprawnym wtargnięciem lub wyrządzeniem szkód materialnych - sprawa Boos v. Barry - Sąd Najwyższy USA podkreślił, że „konieczność ochrony dyplomatów wynika z żywotnego znaczenia, jakie dla naszego kraju mają stosunki międzynarodowe […] Personel dyplomatyczny odgrywa kluczową rolę w prowadzeniu spraw międzynarodowych tak istotnych dla dobrobytu tego państwa”. W konsekwencji, ochrona zagranicznych dyplomatów na terytorium USA powoduje, że amerykańscy dyplomaci korzystają z podobnej ochrony za granicami swojego kraju.

Sąd Najwyższy potwierdził statut Dystryktu Columbia, zgodnie z którym zgromadzenia w odległości pięciuset stóp od pomieszczeń dyplomatycznych i odmowa rozejścia się na rozkaz policji to działania bezprawne.

„Niedozwolona liczba osób” - taka liczba ludzi, która zakłóca lub może zakłócić normalne funkcjonowanie ambasady.

W maju 1999r., w trakcie walk w Kosowie, Stany Zjednoczone zbombardowały ambasadę Chin - władze USA oświadczyły, że była to pomyłka i złożyły stosowne przeprosiny. W grudniu 1999r. Stany Zjednoczone i Chiny podpisały porozumienie dotyczące wypłaty przez USA Chinom odszkodowania w wysokości 28 mln dolarów. Równocześnie Chiny zgodziły się zapłacić USA 2,87 mln dolarów tytułem pokrycia roszczeń w związku z zamieszkami i atakami na ambasadę USA w Pekinie oraz budynki konsulatów USA w Chengdu i Guangzhu.

W dniu 17 kwietnia 1984r. przed libijską ambasadą w Londynie odbywała się pokojowa demonstracja. W jej trakcie z budynku ambasady oddano kilka strzałów, które okazały się śmiertelne dla brytyjskiej policjantki. Ambasada została otoczona przez siły bezpieczeństwa, przebywający w środku Libijczycy opuścili ją, a budynek został przeszukany w obecności saudyjskiego dyplomaty. W wyniku przeszukania znaleziono broń i inne materiały dowodowe.

Art. 45 (a) KWSD - po zerwaniu stosunków dyplomatycznych „państwo przyjmujące musi […] respektować i chronić pomieszczenia misji” - niekoniecznie musi to jednak oznaczać, że pomieszczenia te nadal są nietykalne - co innego nietykalność w świetle art. 22 KWSD, a co innego respektowanie i ochrona w świetle art. 45 (a).

Prawo do samoobrony - w pewnych ściśle określonych okolicznościach z prawa tego można skorzystać w celu usprawiedliwienia wejścia na teren ambasady.

Opuszczony budynek misji dyplomatycznej - przypadek ambasady Kambodży w Londynie, której personel - po przejęciu władzy w tym kraju w 1975r. przez Pol Pota - zamknął budynek przedstawicielstwa i przekazał klucze do niego brytyjskiemu MSZ. W 1979r., po wkroczeniu na terytorium Kambodży wojsk wietnamskich, Wielka Brytania cofnęła swe uznanie dla rządu tego państwa i od tamtej pory nie utrzymywała kontaktów z żadnym kambodżańskim gabinetem. Wkrótce potem budynek po ambasadzie zajęli dzicy lokatorzy.

Z uwagi na fakt, że nieruchomość należała do kategorii wymienionej w art. 2 ustawy o pomieszczeniach dyplomatycznych i konsularnych, minister spraw zagranicznych przepisał tytuł do niej na siebie, a lokatorzy oprotestowali te decyzje w sądzie.

Orzeczenie sądu - sprawa R v. MSZ, na wniosek Samuela - minister spraw zagranicznych działał zgodnie z obowiązkiem nałożonym na niego art. 45 KWSD.

Azyl dyplomatyczny

Stosowany w Ameryce Łacińskiej, gdzie z uwagi na specyficzną sytuacje (częste przewroty i zamachy stanu), odgrywa rolę humanitarną. Warunki udzielania azylu dyplomatycznego są szczegółowo uregulowane w konwencjach podpisanych w Hawanie w 1928r. oraz w Montevideo w roku 1933 i 1939 - zgodnie z postanowieniami tych konwencji, azyl może być udzielony tylko zbiegowi politycznemu, w przypadkach nagłych, na określony czas, przy czym państwo, na terytorium którego udzielono zbiegowi politycznemu schronienia, może zażądać opuszczenia przez niego swego terytorium pod warunkiem zagwarantowania mu bezpieczeństwa.

Mimo stosunkowo szczegółowego uregulowania instytucji azylu dyplomatycznego, w praktyce między państwami Ameryki Łacińskiej powstają spory co do prawidłowości udzielania azylu - spór taki między Kolumbią i Peru rozpatrywany był nawet przez MTS w latach 1950 i 1951r.

MTS podkreślił, iż decyzja o udzieleniu azylu pociąga za sobą częściowe naruszenie suwerenności państwa przyjmującego i „stanowi ingerencję w sprawy leżące w wyłącznej kompetencji tego państwa; nie można uznać takiego naruszenia suwerenności terytorialnej, chyba że każdorazowo ustalona zostanie podstawa prawna takiej decyzji”. W przypadku umów w sprawie udzielania azylu istotnego znaczenia nabiera kwestia wzajemnych kompetencji i właściwości państwa wysyłającego i państwa przyjmującego lub państwa udzielającego azylu i państwa sprawującego jurysdykcję terytorialna. O ile dyplomaci państwa wysyłającego mogą ogólnie określić, czy dany uchodźca spełnia wymogi określone w obowiązującej umowie (dotyczącej azylu), o tyle ustalenia te nie są wiążące dla państwa przyjmującego, ponieważ „zasady prawa międzynarodowego nie uznają żadnej normy dotyczącej jednostronnej i ostatecznej kwalifikacji uchodźców przez państwo udzielające azylu”. Prawo międzynarodowe może usprawiedliwiać istnienie prawa do azylu „pilnymi i ważnymi względami humanitarnymi”, lecz istota i zakres pojęciowy tego sformułowania są niejasne.

Powstałe w trakcie rozpatrywania powyższej sprawy wątpliwości zostały uregulowane nową konwencją o azylu dyplomatycznym, podpisaną w Caracas w 1954r.

W powszechnym prawie międzynarodowym nietykalność misji nie implikuje prawa udzielania azylu dyplomatycznego, godzi on bowiem istotnie w zwierzchnictwo terytorialne państwa, umożliwiając jego obywatelowi schronienie się na jego własnym terytorium w misji dyplomatycznej innego państwa.

Prawo porozumiewania

Art. 27 KWSD - misja ma prawo porozumiewania się z innymi placówkami i konsulatami państwa wysyłającego, niezależnie od tego, gdzie się one znajdują, za pomocą wszelkich odpowiednich środków (kodem czy szyfrem), włączając w to kurierów dyplomatycznych, którzy zaopatrzeni w urzędowy dokument, podlegają ochronie państwa przyjmującego i korzystają z nietykalności - nie mogą być oni aresztowani ani zatrzymani w jakiejkolwiek formie.

Korespondencja urzędowa dotycząca przedstawicielstwa i jego działalności jest nietykalna.

Korzystanie z nadajnika radiowego - uzależnione jest od zgody państwa przyjmującego, co wynika z konieczności uzgodnienia częstotliwości fal radiowych przydzielonych misji.

Poczta dyplomatyczna

Art. 27 ust. 3 i 4 KWSD - poczta dyplomatyczna nie może być otwierana lub przetrzymywana, zaś paczki poczty dyplomatycznej „musza mieć wyraźne oznaczenia zewnętrzne świadczące o ich charakterze i mogą zawierać jedynie dokumenty dyplomatyczne lub inne artykuły przeznaczone do użytku służbowego misji”.

Nadużycia związane z przywilejem nietykalności poczty dyplomatycznej - incydent Dikko - 5 lipca 1984r. - byłego nigeryjskiego ministra porwano w Londynie, po czym umieszczono go w skrzyni z zamiarem przetransportowania drogą lotniczą do Nigerii. Skrzynie otwarto na lotnisku Stansted, chociaż pilnowała jej osoba powołująca się na swój status dyplomatyczny - skrzynia nie była jednak opatrzona oficjalną pieczęcią, ewidentnie nie stanowiła więc poczty dyplomatycznej. Poza tym, po tym incydencie brytyjski minister spraw zagranicznych oświadczył, iż skrzynia została otwarta ze względu na podejrzenie, że mogą w niej być ludzie.

Kurier dyplomatyczny

Kurier dyplomatyczny - osoba przewożąca pocztę dyplomatyczną - projekt artykułów dotyczących kurierów dyplomatycznych i poczty dyplomatycznej przewiduje istnienie reżimu przywilejów, immunitetów i nietykalności przysługujących tej kategorii dyplomatów - osoba taka :

• Jest nietykalna i nie podlega żadnej formie aresztu lub zatrzymania

• Jej czasowe miejsce pobytu jest nienaruszalne

• Korzysta z immunitetu jurysdykcyjnego w sprawach karnych i cywilnych w państwie przyjmującym oraz w państwach tranzytowych w odniesieniu do wszelkich działań podejmowanych w wykonaniu powierzonych funkcji

Przywileje i immunitety kuriera dyplomatycznego przysługują mu od momentu, gdy przekroczy granice terytorium państwa przyjmującego lub tranzytowego, aż do chwili opuszczenia tego państwa.

Placówka dyplomatyczna może wyznaczyć także kurierów dyplomatycznych ad hoc, jak również korzystać z usług tzw. poczty kapitańskiej, czyli zlecać przewożenie bagażu dyplomatycznego kapitanowi samolotu handlowego.

Własność

Art. 22 KWSD - pomieszczenia misji są nietykalne i łącznie z umeblowaniem oraz innymi składnikami majątku będącymi na ich wyposażeniu, a także środkami transportu, nie podlegają przeszukaniu, rekwizycji, zajęciu lub egzekucji.

Zwolnienia od opłat

Placówka dyplomatyczna korzysta także ze zwolnienia od wszelkich opłat, podatków i należności pobieranych w związku z wykonywaniem funkcji oficjalnych (art. 23 KWSD).

Sprawa Ambasady Filipin - w świetle obowiązującego prawa traktatowego i zwyczajowego „majątek wykorzystywany przez państwo wysyłające w celu wykonywania funkcji dyplomatycznych w każdym przypadku podlega immunitetowi, nawet jeśli nie mieści się w materialnym ani przestrzennym zakresie artykułu 22”.

Rachunek wykorzystywany w celu pokrywania bieżących kosztów funkcjonowania misji dyplomatycznej jest również objęty immunitetem - wynika to chociażby z zobowiązania z art. 25 KWSD, który stanowi, iż państwo przyjmujące „powinno zapewnić misji dyplomatycznej wszelkie warunki do wykonywania jej funkcji”.

Archiwa i dokumentacja

Archiwa i dokumentacja misji dyplomatycznej - na podstawie art. 24 KWSD są one zawsze nietykalne, niezależnie od miejsca, w którym się znajdują. Wyrażenie „archiwa” oznacza wszystkie pisma, dokumenty, korespondencję, książki, filmy, taśmy magnetofonowe i rejestry, jak również materiały szyfrowe, kartoteki oraz meble przeznaczone do ich zabezpieczenie i przechowywania.

Flaga i godło

Prawo oznakowania oficjalnych pomieszczeń i środków komunikacji misji flagą i godłem państwa wysyłającego - przywilej ten rozciąga się także na mieszkanie szefa misji.

FUNKCJONOWANIE POLSKIEJ SŁUŻBY ZAGRANICZNEJ W ŚWIETLE USTAWY Z 2001 ROKU

Podstawa prawna funkcjonowania polskiej służby zagranicznej

Ustawa z dnia 27 lipca 2001r. o służbie zagranicznej - ustawa ta określa organizację funkcjonowania służby zagranicznej, a także szczególne prawa i obowiązki osób wchodzących w jej skład.

Skład służby zagranicznej

Skład służby zagranicznej (art. 2 ust. 1) :

• Członkowie korpusu służby cywilnej zatrudnieni w ministerstwie obsługującym ministra właściwego do spraw zagranicznych

• Niebędące członkami korpusu służby cywilnej osoby zatrudnione w służbie zagranicznej, z zastrzeżeniem art. 2 ust. 2

• Pełnomocni przedstawiciele Rzeczypospolitej Polskiej w innym państwie lub przy organizacji międzynarodowej.

Nie wchodzą w skład służby zagranicznej (art. 2 ust. 2) :

• Osoby zatrudnione w placówce zagranicznej RP na podstawie umowy o pracę zawartej zgodnie z prawem państwa przyjmującego

• Osoby zatrudnione w placówce zagranicznej RP na podstawie umowy o pracę zawartej na czas określony - wykonywania funkcji na placówce przez członka rodziny - chyba że są one członkami korpusu służby cywilnej

• Konsul honorowy

W zakresie nieuregulowanym w ustawie do osób wchodzących w skład służby zagranicznej (zwanych „członkami służby zagranicznej”), z wyłączeniem żołnierzy pełniących służbę w placówkach zagranicznych, stosuje się przepisy ustawy z dnia 24 sierpnia 2006r. o służbie cywilnej.

Organizacja i funkcjonowanie służby zagranicznej

Służbą zagraniczną kieruje minister właściwy do spraw zagranicznych, sama zaś służba zagraniczna działa w ministerstwie obsługującym ministra właściwego do spraw zagranicznych i w placówkach zagranicznych (art. 5).

W służbie zagranicznej funkcjonuje ponadto dyrektor generalny służby zagranicznej - może nim zostać osoba posiadająca stopień dyplomatyczny.

Zadania służby zagranicznej wykonują (art. 7 ust. 1) :

• Personel dyplomatyczno-konsularny, który stanowią członkowie służby zagranicznej posiadający stopień dyplomatyczny

• Personel pomocniczy

• Personel obsługi

Stopnie dyplomatyczne w służbie zagranicznej

Art. 8 ust. 1 - stopnie dyplomatyczne w służbie zagranicznej :

9. Ambasador tytularny

10. Radca-minister

11. I radca

12. Radca

13. I sekretarz

14. II sekretarz

15. III sekretarz

16. Attaché

Najniższym stopniem dyplomatycznym jest zatem stopień attaché (art. 8 ust. 2 ustawy).

Osobom wyznaczonym do wykonywania zadań Ministra Obrony Narodowej w placówce zagranicznej ustawa nadała następujące stopnie dyplomatyczne :

• Attaché obrony (wojskowy, morski, lotniczy) albo

• Zastępca attaché obrony (wojskowego, morskiego, lotniczego)

Stopnie dyplomatyczne są jednocześnie stanowiskami pracy, a w placówkach zagranicznych funkcjami, na których członek personelu dyplomatyczno-konsularnego wykonuje czynności służbowe.

Art. 12 ust. 1 - stopień dyplomatyczny można nadać członkowi służby zagranicznej, który :

• Odbył aplikację dyplomatyczno-konsularną, o której mowa w art. 38, albo jest urzędnikiem służby cywilnej lub ukończył Krajowa Szkołę Administracji Publicznej

• Złożył egzamin dyplomatyczno-konsularny

• Zna co najmniej dwa języki obce

• Posiada tytuł magistra lub równorzędny

• Wykazuje się odpowiednim stanem zdrowia psychicznego i fizycznego

Nadanie kolejnego, wyższego stopnia dyplomatycznego członkowi personelu dyplomatyczno-konsularnego następuje stosownie do przebiegu służby, posiadanych kwalifikacji zawodowych i oceny służbowej :

• Na wniosek lub po zasięgnięciu opinii kierującego placówką zagraniczną - w stosunku do członka personelu dyplomatyczno-konsularnego wykonującego zadania w placówce zagranicznej

• Na wniosek bezpośredniego przełożonego po uzyskaniu pozytywnej oceny służbowej - w stosunku do członków personelu dyplomatyczno-konsularnego, innych niż wymienieni w pkt. 1.

Kierujący placówka zagraniczną

Przedstawicielstwem dyplomatycznym w innym państwie lub stałym przedstawicielstwem przy organizacji międzynarodowej kieruje ambasador, a do czasu objęcia placówki zagranicznej przez ambasadora - kierownik przedstawicielstwa, którego wyznacza, spośród członków personelu dyplomatyczno-konsularnego, i odwołuje minister właściwy do spraw zagranicznych (art. 15 ust.1).

Kierujący placówką zagraniczną (art. 16) :

• Jest przełożonym wszystkich członków służby zagranicznej w kierowanej przez niego placówce zagranicznej

• Odpowiada przed dyrektorem generalnym służby zagranicznej za prawidłowe gospodarowanie mieniem, przestrzeganie dyscypliny finansów publicznych, przestrzeganie przepisów, w szczególności przepisów prawa pracy oraz przepisów dotyczących tajemnice ustawowo chronionych.

Ambasador

Art. 17 ust. 1 - ambasadora mianuje i odwołuje prezydent RP na wniosek ministra właściwego do spraw zagranicznych, zaakceptowany przez Prezesa Rady Ministrów. Ambasador podlega służbowo ministrowi właściwemu do spraw zagranicznych.

Prezes Rady Ministrów, na wniosek ministra właściwego do spraw zagranicznych, określa, w drodze zarządzenia, formę i tryb wydawania poleceń ambasadorowi, kierując się zadaniami służby zagranicznej i potrzebami polityki państwa.

Ambasador w państwie przyjmującym

Art. 19 - ambasador w państwie przyjmującym, w zakresie swoich pełnomocnictw, w szczególności :

• Reprezentuje RP

• Chroni interes RP oraz jej obywateli, zgodnie z prawem międzynarodowym i prawem państwa przyjmującego

• Uczestniczy w czynnościach przedstawicieli organów władzy publicznej w zakresie prowadzonych przez nich negocjacji i podejmowanych działań, zapewnia współdziałanie tych przedstawicieli, dba o zgodność ich czynności z założeniami polskiej polityki zagranicznej, a także udziela im pomocy i współdziała z nimi w zakresie ich zadań w stosunkach z państwem przyjmującym

• Działa na rzecz promocji PL, a zwłaszcza polskiej kultury, nauki i gospodarki

• Udziela pomocy i współdziała w zakresie niezbędnym do wykonywania zadań przez członków służby zagranicznej oraz innych osób delegowanych do załatwienia określonych spraw w państwie przyjmującym

• Nadzoruje działalność wszystkich placówek zagranicznych w państwie przyjmującym

• Prowadzi rokowania z państwem przyjmującym

• Popiera przyjazne stosunki między RP a państwem przyjmującym

• Zaznajamia się z warunkami, wydarzeniami i działalnością prowadzoną przez państwo przyjmujące i przekazuje właściwym organom władzy publicznej RP informacje na ten temat

Ambasador przy organizacji międzynarodowej

Art. 20 - ambasador przy organizacji międzynarodowej w szczególności :

• Reprezentuje RP wobec organizacji

• Utrzymuje łączność między RP a organizacją

• Prowadzi rokowania z organizacją i w ramach organizacji

• Zaznajamia się z działalnością prowadzoną przez organizację i przekazuje właściwym organom władzy publicznej RP informację na temat jej działalności

• Zapewnia udział RP w pracach organizacji

• Chroni interesy RP, jej obywateli oraz polskich osób prawnych w stosunkach z organizacją

• Popiera realizację celów i zasad organizacji przez współpracę z organizacją i w ramach organizacji

• Uczestniczy, poza granicami RP oraz w zakresie przedmiotu działalności organizacji, w czynnościach przedstawicieli organów władzy publicznej w zakresie prowadzonych przez nich negocjacji i podejmowanych działań, zapewnia współdziałanie tych przedstawicieli, dba o zgodność ich czynności z założeniami polskiej polityki zagranicznej, a także udziela im pomocy i współdziała z nimi w zakresie ich zadań w stosunkach z organizacją.

Konsul

Funkcje konsula - wykonuje je wyznaczony przez dyrektora generalnego służby zagranicznej członek personelu dyplomatyczno-konsularnego, który złożył egzamin konsularny (art. 21).

Konsulem może być mianowany ten, kto :

• Jest obywatelem polskim i korzysta z pełni praw publicznych

• Ma pełną zdolność do czynności prawnych

• Jest nieskazitelnego charakteru oraz ze względu na posiadane kwalifikacje i praktykę zawodową daje rękojmię należytego wykonywania obowiązków służbowych, zgodnie z prawem i interesami RP

• Posiada tytuł magistra lub równorzędny

• Nie był karany za przestępstwo popełnione z winy umyślnej

• Spełnia inne wymogi określone w przepisach o pracownikach służby dyplomatyczno-konsularnej

Urzędem konsularnym kieruje konsul albo konsul honorowy.

Prawa i obowiązki członków służby zagranicznej - przykłady

Stanowisko w służbie zagranicznej wyznacza i odwołuje ze stanowiska dyrektor generalny służby zagranicznej.

Jeżeli wymagają tego szczególne potrzeby służby zagranicznej, małżonkowie oraz osoby pozostające ze sobą w stosunku pokrewieństwa lub powinowactwa oraz w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli mogą być, za zgodą dyrektora generalnego służby zagranicznej, zatrudnione w tej samej placówce zagranicznej, nawet gdyby powstał między nimi stosunek podległości służbowej.

Małżonek ambasadora albo konsula kierującego urzędem konsularnym nie może podejmować zatrudnienia poza granicami kraju w czasie pełnienia funkcji przez współmałżonka.

Jeżeli wymagają tego potrzeby służby zagranicznej, członek służby zagranicznej wykonuje pracę poza normalnymi godzinami pracy, a w wyjątkowych przypadkach także w niedziele i święta, bez prawa do oddzielnego wynagrodzenia i prawa do czasu wolnego w zamian za czas przepracowany. Nie dotyczy to jednak członków służby zagranicznej będących kobietami w ciąży oraz do członków służby zagranicznej sprawujących pieczę nad osobami wymagającymi stałej opieki lub opiekujących się dziećmi w wieku do 8 lat, chyba że na taką prac ę wyrażą oni zgodę.

Członek służby zagranicznej ma prawo do nieprzerwanego 11-godzinnego odpoczynku.

Członek służby zagranicznej wykonujący obowiązki służbowe w placówce zagranicznej, jeżeli wymagają tego szczególne potrzeby służby zagranicznej, obowiązany jest wykonywać polecenia kierującego placówką niezwiązane z pełnioną funkcja.

Naruszenie obowiązków służbowych

Naruszenie obowiązków służbowych - członek służby zagranicznej odpowiada dyscyplinarnie na zasadach określonych w przepisach o służbie cywilnej.

Karami dyscyplinarnymi stosowanymi wobec członków służby zagranicznej są :

• Upomnienie

• Nagana

• Nagana z ostrzeżeniem

• Nagana z pozbawieniem możliwości awansowania przez okres 2 lat do wyższej kategorii zaszeregowania

• obniżenie kategorii zaszeregowania

• wydalenie z pracy w służbie zagranicznej

W służbie zagranicznej działa rzecznik dyscypliny służy zagranicznej, będący rzecznikiem dyscyplinarnym w rozumieniu o służbie cywilnej,

w placówce zagranicznej postępowanie wyjaśniające może prowadzić zamiast rzecznika

Aplikacja dyplomatyczno- konsularna ustanawiana dla osób nieposiadających stopnia dyplomatycznego...

Aplikantem dyplomatyczno- konsularnym może zostać osoba będąca obywatelem polskim, spełniająca wymagania określone w art. 2 ust. 1 pkt 3-5

Nabór na aplikację jest otwarty oraz odbywa się w drodze konkursu- ma on na celu sprawdzenie poziomu wiedzy ogólnej i stopnia znajomości języka obcego u kandydatów oraz ich predyspozycji i przydatności do pracy w służbie zagranicznej, przy czym sprawdzenie wiedzy odbywane jest z zachowaniem zasady anonimowości, ogłoszenie konkursu w Biuletynie Inf. Publicznej Dyrektor generalny służby zagranicznej który konkurs organizuje i prowadzi.

Dyrektor generalny służby zagranicznej może skrócić okres aplikacji dyplomatyczno- konsularnej lub zwolnić z obowiązku jej odbywania osobę spełniającą warunki, o których mowa w art. 12 ust. 1 pkt 3-5, której doświadczenie zawodowe w sferze stosunków zagranicznych gwarantuje fachowe wykonywanie obowiązków członka personelu dyplomatyczno- konsularnego służby zagranicznej.

Aplikacja kończy się egzaminem dyplomatyczno- konsularnym; celem egzaminu jest sprawdzenie wiedzy, kwalifikacji i posiadania predyspozycji niezbędnych do wykonania obowiązków.

Absolwent Krajowej Szkoły Administracji Publicznej oraz urzędnik służby cywilnej, spełniający wymogi o których mowa w art. 12 ust. 1 pkt. 3-5, a także osoba posiadająca wspomniane doświadczenie zawodowe, mogą przystąpić do egzaminu dyplomatyczno- konsularnego bez konieczności odbywania aplikacji dyplomatyczno- konsularnej.

USTANAWIANIE STOSUNKÓW KONSULARNYCH. ORGANY DO SPRAW REALIZACJI STOSUNKÓW KONSULARNYCH

Pojęcie i źródła prawa konsularnego

Prawo konsularne- dział praw międzynarodowego regulujący status członków urzędu konsularnego, funkcje konsularne, zasady nawiązywania stosunków konsularnych, a także inne kwestie związane z tymi stosunkami; prawo konsularne stwarza podstawy prawne działalności urzędów konsularnych.

Źródłami prawa konsularnego są współcześnie:

• umowy wielostronne- przede wszystkim Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsularnych, sporządzona w Wiedniu 24 kwietnia 1963' w skali regionalnej wymieni c należy:

Konwencję hawańską- z 1928 o urzędnikach konsularnych,

Europejska konwencja o funkcjach konsularnych podpisaną w ramach Rady Europy 11 XII 1967

• umowy dwustronne- licznie zawierane, regulujące poszczególne aspekty stosunków konsularnych,

• prawo wewnętrzne poszczególnych państw- w Polsce jet to ustawa z 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulów RP ( tekst jedn. Dz. U. 2002 r., Nr 215, poz. 1823 z późn. zm.).

Ustanawianie stosunków konsularnych

Prawo konsulatu- to kompetencja do nawiązywania i utrzymywania stosunków konsularnych oraz ustanawiania urzędów konsularnych,

Art. 2 KWSK- nawiązanie stosunków konsularnych następuje za wzajemną zgodą państw, przy cym zgoda udzielona na nawiązanie stosunków dyplomatycznych oznacza- o le nie postanowiono inaczej- równoczesną zgodę na nawiązanie stosunków konsularnych.

Udzielenie zgody państwa przyjmującego na ustanowienie urzędu konsularnego- może być połączone z nawiązaniem stosunków konsularnych- art 4 KWSK- ustanowienie urzędu konsularnego na terytorium państwa przyjmującego następuje jedynie za zgodą tego państwa- siedziba urzędu konsularnego jego klasa i okręg konsularny (czyli obszar wyznaczony urzędowi konsularnemu do wykonywania funkcji konsularnych) są ustalane przez państwa wysyłające i wymagają zgody państwa przyjmującego; podobnej zgody wymagają każdorazowo późniejsze zmiany siedziby urzędu konsularnego, jego klasy i okręgu konsularnego, a także otwarcie biura urzędu konsularnego poza jego siedzibą.

Przy ustalaniu okręgów konsularnych państwo wysyłające może brać pod uwagę takie czynniki, jak:

• potencjał ekonomiczny i demograficzny danego regionu,

• istnienie licznej emigracji,

• inne interesy własne.

jest tylko jedna ambasada- z reguły w stolicy, ale urzędów konsularnych może być więcej, stąd jak ktoś powie że był w ambasadzie w krk, to mówił nieprawdę

List komisyjny

List komisyjny- ( zwany także patentem)- otrzymuje go kandydat na kierownika urzędu konsularnego od państwa wysyłającego- jest to dokument zawierający imiona i nazwisko proponowanego kandydata raz kategorię i klasę, jak również okręg konsularny i siedzibę urzędu konsularnego.

Organ właściwy do wydawania listów komisyjnych- prawo międzynarodowe nie reguluje tej kwestii, odwołując się w tym względnie do ustawodawstwa wewnętrznego państw- w świetle praktyki państw, list komisyjny najczęściej wydaj głowa państwa z kontrasygnatą ministra spraw zagranicznych bądź też sam szef MSZ.

Polska- listy komisyjne wystawia Prezydent RP jedynie wówczas, gdy exequatur polskim konsulom wystawia głowa państwa przyjmującego.

List komisyjny państwo wysyłające przekazuje w drodze dyplomatycznej lub w innych stosowany sposób rządowi państwa przyjmującego, niekiedy, za zgodą państwa przyjmującego, dopuszczalne jest zastąpienie listu komisyjnego notyfikacją.

Exequatur

Exequatur (z łac. „niech będzie wykonane”)- państwo przyjmujące udzielające e. W razie zgody na proponowanego kierownika urzędu konsularnego forma exequatur może być dowolna ( np., w formie osobnego dokumentu albo umieszczenia słowa e, na listach komisyjnych).

W razie odmowy udzielenia exequator państwo przyjmujące nie musi podawać jej przyczyn; po uzyskaniu exequatur kierownik urzędu konsularnego zostaje dopuszczony do wykonywania swych funkcji- wyjątkowo może on być jednak tymczasowo dopuszczony do wykonywania funkcji jeszcze przed uzyskaniem exequatur.

Klasy kierowników urzędów konsularnych

art. 9 KWS KIEROWNICY URZĘDÓW KONSULARNYCH DZIELĄ SIĘ NA 4 KLASY:

• konsulów generalnych

• konsulów,

• wicekonsulów,'agentów konsularnych

W praktyce zanika klasa wicekonsulów i agentów konsularnych, gdyż państwa powołują obecnie najczęściej konsulów generalnych i konsulów.

Zasady precedencji

Pierwszeństwo pomiędzy kierownikami urzędów konsularnych w każdej klasie jest ustalane wg, dat udzielenia każdemu z nich exequatur w sytuacji gdy dwóch lub więcej kierowników uzyskało exequatur w tym samym dniu, porządek pierwszeństwa jest ustalany wg. dat przedstawienia państwu przyjmującemu listów komisyjnych; jeżeli jednak kierownik urzędu konsularnego był przed uzyskaniem exequatur tymczasowo dopuszczony do wykonywania funkcji; data tego tymczasowego dopuszczenia określa jego miejsce w porządku pierwszeństwa.

Tymczasowi kierownicy urzędów konsularnych następują w porządku pierwszeństwa po wszystkich kierownikach urzędów konsularnych.

Honorowi urzędnicy konsularni będący kierownikami urzędów konsularnych następują w porządku pierwszeństwa w każdej klasie po zawodowych kierownikach urzędów konsularnych.

Personel konsularny

W zależności od zakresu przysługujących przywilejów i immunitetów KWSK wyróżnia 3 grupy personelu konsularnego:

• urzędników konsularnych- czyli kierownika urzędu konsularnego oraz inne osoby powołane do wykonywania funkcji konsularnych, urzędników konsularnych dzieli się na dwie grupy:

1. zawodowych urzędników konsularnych;

2. honorowych urzędników konsularnych;

• pracowników konsularnych- do grupy tej zalicza się każdą osobę zatrudnioną w służbie administracji lub technicznej urzędu konsularnego;

• członków personelu służby- czyli osoby zatrudnione w służbie domowej urzędu konsularnego.

Wyróżnia się także członków personelu prywatnego, czyli osoby zatrudnione wyłącznie w służbie prywatnej członka urzędu konsularnego.

Liczebność personelu konsularnego- państwa zainteresowane ustalają to pomiędzy sobą, a w braku takiego porozumienia państwo przyjmujące może żądać m aby była ona utrzymana w granicach uznanych przez nie za rozsądne i normalne z uwzględnieniem okoliczności i warunków istniejących w okręgu konsularnym oraz potrzeb danego urz edu konsularnego.

Państwo wysyłające ma obowiązek notyfikowania państwu przyjmującemu imion, nazwisk, kategorii i klasy wszystkich urzędników konsularnych; możliwe jest mianowanie, za zgodą państwa przyjmującego, przez dwa lub więcej państw tej samej osoby.

Podobnie jak w przypadku personelu dyplomatycznego, także urzędnicy konsularni powinni mieć obywatelstwo państwa wysyłającego, dopuszcza się jednak mianowanie, za wyraźną zgodą państwa przyjmującego, która może być w każdej chwili cofnięta, obywateli państwa przyjmującego lub państw trzecich.

Korpus konsularny

Korpus konsularny ( Sorpus Consulaire- CC)- ma dwa znaczenia:

• w węższym rozumieniu- tworzą go wszyscy kierownicy konsularni,

• w szerszym- tworzą go wszyscy kierownicy konsularni i urzędnicy konsularni, tak zawodowi jak i honorowi, posiadający siedziby urzędowe w danej miejscowości państwa przyjmującego.

W odróżnieniu od korpusu dyplomatycznego, w państwie przyjmującym może istnieć kilka korpusów konsularnych w poszczególnych miejscowościach.

Na czele korpusu stoi dziekan, którym jest kierownik urzędu konsularnego najwyższej klasy i najdłużej pełniący swe funkcje, licząc od daty uzyskanie ex; niekiedy obok dziekana korpusu powołuje się także wicedziekana ( sekretarza korpusu).

Konsulowie zawodowi korzystają z zasady pierwszeństwa przed konsulami honorowymi.

Podobnie jak korpus dyplomatyczny, korpus konsularny jest ciałem nieformalnym zajmującym się kwestiami reprezentacyjnymi i służącymi integracji środowiska.

Zakończenie funkcji konsularnych

Funkcje członka urzędu konsularnego ustają z chwilą:

• notyfikacji przez państwo wysyłające państwu przyjmującemu, że funkcje danej osoby uległy zakończeniu (. np. z powodu upływu kadencji czy odwołania),

• cofnięcia exequatur przez państwo przyjmujące, co jest równoznaczne utrata przywilejów i immunitetów- państwo przyjmujące może w każdej chwili i bez podawania przyczyn zawiadomić państwo wysyłające, że urzędnik konsularny jest persona non grata lub, że jakikolwiek inny członek personelu konsularnego jest osobą niepożądaną; w takim przypadku państwo wysyłające musi odwołać daną osobę- jeżeli zwleka z tym obowiązkiem, może nastąpić cofnięcie exequatur, w przypadku pracowników konsularnych notyfikuje się państwu wysyłającemu fakt, iż państwo przyjmujące przestało uważać daną osobę za członka personelu konsularnego.

Funkcje konsularne mogą ustać w wyniku zerwania stosunków konsularnych. Należy zauważyć, ze zerwanie stosunków dyplomatycznych nie pociąga za sobą ipso facto zerwania stosunków konsularnych.

FUNKCJE KONSULARNE. INSTYTUCJA KONSULA HONOROWEGO

Funkcje konsularne

Konwencja Wiedeńska o stosunkach konsularnych niezwykle szeroko ujmuje funkcje konsularne - są one wymienione w art. 5 KWSD - w świetle tego przepisu funkcje konsularne polegają na :

• ochronie w państwie przyjmującym interesów państwa wysyłającego oraz jego obywateli, zarówno osób fizycznych, jak i prawnych, w granicach dozwolonych przez prawo międzynarodowe

• popieraniu rozwoju stosunków handlowych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym oraz na popieraniu wszelkimi innymi sposobami przyjaznych stosunków między tymi państwami zgodnie z postanowieniami niniejszej konwencji

• zapoznawaniu się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami i rozwojem życia handlowego, gospodarczego, kulturalnego i naukowego państwa przyjmującego, zdawaniu z tego sprawy rządowi państwa wysyłającego oraz udzielaniu informacji osobom zainteresowanym

• wydawaniu paszportów i dokumentów podróży obywatelom państwa wysyłającego, jak również wiz lub odpowiednich dokumentów osobom, które pragną udać się do państwa wysyłającego

• udzielaniu pomocy i opieki obywatelom państwa wysyłającego, zarówno osobom fizycznym, jak i prawnym

• działaniu w charakterze notariusza i urzędnika stanu cywilnego oraz wykonywaniu podobnych czynności, jak również pewnych funkcji o charakterze administracyjnym, jeżeli nie sprzeciwiają się temu ustawy i inne przepisy państwa przyjmującego

• ochronie interesów obywateli państwa wysyłającego, zarówno osób fizycznych, jak i prywatnych, w sprawach spadkowych, na terytorium państwa przyjmującego, zgodnie z ustawami i innymi przepisami tego państwa

• ochronie, w granicach ustalonych przez ustawy i inne przepisy państwa przyjmującego, interesów małoletnich i innych osób nieposiadających pełnej zdolności do czynności prawnych, obywateli państwa wysyłającego, w szczególności gdy zachodzi potrzeba ustanowienia nad nimi opieki lub kurateli

• z zastrzeżeniem przestrzegania praktyki i procedury obowiązujących w państwie przyjmującym - zastępowaniu lub zapewnianiu odpowiedniego zastępstwa obywateli państwa wysyłającego przed sądami lub innymi władzami państwa przyjmującego w celu uzyskiwania, zgodnie z ustawami i innymi przepisami tego państwa, podjęcia tymczasowych środków dla ochrony praw i interesów tych obywateli, gdy osoby te z powodu nieobecności lub z jakiejkolwiek innej przyczyny nie są w stanie podjąć w odpowiednim czasie obrony swych praw i interesów

• przesyłaniu sądowych i pozasądowych dokumentów oraz wykonywaniu rekwizycji sądowych zgodnie z obowiązującymi umowami międzynarodowymi lub, w braku takich umów, w sposób zgodny z ustawami i innymi przepisami państwa przyjmującego

• wykonywaniu przewidzianych przez ustawy i inne przepisy państwa wysyłającego praw nadzoru i inspekcji w odniesieniu do statków morskich i rzecznych posiadających przynależność państwową państwa wysyłającego oraz statków powietrznych zarejestrowanych w tym państwie, jak również w stosunku do ich załóg

• udzielaniu pomocy statkom morskim, rzecznym i powietrznym wymienionym w punkcie k) niniejszego artykułu, jak również ich załogom, przyjmowaniu oświadczeń dotyczących podróży tych statków, badaniu i wizowaniu ich dokumentów oraz, z zastrzeżeniem uprawnień władz państwa przyjmującego, przeprowadzaniu dochodzenia w sprawie wypadków, które zdarzyły się w czasie podróży, i załatwianiu sporów między kapitanem, oficerami i marynarzami, o ile zezwalają na to ustawy i inne przepisy państwa wysyłającego

• wykonywaniu powierzonych urzędowi konsularnemu przez państwo wysyłające wszelkich innych funkcji, których nie zakazują ustawy i inne przepisy państwa przyjmującego lub którym państwo to nie sprzeciwia się lub też które są przewidziane w umowach międzynarodowych obowiązujących między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym

państwo wysyłające może powierzyć swemu urzędowi konsularnemu ustanowionemu w państwie przyjmującym wykonywanie funkcji konsularnych w państwie trzecim - wymaga to jednak notyfikacji zainteresowanym państwom i braku wyraźnego sprzeciwu któregokolwiek z nich. Po odpowiedniej notyfikacji państwu przyjmującemu i w braku jego sprzeciwu urząd konsularny państwa wysyłającego może także wykonywać w państwie przyjmującym funkcje konsularne na rzecz państwa trzeciego (np. Szwajcaria wykonuje funkcje konsularne na rzecz Liechtensteinu).

Co do zasady, funkcje konsularne wykonuje się w okręgu konsularnym. W szczególnych okolicznościach urzędnik konsularny może jednak, za zgodą państwa przyjmującego, wykonywać funkcje poza swym okręgiem konsularnym.

Instytucja konsula honorowego

Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych w art. 68 umożliwia powoływanie konsulów honorowych - każde państwo ma swobodę decydowania o mianowaniu lub przyjmowaniu honorowych urzędników konsularnych.

Polska - w świetle art. 5 ust. 2 ustawy o funkcjach konsulów RP, na honorowego konsula generalnego, konsula, wicekonsula lub agenta konsularnego może być powołany obywatel polski zamieszkały w państwie przyjmującym, obywatel państwa przyjmującego lub państwa trzeciego, posiadający wysoki autorytet, cieszący się zaufaniem oraz dający rękojmię wykonywania funkcji zgodnie z interesami RP i jej obywateli osoby takiej powołuje minister właściwy do spraw zagranicznych, zaś w zakresie wykonywanych funkcji podlegają oni kierownikowi przedstawicielstwa dyplomatycznego.

Konsulat honorowy jest szczególnie użyteczny dla państw z powodów finansowych, gdyż konsul honorowy z reguły sam finansuje działalność konsularną i prowadzenie biura. Instytucja ta umożliwia realizację funkcji konsularnych w okręgach nieobjętych działalnością zawodowych urzędników konsularnych.

Zalety tej instytucji powodują, że jest ona szeroko wykorzystywana przez liczne państwa (np. kraje skandynawskie). Z drugiej strony niektóre państwa (np. USA, Rosja) nie korzystają z konsulatów honorowych, gdyż wolą polegać na zawodowych urzędnikach konsularnych

W prawie polskim instytucja konsula honorowego istnieje od 1924 r., choć w okresie od 1945r. do 1984r. instytucja ta nie była wykorzystywana w polskiej służbie zagranicznej. W 2008 r. Polska miała łącznie 323 urzędy konsularne na świecie, w tym 183 urzędy kierowane przez konsulów honorowych.

Konsul zawodowy a konsul honorowy

Różnice miedzy zawodowym urzędnikiem konsularnym a konsulem honorowym :

• konsul zawodowy jest obywatelem państwa wysyłającego, podczas gdy konsul honorowy z reguły jest obywatelem państwa przyjmującego

• w przeciwieństwie do konsula zawodowego, konsul honorowy nie pobiera wynagrodzenia za pełnione funkcje - samodzielnie ponosi koszty najmu lokalu oraz prowadzenia biura konsulatu. Często przysługuje mu w związku z tym rekompensata poniesionych wydatków od pobieranych opłat konsularnych. Z drugiej strony, odmiennie niż konsul zawodowy, może on bez ograniczeń podejmować odpłatną pracę zawodową.

• Konsul honorowy nie korzysta z immunitetów, w tym z immunitetu jurysdykcyjnego - ewentualne postepowanie karne przeciwko niemu powinno być jednak prowadzone ze względami należnymi mu z uwagi na jego urzędowe stanowisko oraz - z wyjątkiem przypadków, kiedy jest zatrzymany lub tymczasowo aresztowany - w taki sposób, aby możliwie jak najmniej utrudniać wykonywanie funkcji konsularnych.

• W przeciwieństwie do zawodowego urzędnika konsularnego, konsul honorowy nie jest urzędnikiem państwa wysyłającego - nie jest zatrudniony na podstawie umowy o pracę, zaś stosunek między nim a państwem wysyłającym powstaje w wyniku mianowania przez ministra spraw zagranicznych.

• Pozostając obywatelem państwa przyjmującego, konsul honorowy może angażować się w działalność polityczna w tym państwie, korzysta także z praw obywatelskich.

Przywileje i immunitety a konsulat honorowy

Przywileje i immunitety związane z wykonywaniem funkcji konsula honorowego :

• Państwo przyjmujące ma obowiązek zapewnienia ochrony osobie konsula honorowego oraz pomieszczeń konsulatu honorowego przed jakimkolwiek wtargnięciem lub szkodą, a także powinno zapobiegać jakiemukolwiek zakłóceniu spokoju urzędu konsularnego lub uchybieniu jego godności

• Pomieszczenia konsulatu honorowego są zwolnione od wszelkich opłat i podatków państwowych, regionalnych i komunalnych, z wyjątkiem opłat należnych za świadczenie określonych usług

• Archiwa i dokumenty honorowego konsulatu są nietykalne niezależnie od czasu i miejsca, w którym się znajdują, pod warunkiem, że są oddzielone od innych papierów i dokumentów, a w szczególności od prywatnej korespondencji konsula honorowego

• Konsul honorowy jest zwolniony od wszelkich opłat i podatków od wynagrodzeń i innych kwot, jakie otrzymuje od państwa wysyłającego w związku z wykonywaniem funkcji konsularnych

• Zwolnienie od opłat celnych konsulatu honorowego - dotyczy jedynie wybranych przedmiotów, takich jak godła, flagi, szyldy, pieczęcie i stemple, książki, druki urzędowe, meble, urządzenia i materiały oraz inne analogiczne przedmioty dostarczane urzędowi konsularnemu do jego użytku przez państwo wysyłające

PRZYWILEJE I IMMUNITETY KONSULARNE

Podział przywilejów i immunitetów konsularnych

Przywileje i immunitety konsularne mają węższy zakres w porównaniu do przywilejów i immunitetów dyplomatycznych - oparte są na podstawie funkcjonalnej, mając zapewnić skuteczne wykonywanie funkcji przez urzędy konsularne w imieniu ich państw. Dzielą się na :

• Przysługujące urzędom konsularnym jako takim - przywileje i immunitety rzeczowe

• Przysługujące poszczególnym członkom personelu konsularnego - przywileje i immunitety osobowe

Przywileje i immunitety rzeczowe

Nietykalność pomieszczeń konsularnych :

• Bez zgody kierownika urzędu organy państwa przyjmującego nie mogą wkraczać do tej części pomieszczeń konsularnych, które urząd konsularny używa wyłącznie na potrzeby swojej pracy, istnieje jednak domniemanie zgody kierownika w razie pożaru lub innego nieszczęśliwego wypadku wymagającego niezwłocznych czynności ochronnych

• Na państwie przyjmującym ciąży obowiązek przedsięwzięcia wszelkich stosownych środków dla ochrony pomieszczeń konsularnych przed jakimkolwiek wtargnięciem lub szkodą oraz dla zapobieżenia jakiemukolwiek zakłóceniu spokoju urzędu konsularnego lub uchybieniu jego godności

• Pomieszczenia konsularne oraz mienie urzędu konsularnego nie podlegają rekwizycji na cele obrony narodowej lub użyteczności publicznej. Jeżeli jednak na te cele niezbędne jest wywłaszczenie, to państwo przyjmujące powinno podjąć wszelkie odpowiednie środki dla uniknięcia utrudnienia wykonywania funkcji konsularnych oraz niezwłocznie wypłacić państwu wysyłającemu odpowiednie i efektywne odszkodowanie.

Nietykalność archiwów i dokumentów konsularnych - są one nietykalne, niezależnie od czasu i miejsca, w którym się znajdują.

Prawo używania flagi i godła państwowego - flaga państwa wysyłającego może być wywieszona i jego godło może być umieszczone na budynku zajmowanym przez urząd konsularny i na jego drzwiach wejściowych, jak również na rezydencji kierownika urzędu konsularnego oraz na jego środkach transportu, gdy są używane do celów służbowych.

Zwolnienie pomieszczeń konsularnych od opłat i podatków - rozciąga się ono także na rezydencję zawodowego kierownika urzędu konsularnego, której właścicielem lub najemcą jest państwo wysyłające lub jakakolwiek osoba działająca w jego imieniu. Nie obejmuje jednak opłat należnych za świadczenie określonych usług. Urząd konsularny może pobierać opłaty za dokonywanie czynności konsularnych.

Swoboda porozumiewania się z rządem, przedstawicielstwami dyplomatycznymi oraz innymi urzędami konsularnymi państwa wysyłającego :

• Urząd konsularny ma prawo używać w tym celu wszelkich odpowiednich środków, łącznie z kurierami dyplomatycznymi i konsularnymi, pocztą dyplomatyczną lub konsularną oraz korespondencją sporządzoną kodem lub szyfrem

• Korespondencja urzędowa urzędu konsularnego jest nietykalna - poczty konsularnej nie wolno ani otwierać, ani zatrzymywać. Jeżeli jednak właściwe władze państwa przyjmującego mają poważne podstawy, aby przypuszczać, że poczta ta zawiera inne przedmioty niż korespondencja, dokumenty i przedmioty przeznaczone wyłącznie do użytku urzędowego, mogą prosić, aby poczta ta została otwarta w ich obecności przez upoważnionego przedstawiciela państwa wysyłającego. Gdyby władze państwa wysyłającego odmówiły zastosowania się do tej prośby, poczta jest zwracana do miejsca, skąd pochodzi.

• Prawo porozumiewania się dotyczy także kontaktów urzędu konsularnego z obywatelami państwa wysyłającego - władze państwa przyjmującego powinny niezwłocznie zawiadomić urząd konsularny państwa wysyłającego o tym, że w jego okręgu konsularnym obywatel tego państwa został tymczasowo aresztowany, uwięziony lub pozbawiony wolności w jakikolwiek inny sposób. Wiadomość taka może być także wysłana przez osobę znajdująca się w powyższej sytuacji. Urzędnicy konsularni mają prawo do odwiedzin takiej osoby, rozmawiania i korespondowania z nią oraz zapewnienia jej zastępstwa prawnego.

Przywileje i immunitety osobowe

Nietykalność osobista urzędników konsularnych :

• Na państwie przyjmującym ciąży obowiązek traktowania urzędników konsularnych z należnym szacunkiem i podejmowania wszelkich odpowiednich środków dla zapobiegania jakimkolwiek zamachom na osobę, wolność lub godność urzędnika. W przeszłości zdarzały się jednak przypadki naruszenia nietykalności osobistej urzędników konsularnych - np. w sierpniu 1998r. afgańscy talibowie zamordowali ośmiu pracowników konsulatu Iranu w mieście Maazar i Sharif.

• Zakres nietykalności osobistej jest jednak ograniczony - urzędnicy konsularni mogą być wyjątkowo zatrzymani lub tymczasowo aresztowani - możliwe jest to w razie popełnienia ciężkiej zbrodni i na podstawie postanowienia właściwej władzy sądowej. W razie zatrzymania lub tymczasowego aresztowania członka personelu konsularnego lub wszczęcia przeciwko niemu postępowania karnego, państwo przyjmujące jest obowiązane zawiadomić o tym możliwie jak najszybciej kierownika urzędu konsularnego albo - jeżeli sprawa dotyczy samego kierownika - państwo wysyłające.

Immunitet jurysdykcyjny - urzędnicy konsularni i pracownicy konsularni nie podlegają jurysdykcji karnej, cywilnej i administracyjnej państwa przyjmującego, jednakże tylko w odniesieniu do czynności dokonanych w wykonaniu funkcji konsularnych. Ponadto immunitet nie znajduje zastosowania do powództw cywilnych :

• Wynikłych z zawarcia przez urzędnika konsularnego lub pracownika konsularnego umowy, w której nie występował on wyraźnie lub w sposób domniemany jako przedstawiciel państwa wysyłającego

• Wytoczonych przez osoby trzecie na skutek szkód powstałych w wyniku wypadku spowodowanego w państwie przyjmującym przez pojazd, statek morski lub statek powietrzny

Wszczęcie postępowania karnego przeciwko urzędnikowi konsularnemu rodzi ciążący na nim obowiązek stawiania się przed właściwymi władzami. Postępowanie powinno być jednak prowadzone ze względami należnymi mu z uwagi na jego urzędowe stanowisko oraz w sposób, który by możliwie jak najmniej utrudniał wykonywanie funkcji konsularnych. Urzędnicy konsularni mogą być więzieni lub podlegać jakiejkolwiek innej formie ograniczenia ich wolności osobistej jedynie w wykonaniu prawomocnego wyroku sądowego.

Członkowie urzędu konsularnego mogą być wzywani w charakterze świadków w toku postępowania sądowego lub administracyjnego - jednak mimo obowiązku stawiennictwa, urzędnicy konsularni (w przeciwieństwie do pracowników konsularnych oraz członków personelu służby) mogą odmówić złożenia zeznań. Nie są także obowiązani do składania zeznań co do faktów związanych z wykonywaniem ich funkcji, ani do przedstawiania urzędowej korespondencji i dokumentów odnoszących się do tej funkcji.

Odmowa złożenia zeznań nie może powodować zastosowania wobec urzędnika jakiegokolwiek środka przymusu ani sankcji. Zeznanie może, gdy jest to możliwe, zostać przyjęte w mieszkaniu członka urzędu lub w urzędzie konsularnym, albo w postaci oświadczenia na piśmie.

Zwolnienie od opłat i podatków - urzędnicy konsularni i pracownicy konsularni, jak również członkowie ich rodzin pozostający z nimi we wspólnocie domowej, są zwolnieni od wszelkich opłat i podatków osobistych i rzeczowych, z wyjątkiem :

• Podatków pośrednich tego rodzaju, które zazwyczaj są wliczane w cenę towarów i usług

• Opłat i podatków od prywatnego mienia nieruchomego położonego na terytorium państwa przyjmującego

• Podatków od spadku i podatków od przeniesienia prawa własności, pobieranych przez państwo przyjmujące

• Opłat i podatków od prywatnych dochodów, łącznie z dochodami od kapitału, mających swe źródło w państwie przyjmującym oraz podatków od kapitału zainwestowanego w przedsiębiorstwach handlowych lub finansowych w państwie przyjmującym

• Opłat pobieranych z tytułu zapłaty za świadczenia określonych usług

• Opłat rejestracyjnych, sądowych, hipotecznych i stemplowych

Członkowie personelu służby są zwolnieni od opłat i podatków od wynagrodzeń, które otrzymują za swą pracę.

Urzędnicy konsularni korzystają ze zwolnień od opłat celnych i rewizji celnej - podobny przywilej, choć o ograniczonym zakresie, rozciąga się na pracowników konsularnych, dotyczy on jednak tylko zwolnień celnych w stosunku do przedmiotów przywiezionych w czasie pierwszego instalowania się.

Bagaż osobisty urzędników konsularnych i członków ich rodzin pozostających z nimi we wspólnocie domowej jest zwolniony od rewizji celnej - może on być jednak poddawany rewizji wówczas, gdy istnieją poważne powody do przypuszczenia, że zawiera przedmioty nie przeznaczone do użytku służbowego lub osobistego, których przywóz lub wywóz jest zabroniony przez ustawy i inne przepisy państwa przyjmującego lub które podlegają jego ustawom i innym przepisom o kwarantannie. Rewizja taka powinna być dokonywana w obecności zainteresowanego urzędnika konsularnego lub członka jego rodziny.

Zwolnienie od ubezpieczenia społecznego w państwie przyjmującym.

Zwolnienie od zezwoleń na pracę, przepisów dotyczących rejestracji cudzoziemców i zezwoleń na pobyt - członkowie urzędu konsularnego są zwolnieni, w zakresie pracy wykonywanej przez nich dla państwa wysyłającego, od wszelkich obowiązków dotyczących zezwoleń na pracę przewidzianych przez przepisy państwa przyjmującego dotyczące zatrudniania cudzoziemców.

Swoboda poruszania się i podróżowania po terytorium państwa przyjmującego, z zastrzeżeniem stref, do których wstęp ze względu na bezpieczeństwo tego państwa jest zabroniony lub ograniczony.

Wymienionym przywilejom i immunitetom towarzyszy obowiązek osób z nich korzystających przestrzegania praw państwa przyjmującego i niemieszania się w jego sprawy wewnętrzne. Zakazane jest także wykonywanie przez zawodowych urzędników konsularnych w państwie przyjmującym działalności zawodowej lub handlowej dla zysku osobistego.

PRAWO DYPLOMATYCZNE ORGANIZACJI MIEDZYNARODOWYCH

Rozwój organizacji międzynarodowych

Następuje szczególnie od II połowy XX wieku - pojawia się wtedy i rozwija swą różnoraką działalność, obejmującą praktycznie wszystkie dziedziny stosunków międzynarodowych, wiele organizacji międzynarodowych, których członkami są suwerenne państwa.

Międzyrządowe organizacje międzynarodowe - współcześnie nie ma już wątpliwości, że posiadają one podmiotowość prawnomiędzyrządową. Zgadzając się z tym poglądem, należy zaznaczyć, iż jest to podmiotowość specyficzna, różna od podmiotowości państwa, będąca pochodną państwa - pierwotnego podmiotu prawa międzynarodowego, gdyż organizacje międzynarodowe powstają z woli państw tworzących daną organizację.

Dyplomacja wielostronna

Dyplomacja wielostronna (dyplomacja kolektywna) - urzeczywistniana przez państwa poprzez ich uczestnictwo i działalność głównie w organizacjach międzynarodowych, międzyrządowych, wyposażonych w stałe organy, władne podejmować decyzje w zakresie swych statutowych kompetencji.

Rozwojowi organizacji międzynarodowych towarzyszyło wykrystalizowanie się specyficznej funkcji (zawodu) funkcjonariusza międzynarodowego, korzystającego ze specjalnego, faktycznie paradyplomatycznego statusu.

Prawo dyplomatyczne organizacji międzynarodowych

Reguluje stosunki między państwami a organizacjami międzynarodowymi. Prawo to jest zbiorem norm regulujących :

• Status prawny, przywileje i immunitety stałych misji i stałych przedstawicieli państw przy organizacjach międzynarodowych, jak również delegacji do organów i na konferencje

• Status prawny, przywileje i immunitety samych organizacji międzynarodowych oraz ich funkcjonariuszy i ekspertów

• W przypadku niektórych organizacji także takie kwestie, jak bierne i czynne prawo legacji

Prawo to reguluje także sytuację prawną oraz przywileje i immunitety obserwatorów z ramienia państwa niebędących członkami organizacji.

Status organizacji międzynarodowych

Status organizacji międzynarodowych - regulowany był przeważnie na podstawie indywidualnych aktów prawnomiędzynarodowych, wielostronnych lub dwustronnych, przyjmowanych dla każdej organizacji międzynarodowej odrębnie. Wyjątek od tej zasady stanowiła przyjęta w ramach ONZ Konwencja powszechna z 21 listopada 1947r. w sprawie przywilejów i immunitetów organizacji wyspecjalizowanych , która - jak sama nazwa wskazuje - reguluje przywileje i immunitety wszystkich organizacji wyspecjalizowanych ONZ.

Konwencja ta stanowi w przeważającej mierze powtórzenie postanowień Konwencji o przywilejach i immunitetach ONZ z 1946r., której standardowe postanowienia często służą jako podstawa do uregulowania kwestii przywilejów i immunitetów różnych misji i spotkań organizowanych nie tylko w ramach ONZ, lecz także poza ramami światowej organizacji.

Źródła prawa dyplomatycznego organizacji międzynarodowej

Analogicznie jak w przypadku stosunków dyplomatycznych między państwami, są nimi :

• Umowy wielostronne, a szczególnie Konwencja wiedeńska z 14 marca 1975r. o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi o charakterze uniwersalnym, statuty organizacji międzynarodowych, Konwencja o przywilejach i immunitetach ONZ z 13 lutego 1946r. oraz organizacji wyspecjalizowanych ONZ z 21 listopada 1947r., a także liczne konwencje o przywilejach i immunitetach międzypaństwowych (międzyrządowych) organizacji międzynarodowych.

• Umowy dwustronne, głównie w sprawie siedziby danej organizacji międzynarodowej określające status organizacji lub jej organów na terytorium państwa-siedziby organizacji oraz zakres przywilejów i immunitetów.

• Źródłem prawa dyplomatycznego organizacji międzynarodowych jest również zwyczaj międzynarodowy, co potwierdza we wstępie Konwencja wiedeńska z 14 marca 1975r. - istnieje już bowiem bogata praktyka w omawianej dziedzinie.

Praktyczne znaczenie w omawianym zakresie ma również prawo wewnętrzne organizacji międzynarodowych, prawo wewnętrzne państw oraz doktryna i orzecznictwo międzynarodowe.

Specyfika prawa dyplomatycznego organizacji międzynarodowych

• Inaczej aniżeli w praktyce określa się tu zasady pierwszeństwa (precedencji) wśród stałych przedstawicieli państw przy organizacjach międzynarodowych - określa się go nie według daty złożenia listów uwierzytelniających, lecz według alfabetycznej kolejności nazw państw, używanych w danej organizacji

• W odróżnieniu od służby dyplomatycznej, w której obowiązuje jednolity, skodyfikowany system przywilejów i immunitetów, w organizacjach międzynarodowych system ten jest bardzo zróżnicowany

• Prawo to określa specyficzne warunki, jakie pojawiają się między organizacjami a państwem-siedzibą (host-state), a więc państwem, na którego terytorium organizacja ma bądź swą stałą siedzibę, biuro, bądź odbywa się posiedzenie jej organów lub zwołanej przez nią konferencji

• Podobnie jak w stosunkach między państwami, obowiązuje tu zasada suwerennej równości państw - stąd też musi być respektowany obowiązek wyrażania uprzedniej zgody na nawiązanie stosunków oficjalnych i ustanowienie stałego przedstawicielstwa przy danej organizacji międzynarodowej

Prawo legacji organizacji międzynarodowych

Prawo legacji organizacji międzynarodowej, a więc zdolność prawna do przyjmowania obcych przedstawicielstw o charakterze dyplomatycznym i wysyłania, czy też akredytowania własnych wiąże się z podmiotowością prawnomiędzynarodową danej organizacji międzynarodowej (atrybut podmiotowości zwany ius legationis). Jednakże, jak potwierdza praktyka, w odróżnieniu od państw, w przypadku organizacji międzynarodowych przeważa korzystanie z biernego prawa legacji, co oznacza, że zdecydowanie większa liczba państw i organizacji międzynarodowych akredytuje jednostronnie, a więc bez wzajemności, swe stałe przedstawicielstwa przy takich organizacjach, jak ONZ, UE, Rada Europy, wiele organizacji wyspecjalizowanych ONZ, organizacji regionalnych itd.

Prawo legacji realizowane jest głównie w formie akredytowania stałych przedstawicielstw państw i i stałych misji organizacji międzynarodowych. Posiadają one faktycznie dyplomatyczny status. Na czele tych przedstawicielstw stoją zazwyczaj przedstawiciele państw czy też organizacji międzynarodowych w randze ambasadorów.

Stałe przedstawicielstwa państw przy organizacjach międzynarodowych

Stałe przedstawicielstwa państw przy organizacjach międzynarodowych datują się faktycznie od czasów Ligii Narodów, a rozpowszechniają się szeroko po II WŚ, zwłaszcza w całej rodzinie organizacji ONZ, Radzie Europy i Wspólnotach Europejskich.

Stanowią one ważne ogniwo we współpracy państw zarówno członkowskich, jak i nieczłonkowskich z poszczególnymi organizacjami międzynarodowymi. Ich status prawny określany jest bądź na podstawie wielostronnych aktów prawnomiędzynarodowych, umów dwustronnych, zwanych przeważnie porozumieniem o siedzibie danej organizacji międzynarodowej, lub też na podstawie przepisów wewnętrznych państw.

Współcześnie pewne powszechne zasady i normy dotyczące stałych misji państw przy organizacjach międzynarodowych o charakterze uniwersalnym zostały skodyfikowane w Konwencji Wiedeńskie z 1975r.

W praktyce organizacji międzynarodowych wykształciły się dwie kategorie misji państw przy organizacjach międzynarodowych :

• O charakterze stałym

• O charakterze tymczasowym

Stali przedstawiciele państw akredytowani przy danej organizacji międzynarodowej stoją zazwyczaj przez kilka lat na czele stałej misji, w której skład podobnie jak w stałej misji dyplomatycznej, wchodzi personel dyplomatyczny, techniczno-administracyjny i służba.

Natomiast tymczasowi przedstawiciele państw, zwani delegatami, ekspertami itp., wysyłani są ad hoc do wzięcia udziału w pracach sesji organizacji czy też ich poszczególnych organów lub zwoływanych przez nie konferencji.

Stałe przedstawicielstwo powinno być zlokalizowane, w zasadzie, w miejscowości siedziby organizacji. Jednak gdy zezwalają na to przepisy organizacji oraz za uprzednią zgodą państwa-siedziby organizacji, państwo wysyłające może zainstalować misję lub biuro misji w miejscowości innej aniżeli siedziba organizacji - ma to miejsce m.in. w przypadku Rady Europy mającej swą siedzibę w Strasburgu. Niektóre z państw członkowskich i obserwatorów nie mają siedziby swych stałych przedstawicielstw w Strasburgu, zwłaszcza obserwatorów, lecz w Paryżu, a nawet w stolicach swych państw (w ministerstwach spraw zagranicznych).

Jeśli chodzi o status stałych przedstawicielstw wielu organizacji międzynarodowych, w państwach niebędących ich członkami lub przy innych organizacjach międzynarodowych, to korzystają one w większości ze statusu dyplomatycznego lub specjalnego statusu określonego w umowie dwustronnej.

Delegacje do organów i na konferencje organizacji międzynarodowych

Status określany jest każdorazowo bądź w aktach założycielskich organizacji międzynarodowych, bądź w innych umowach (np. w konwencji o statusie prawnym, przywilejach i immunitetach organizacji międzynarodowych).

Część III Konwencji Wiedeńskiej z 1975r. - reguluje status delegacji do organów i na konferencje organizowane pod auspicjami organizacji międzynarodowych o charakterze uniwersalnym. W myśl art. 42 Konwencji państwo może wysłać delegację do organu lub na konferencją, jednakże tylko zgodnie z przepisami danej organizacji. Jeśli przepisy organizacji na to zezwalają, dwa lub więcej państw może wysyłać wspólna delegacje do organu lub na konferencję .

W kwestii składu delegacji, to oprócz szefa delegacji w jej skład mogą wchodzić inni delegaci, personel dyplomatyczny, administracyjny i techniczny oraz służby.

W części III określone zostały również tak ważne z punktu widzenia praktyki kwestie, jak : pełnomocnictwa, obowiązek powiadamiania o składzie delegacji, o przybyciu i ostatecznym wyjeździe członków delegacji, o tytułach porządku pierwszeństwa członków delegacji itd.

Funkcjonariusze międzynarodowi

To członkowie aparatu urzędniczego stałych organów organizacji międzynarodowych. Znajdują się oni w służbie organizacji międzynarodowej. Zatrudniani są na kontraktach bezterminowych lub na oznaczony w nich okres. Obowiązki określane są zazwyczaj na podstawie umowy międzynarodowej. Pełnione przez nich funkcje mają przeważnie charakter stały, a więc nie dorywczy i nie powinny być wykonywane jednocześnie z innymi funkcjami.

Personel organizacji międzynarodowych zatrudniony być może według różnych kryteriów (np. według kryterium geograficznego).

Funkcjonariusze organizacji międzynarodowych dzielą się na kategorie na ogół według szczebla zajmowanego w hierarchii urzędniczej - tak np. w ONZ najwyższą kategorię jej pracowników stanowią. Sekretarz Generalny, jego zastępcy i podsekretarze generalni, drugą - tworzą dyrektorzy biur lub departamentów, trzecią - funkcjonariusze polityczno-koncepcyjni, a dwie ostatnie stanowią pracownicy usług ogólnych i pracownicy fizyczni.

Funkcjonariusze międzynarodowi korzystają ze statusu oraz prerogatyw przyznanych im przez państwa członkowskie danej organizacji międzynarodowej.

Ich status różni się od statusu dyplomatów - funkcjonariusze międzynarodowi :

• W odróżnieniu od dyplomatów nie reprezentują bezpośrednio państw, lecz daną organizację międzynarodowa

• W odróżnieniu od dyplomatów funkcjonariusz międzynarodowy uprawniony jest do pełnienia swych funkcji na terytoriach wszystkich państw członkowskich bez konieczności uzyskania na to każdorazowo zgody np. w formie akredytacji, jak to ma miejsce w przypadku przedstawiciela dyplomatycznego - reprezentuje on bowiem interesy całej organizacji międzynarodowej (wszystkich jej członków), a nie pojedynczego państwa lub grupy państw.

• W odróżnieniu od dyplomaty funkcjonariusz międzynarodowy nie podlega w całym okresie pełnienia funkcji w tym charakterze władzy własnego państwa, lecz władzom organizacji międzynarodowej, której jest funkcjonariuszem - zasadniczą bowiem jego powinnością jest lojalność wobec organizacji międzynarodowej, której jest funkcjonariuszem. Stąd też nie może on stosować się do ewentualnych instrukcji od rządu państwa, którego jest obywatelem, lub też pełnić w jego imieniu jakichś funkcji w okresie, gdy jest funkcjonariuszem międzynarodowym.

Funkcjonariusz międzynarodowy pracuje wyłącznie na rzecz swej organizacji międzynarodowej. Nie może więc prowadzić działalności prywatnej lub kontynuować w jakiś sposób dotychczasowej narodowej służby publicznej, np. jako urzędnik administracji swego państwa. Ma to głównie na celu zagwarantowania pełnej niezależności funkcjonariuszy międzynarodowych i ochronę ich przed wpływami i naciskami czynników spoza organizacji międzynarodowej.

Funkcjonariusz międzynarodowy odpowiada tylko przed organizacją za wykonywanie powierzonych mu międzynarodowych funkcji i bieżących zadań. Dla zapewnienia całkowitej niezależności w wypełnianiu ich funkcji w charakterze funkcjonariuszy międzynarodowych przyznaje się im określony zakres przywilejów i immunitetów.

Funkcje organizacji międzynarodowych

Ze względu na wielkie zróżnicowanie charakteru i profilu organizacji międzynarodowych także profil ich funkcji jest wielce zróżnicowany - od ogólnopolitycznych, mieszanych, do ściśle branżowych, jak gospodarcze, ochrona środowiska, obrona itd. Funkcje są zazwyczaj bardzo ściśle określane w statutach organizacji międzynarodowych lub umowach powołujących je do życia.

Jedną z głównych funkcji OBWE, która nie ma wykrystalizowanego statutu organizacji międzynarodowej, jest tzw. dyplomacja prewencyjna, mająca na celu zapobieganie konfliktom dzięki wczesnemu ostrzeganiu, analizowanie stosunków między różnymi grupami etnicznymi i ostrzeganie OBWE przed ewentualnym ewoluowaniem napięć w kierunku przerodzenia się w konflikt, np. na obszarze byłej Jugosławii, Górnym Karabachu, Gruzji, Naddniestrzu, Estonii itd.

Na ogół funkcje organizacji międzynarodowych dzieli się na :

• Regulacyjne, polegające na ustanowieniu zasad i norm postępowania państw w stosunkach międzynarodowych

• Kontrolne, służące ustalaniu stanu faktycznego i jego zgodności z ustalonymi zasadami i normami postępowania

• Operacyjne, służące realizacji w praktyce celów i bieżących zadań organizacji międzynarodowej

---