Prawo obowiązujące:
- Konstytucje – najwyższe źródło prawa,
Cechy: szczególna nazwa, szczególna treść, szczególna moc prawna, szczególny sposób uchwalania i zmiany konstytucji
- ratyfikowane umowy międzynarodowe- ratyfikuje i wypowiada je prezydent RP, przed wprowadzeniem wymagają zgody sejmu w postaci uchwały upoważniającej, dotyczą przystąpienia RP do układów politycznych lub wojskowych
- ustawy 3 razy czytane w sejmie, posłowie, komisja, sejm, następnie przekazywana przez marszałka do sejmu:
albo przyjmuje w całości – do prezydenta
albo wprowadza poprawki – do sejmu
albo odrzucane w całości – do sejmu
Prezydent ma 31 dni na podpisanie, krótszy przy budżetowej, może ustawę zawetować, może skierować ją do trybunału konstytucyjnego
Materia ustawowa- sprawy które mogą być regulowane w formie ustawy
Inicjatywa ustawodawcza- ograniczony krąg podmiotów, które występują z projektem ustawy. Każdy człowiek może po 100tys podpisów
- rozporządzenia z mocą ustawy – może wydawać prezydent RP w czasie stanu wojennego na wniosek rady ministrów ,może ograniczać prawa i wolności, nakładać dodatkowe obowiązki i obciążenia.
- Rozporządzenia – wydawane na podstawie ustawy i w celu wykonania ustawy, mogą być wydawane przez: Prezydent RP, premier RP, rada ministrów, KRRIT
- akty prawa miejscowego – tylko na określonym obszarze państwa, wydawane są przez wojewodę, sejmik województwa, rade gmin, rady powiatów,
Akty o charakterze wewnętrznym- nie dotyczą obywateli, dotyczą struktury administracyjnej, żeby obowiązywały muszą być ogłoszone oficjalnie w wydawanych dziennikach urzędowych:
Dz. U. RP
Monitor polski
Monitor polski B
Na końcu aktu jest określone po jakim czasie obowiązuje , jeśli nie ma informacji obowiązuje po 14 dniach
Vacatio Legis- czas na zapoznanie się z prawem, po jego upływie prawo obowiązuje

NACZELNE ORGANY ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
- PREZYDENT RP – jest najwyższym przedstawicielem RP, gwarantem ciągłości władzy, czuwa nad przestrzeganiem konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa, oraz nienaruszalności i niepodzielności granic państwa.
Sfera zew.- mianuje naszych przedstawicieli w innych państwach, ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe
Sfera wew- mianuje szefa sztabu generalnego, zwierzchnik sił zbrojnych, może dokonywać zmian w skłądzie RN na wniosek Prezesa RM
Sfera tworzenia prawa- wydaje rozporządzenia i zarządzenia, może wydawać akty urzędowe, powołuje członków rady bezpieczeństwa narodowego, członków KRRIT, wnioskuje o powołanie prezesa NBP
- RADA MINISTRÓW – ORGAN KOLEGIALNY
Prezes, vice prezesi, przewodniczący komitetów
Kompetencje: zapewnienie wykonywania ustaw, koordynuje i kontroluje pracę organów administracji rządowej, podejmuje uchwały i wydaje rozporządzenia, chroni interesy skarbu państwa, uchwala projekt budżetu państwa, zapewnia jego wykonanie, składa sprawozdanie z jego wykonania, zapewnia bezpieczeństwo
- PREZES RADY MINISTRÓW
Reprezentuje RM i rząd, przewodniczy RM, zapewnia wykonanie polityki RM i określa sposoby jej wykonania, koordynuje i kontroluje pracę ministrów, sprawuje nadzór nad samorządem terytorialnym, jest zwierzchnikiem służbowym wszystkich pracowników administracji, wydaje DU i monitor polski, obsługuje sprawy kadrowe, zapewnia prawidłowe współdziałanie między RM prezesem a sejmem, senatem i prezydentem
- MINISTROWIE
Kierują działaniami adm rządowej, lub wypełniają działania wyznaczone przez prezesa RM
- CENTRALNE ORGANY ADMINISTRACJI RZĄDOWEJ
Nie są wymienione w konstytucji, ok. 57
- ADMINISTRACJA TERENOWA
Zespolona, zespala ją wojewoda, ponosi odp. Za jej działanie, Nie zespolona- działa na obszarze funkcjonowania wojewody, ale mu nie podlega

ADMINISTRACJA SAMORZĄDOWA działa na własny rachunek i odpowiedzialność
Gmina, powiat, województwo
- GMINA ma osobowość prawną, samodzielność gminy podlega ochronie sądowej
Organy gminy:
Rada gminy:.
Art. 7 ust o SG - są to zadania, które nie mogą być scedowane na inny organ: powołanie skarbnika i sekretarza, uchwalanie budżetu gminy, sprawy majątkowo organizacyjne.
Gmina może prowadzić działalność gospodarczą- wykraczającą poza zakres użyteczności publicznej, jeżeli przepisy odrębnej ustawy jej na to pzwalają. Gmina może wkraczać w działalność gospodarczą jeżeli na lokalnym rynku pracy jest tak duże bezrobocie i nie zadziałałby dotychczasowe stosowane środki faktyczne i prawne, wówczas gmina może rozpocząć działalność gospodarczą w formie spółek zoo. Albo S.A. może także do nich przystąpić
Zadania gminy:
Własne – ogólnie określone w ustawie o sam gmin
Zlecone – należą do administracji rządowej, ale administracja rządowe przekazuje je gminą do wykonania, przekazuje pieniądze na ich wykonanie. Zadania zlecone dzieli się na: powiązane, wynikające
- POWIAT samorządowa osoba prawna, lokalna wspólnota samorządowa: terytorium- określone, ludność.
Organy: rada powiatu- stanowią radni, wybierani co 4 lata. Organ wykonawczy- zarząd gminy. Rada powiatu spełnia zadania ponad gminne: szkolnictwo wyższe, nadzór bud, geodezja kartografia, ochrona p powodziowa.
Powiat nie może prowadzić działalności gospodarczej wykraczającej poza zakres użyteczności publicznej.
„co nie jest rozdzielone w przepisach należy do gminy- domniemanie kompetencji gminy”
- WOJEWÓDZTWO od 1999 16, jest osobą prawną, podlegają sądowej ochronie
Organy: sejmik woj., zarząd woj. Na czele zarządu stoi marszałek.
Wypełnia zadania które wykraczają poza gminę i powiat: podtrzymywanie tradycji narodowych, pomoc społeczna, ściąganie inwestorów, szkolnictwo wyższe, kultura..
Woj. Nie może prowadzić działalności wykraczającej poza zakres użyteczności publicznej. Może prowadzić w celach promocyjnych, edukacyjnych , wydawniczych, dot. Woj.

SAMORZĄD GOSPODARCZY- SPECJALNY”
-dobrowolny
-ma organy:
izby – mają reprezentację na szczeblu krajowym
SAMORZĄD ZAWODOWY- najczęściej dot. Wolnych zawodów
Mają samorządy, reprezentują ich uzby, mają przedstawicieli na szczeblu krajowym
Są częścią administracji publicznej.

KONTROLA- porównanie stanu faktycznego, rzeczywistego z pewnymi założonymi wzorcami )przepisy prawne, budżet, plan, program)Dokonywanie analizy i wyciągnięcie wniosków pokontrolnych.
Do ustawowych kryteriów kontroli należą:
-celowość
-rzetelność
-legalność
-skuteczność
-sprawność
Kontrola powinna być: fachowa, bezstronna, efektywna
Bezstronność- czyli obiektywizm kontroli ułatwia nieobciążanie kontrolującego za działalność kontrolowanego
Fachowość-pojawia się w zdolności oceny i gruntownej znajomości jej kryteriów i w wyborze optymalnej metody kontroli
Efektywność- możliwie najlepszy wynik przy jak najniższych nakładach, przeznaczonych na kontrole
Podstawowym składnikiem kontroli jest dostęp do informacji, a także prawo zażądania takiego dostępu przez podmiot kontrolujący i obowiązek udostępnienia inf przez podmiot kontrolowany

Rodzaj uzyskanych informacji pozwala na rozpoznanie rodzaju kontroli:
- Inspekcja- kontrola na miejscu przez obserwatora
- Lustracja-kontrola skierowana na stan i cechy a nie zachowanie podmiotu
- Rewizja-kontrola dokumentów finansowych
- Wizytacja
Inny podział kontroli:
- całościowa
- problemowa
z urzędu i na wniosek
wewnętrzna i zewnętrzna
Wstępna- przed podjęciem działań przez jednostkę
Bieżąca-w trakcie pracy
Następna-po zakończeniu pracy

Przyjmuje się, że kontrola jest funkcją samoistną a czasami jest częścią nadzoru

NADZÓR- badanie działalności podmiotu organizacyjnego, połączone i możliwe do modyfikacji tej działalności, dokonywane przez organ zwierzchni w celu zapewnienia działalności zgodnej z prawem
Nadzór:
- dyrektywny
- weryfikacji
- inspekcji – mający na celu ochronę wartości: bezpieczeństwa, zdrowia, ochrona mienia

Funkcje kontrolne parlamentu (konstytucja 1997) sejm sprawuje kontrole nad działalnością rady ministrów w zakresie określonym przepisami konstytucyjnymi i ustawami, sejm na wniosek premiera może rozwiązać organ stanowiący samorządu terytorialnego, jeżeli ten organ łamie konst, lub ustawę.
Funkcje kontroli określone są w regulaminie sejmu, niezależnie od tego sejm może powoływać komisję rządową do zbadania określonej sprawy, tryb pracy określa ustawa.
Prezes RM i pozostali członkowie mają obowiązek udzielenia odp. Na interpretację i rozporządzenie w ciągu 21 dni, niezależnie muszą udzielić odpowiedzi w sprawach bieżących na każdym posiedzeniu sejmu.
Bardziej fachową kontrolę administracyjną sprawuje trybunał konstytucyjny i trybunał stanu
Szczególnymi organami są: NIK, RPO, RPD, KRRIT, GENERALNY INSPEKTOR OCHRONY DANYCH OSOBOWYCH, GŁÓWNY INSEKTOR PRACY

NIK- naczelny organ kontroli w państwie, który podlega sejmowi, Do zakresu działania należy:
- kontrola działalności organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych, i innych jednostek organizacyjnych. Z punktu widzenia: gospodarności legalności, celowości i rzetelności.
- Może także kontrolować działalność innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych, wtedy gdy wykorzystują majątek państwowy
NIK przekłada sejmowi m.in. analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej, przedstawia absolutorium dla RM, przedstawia inf. o wynikach kontroli.
Co rok składa sprawozdanie ze swojego działania.
Działa na zasadzie kolegialności:
Władza:
- prezes NIK-u
- vice prezesi
- dyrektor generalny
- 14 członków kolegium (7 nauki prawne i ekonomiczne, 7 dyrektorzy jednostek organizacyjnych NIK-u

RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH- bada czy na skutek działania lub zaniechania podmiotów adm. nie nastąpiło naruszenie praw lub wolności obywateli. Powoływany przez sejm za zgodą senatu na 5 lat. Stoi na straży wolności i praw człowieka, jest niezależny i niezawistny, odpowiada jedynie przed sejmem, Nie może zajmować innego stanowiska. Czasem informuje sejm i senat o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania praw człowieka i obywatela.
Może podjąć działania z własnej woli lub na wniosek:
- obywateli
- organizacji obywateli
- organu samorządowego
Rzecznik może sprawę podjąć lub wskazać środki działania, może przekazać sprawę właściwemu organowi.
Organy pomocnicze: biuro rzecznika, kieruje nim rzecznik lub jego zastępca.

RPD ust 2000r.
Powoływany przez sejm za zgodą senatu, z wnioskiem o powołanie wyst. Marszałek sejmu, lub grupa min 35 posłów, albo 15 senatorów. Kadencja trwa 5 lat. Ma gwarantować przestrzeganie praw dziecka.
Zadania:
- przestrzeganie prawa do życia
- wychowanie w rodzinach
- prawo do nauki
- poszanowanie godności i podmiotowości dziecka
Ma uprawnienia kontroli wobec organów władzy publicznej, wobec instytucji i organizacji, może zwracać się o informacje i wyjaśnienia, adresaci muszą odpowiedzieć w ciągu max 30 dni. Składa czasem sprawozdanie ze swojej działalności

GIODO- E.Kulesza ust 1997 o ochronie danych osobowych
Kontrola zgodności przetwarzanych danych z przepisami o ochronie danych osobowych. Wydaje decyzje administracyjną i rozpatruje skargi w sprawach wykrywania przepisów i prowadzenia rejestru zbioru danych. W celu wykonywania zadań GIODO uprawnia inspektorów biura GIODO.
Inspektorzy mają prawo wstępu do wszystkich pomieszczeń w godzina ch6-22 za okazaniem uprawnienia i legitymacji i mogą dokonywać wszelkich czynności w celu sprawdzenia czy przetwarzanie danych odbywa się zgodnie z ustawą.

PIP podlega sejmowi, jest powoływana do kontroli przepisów prawa, w szczególności przepisów i zasad BHP, są nią objęci wszyscy pracownicy, oraz podmioty na, których rzecz jest świadczona praca przez osoby fizyczne.
ORGANY: główny IP, okręgowi IP, oraz IP
PIP jest właściwa do kontroli administracyjnej jako pracodawcy, oraz do kontroli realizowanej przez podmioty administracji kompetencji i zadań odnoszących się do stosowania praw.

GIP- do zadań GIP-u należy sprawowanie ogólnego nadzoru nad przestrzeganiem prawa pracy, przekładanie opinii i ocen w tym zakresie, może on również zażądać zaprzestać działalności przez zakład, w przypadku gdy BHP zagraża zdrowiu i życiu pracowwników


Ebbinghans- psychologia ma długą przeszłość, ale krótką historię, sięga 1879 r, kiedy Wundt założył 1-sze laboratorium psychologiczne, od tego czasu traktuje się psychologię jako naukę.

Pierwsi twórcy – starożytni filozofowie: Platon żył w IV III w .p.n.e. usiłował wyjaśnić różnicę między człowiekiem a innymi istotami.
Głosił pogląd, że człowiek to istota, która składa się z ciała i duszy, posiada ją tylko człowiek.
Dusza składa się z rozumu, pożądliwości i popędliwości
Wszystko ot wpływa na nasze zachowanie, rozum jednak jest najważniejszy. Gdy rozum śpi działają pozostałe zmysły człowieka. Duszę posiada tylko człowiek- nadaje człowieczeństwo

Arystoteles- istnieje prawidłowość spostrzegania (kojarzenia) zapamiętujemy rzeczy podobne i kontrastujące

Hipokrates- pierwszy zdefiniował i opisał temperament. Temperament zależy od budowy fizjologicznej (od zawartości ludzkiego ciała)
Jeżeli wśród płynów (soków) najwięcej jest krwi- mamy człowieka silnego, energicznego, odpornego na zmęczenie, ma duże zdolności adaptacyjne. Jeżeli jest silny odporny, ale powolny jest flegmatykiem. Wśród płynów dominuje flegma.
Choleryk- najpierw coś zrobi potem myśli- żółć
Melancholik- słaby, ma kłopoty adaptacyjne, wymaga cieplarnianych warunków życia- dominuje czarna żółć.
Dopiero po 2000 lat udowodniono, ze temperament jest warunkowany przez układ nerwowy i są to cechy dziedziczne.

W średniowieczu w klasztorach królowała nauka św. Tomasza z Akwilu , św Augustyn, Albert wielki- napisali i zgromadzili sprzeczne refleksje o człowieku, upowszechnili przekonanie, że duszę posiada tylko człowiek, że dusza jest niewinna , że mamy ją już przed urodzeniem, że jest nieśmiertelna.
Dzięki kościołowi upowszechnił się pogląd, że społeczeństwo odpowiedzialne jest za rozwój dzieci , każde dziecko posiada duszę, zaczęto je chrocić.
Pierwsi chrześcijanie nie akceptowali mnogich ciąż, uznawali, że normalnie powinno rodzić się jedno dziecko (reszta jest efektem grzechu cudzołóstwa)

Kalwinizm- nie jest prawdą, że dusza ludzka jest niewinna , z tego powodu ludzie podatni są na zło, od dzieciństwa trzeba wychowywać dzieci to pomaga uchronić duszę dziecka przed szatanem. Pierwsi rozpowszechnili podręcznik jak wychowywać dzieci

1596-1650 Kartezjusz- wiele wniósł do psychologii. Stworzył tezę, że człowiek jest inny ponieważ ma ciało i umysł, który zapewnia nam zdolność do myśłenia, podejmowania decyzji, podlega rozwojowi. W umyśle zawarte są zasady i idee.
Nurty:
- rozwój fizyczny
- umysłowy
- wpływ środowiska na rozwój fizyczny i umysłowy

J. Locke 1632-1704
To nie jest prawda, że człowiek coś wie, wg niego człowiek gdy się rodzi jest czystą nie zapisaną kartką. Ma tylko doświadczenie warunkuje człowieka i jego zachowania. Ważne są wzory do naśladowania, jakie zachowanie będzie karane, a jakie nagradzane.
Każda nauka musi opierać się na doświadczeniu.
Psychologia powinna zajmować się światem wewnętrznym

Pragmatyzm- każda nauka musi służyć człowiekowi, nie powinno zajmować się tworzeniem abstrakcyjnych pojęć.

Skinner, Watson- nie można uznać za naukę dziedziny, która zajmuje się duszą (nie wiadomo czy istnieje). Dla nauki ważne są konkrety i zachowanie.

Behawioryzm- nauka o zachowaniu, najprostszy element zachowania- reakcja
S→R Reakcja jest odpowiedzialna za bodziec, w wyniku powtarzania pojawia się nawyk
Zachowanie człowieka można kształtować (można zaprogramować człowieka – inżynieria behewioralna)
Każdy czlowiek zachowuje się inaczej, nie da się zinterpretować zachowań patrząc na bodźce.

Pojęcie państwa, drogi powstania państwa, cechy organizacji państwa.
Państwo jest organizacją wszech ogarniającą, posiada historyczny charakter, ponieważ powstało na określonym etapie rozwoju społecznego. Powstało ono w końcowej fazie wspólnoty pierwotnej doprowadzając do jej upadku
Drogi powstania państwa:
 Klasyczna; efekt rozwoju, doskonalenia narzędzi, przez wiele tysięcy lat żyli zajmując się zbieractwem żywności, przemieszczając się, był to okres matriarchaty (dominującej roli kobiet, nadal u Żydów matka decyduje czy dziecko będzie Żydem) Matriarchat wynikał z roli kobiet w pierwotnych społeczeństwach. Prymitywność narzędzi zmuszała ówczesnych ludzi do zbiorowych działań, z chwilą pojawienia się prostych narzędzi (łuk, oszczep) zdobywanie żywności stało się znacznie łatwiejsze zaczęły pojawiać się nadwyżki żywności zwane w ekonomi produktem dodatkowym, te nadwyżki pozwoliły na to, że niektórzy ludzie mogli zająć się wyrobem narzędzi, nadwyżki pozwalały brać niewolników, opłacało się wziąć jeńca, który przy pomocy narzędzi zdobywał żywność dla swojego właściciela i siebie. Pojawił się podział na ludzi wolnych i zniewolonych. W tym samym czasie ludzkość zaczęła zajmować się rolnictwem, co zmusiło ich do pozostania na miejscu. Ci, którzy mieli więcej niewolników stawali się bogaci. Pojawił się podział na bogatych i biednych. Te dwa podziału (biedni i bogaci, wolni i zniewoleni) stworzyły potrzebę zapewnienie nienaruszalności tego układu. Pojawiły się nakazy i zakazy, czyli prawo ustne. Z czasem pojawiła się grupa przymusu w postaci uzbrojonych mężczyzn. Tworzyły się zręby prawa niewolniczego, które doprowadziło do rozpadu wspólnoty pierwotnej. Starożytny Egipt, Babilon, państwo Greckie
 Droga podbojowa: dochodziło do powstania państwa, licznych plemion, wyżej i lepiej zorganizowane dokonywały podbojów plemion słabszych. Na takiej drodze powstały Bułgaria, Węgry, Francja, Ruś Kijowska
 Droga obronna: droga, która doprowadziła do powstania państwa z chwilą gdy zagrożone najazdem plemiona łączyły się i tworzyły państwo, na takiej drodze powstała Polska
 Droga mieszana: droga zawierająca wszystkie elementy rozwoju: klasycznego, obrony, podboju
Cechy organizacji państwa. Każde państwo charakteryzuje się następującymi cechami w swej organizacji:
 -Przymusowość państwa oznacza, że nikt nie może dobrowolnie pozostać poza organizacją państwa. We współczesnych czasach człowiek spełnia się wyłącznie w ramach organizacji państwa. Przymusowość nosi nazwę obywatelstwa.
 -Powszechność państwa- państwo rozciąga swoją władzę na całym swoim obszarze i obejmuje swą władzę nie tylko swych obywateli, ale także obcokrajowców.
 -Państwo posiada prawo stosowania przymusu i przemocy za pośrednictwem wyspecjalizowanych organów przymusu, jak policja, prokurator, sądy i wojsko
 -Państwo działa w ramach stanowionego przez siebie prawa
 -Suwerenność państwa dzieli się na zewnętrzną- oznacza, że państwo jest organizacją niezależną od innych, są wypadki, że państwo ma ograniczoną suwerenność no Niemcy po przegranej wojnie w 1945; w aspekcie wewnętrznym oznacza, że wszystkie podmioty gospodarcze, polityczne i inne działają za zgodą państwa.
 -Terytorium państwa; w skład terytorium państwa wchodzą: obszar państwa określony granicami, przestrzeń powietrzna do wysokości 90km. Naruszenie tej przestrzeni jest naruszeniem terytorialnym państwa. Do terytorium państwa należą: statki, samoloty, placówki dyplomatyczne oraz pas wód terytorialnych


Klasyfikacja państw wg ich wewnętrznej struktury, polityczno- terytorialnej.
Rozróżniamy państwa: unitarne, federacje, konfederacje, unię państw
 Unitarne-Jest to państwo jednolite, którego władza rozciąga się w jednakowym stopniu na całym obszarze np. Polska
 Federacje- inaczej zwane państwem złożonym. Federacja składa się z kilku lub kilkunastu państw, które zrezygnowały z części swej suwerenności na rzecz powołanego przez siebie państwa złożonego np. U.S.A, RFN, Brazylia, Szwajcaria. Państwa tworzące federację noszą różne nazwy np. republiki, stany, landy, kantony, każde z państw składowych posiada swój rząd , parlament, prawo cywilne i karne. Natomiast rząd federalny prowadzi politykę monetarną, obronną i zagraniczną
 Konfederacja- forma współpracy państw, państwa skonfederowane nie powołują rządu, kierują się własnym interesem gospodarczym lub politycznym. Przykładem konfederacji jest UE, która wykazuje trendy do przekształcania się we federację
 Unia państw. Rozróżniamy unię personalną- np. unia polsko-węgierska za czasów Ludwika Węgierskiego a także za czasów Władysława Warneńczyka, oraz unię realną: polsko-litewska 1569, oba państwa posiadały jeden sejm, jednego króla, jedną monetę

Pojęcie partii politycznej
("partia" od łac. pars 'część'), organizacja o określonym programie mająca na celu jego realizację poprzez zdobycie, sprawowanie i utrzymanie władzy lub wywieranie na nią wpływu.
Definicja encyklopedyczna mówi, że partia to:,, dobrowolna organizacja, reprezentująca interesy określonej grupy społecznej, zmierza do zdobycia lub utrzymania władzy państwowej w celu realizacji swojego programu politycznego’’. Podręcznik zaś mówi o partii jako dobrowolnym związku (o ideologicznej więzi grupowej) zmierzającym do zdobycia władzy w państwie lub też udziału w tej, że władzy. Przy tym władza stanowi dla partii instrument realizacji programu politycznego, który jest funkcjonalny wobec interesów jednej z grup społecznych. Etymologicznie słowo,,partia’’ wywodzi się od łacińskich –pars-część i partie -dzielić.
Rodzaje partii politycznych
Podział ze względu na strukturę organizacyjną:
 partie masowe - skupiające dużą liczbę osób, z której wyłaniają się elity partyjne (częściej spotykana forma wśród partii lewicowych)
 partie kadrowe - o nielicznej grupie wyspecjalizowanych członków (częściej partie prawicowe)
 partie komitetowe - pełniące rolę komitetu wyborczego (klasyczne przykłady to amerykańskie partie: Demokratyczna i Republikańska; w Polsce zbliżoną strukturę ma Platforma Obywatelska)
Podział ze względu na charakter programu:
• partie patronatu - mają na celu zdobycie władzy dla przywódcy i obsadzenie stanowisk państwowych przez elity partyjne
• partie interesu - dążą do realizacji interesów pewnych grup społecznych
• partie światopoglądowe - dążą do realizacji programu opartego na określonym światopoglądzie (religijnym, filozoficznym lub ideologicznym)
W Europie partie zwykle dzieli się na obozy zależnie od wyznawanej przez nie ideologii. Podział ten wywodzi się jeszcze z XIX wieku, kiedy między partiami występowały bardzo duże różnice. Współcześnie różnice te objawiają się w większym stopniu w nazwie i w stosowanej retoryce niż w programie. Są więc m.in.:
• partie socjalistyczne, i socjaldemokratyczne
• partie konserwatywne, liberalno-konserwatywne i chadeckie
• partie liberalno-demokratyczne
• partie chłopskie
• partie zielonych (np. Zieloni 2004)
• partie narodowe i chrześcijańsko-narodowe
• partie komunistyczne, przy czym należy wyraźnie odróżnić partie rządzące w krajach komunistycznych takie jak dawne PZPR czy KPZR, od partii komunistycznych w zachodniej Europie, które mają charakter bliższy raczej socjaldemokracji

Drogi rozwoju partii politycznych
Do pierwowzorów dzisiejszych partii zaliczamy:
 Koterie dworskie- były to grupy osób ze sobą spokrewnionych działających na dworze monarszym lub magnackim, była to grupa nieformalna, bez struktury organizacyjnej, programu i dyscypliny wewnętrznej. Po uzyskaniu od króla lub magnata, określonych korzyści materialnych grupa taka często rozpadała się. Klasycznym przykładem Koterii w Anglii byli Torysi i Wigowie.
 Kluby parlamentarne- była to forma wyżej zorganizowana ludzi ze sobą niespokrewnionych, w klubie występował program działania, elementy dyscypliny. Przykładem klubu w Anglii było przekształcenie się Torysów i Wigów w klub. Natomiast we Francji przykładem klubu byli Jakobini i Żyrondyści. Wśród Jakobinów panowała ostra dyscyplina.
 Masowe partie polityczne- w 2 połowie XX wraz z rozwojem przemysłu wzrastała klasa robotnicza, która do walki o sytuację prawną tworzyła własne partie socjologiczno-demokratyczne. Innymi partiami masowymi były partie chłopskie, najczęściej europie środkowej.

System partyjne i jego rodzaje
Układ legalnie działających partii politycznych ze sobą współpracujących lub rywalizujących o zdobycie władzy w państwie. Biorąc pod uwagę ilość partii rozróżniamy:
 Wielopartyjne (np. Włochy Polska) składa się z wielu partii politycznych z których żadna nie jest w stanie uzyskać podczas wyborów zdecydowanej większości, w związku z tym zachodzi konieczność zawiązywania koalicji, które oparte są na kompromisie i consensusie. Koalicje często rozpadają się na tle różnic programowych, często nawet ambicji, następuje wówczas kryzys rządowy.
 Wielopartyjny dwu blokowy w RFN ponad 36 partii bez większego znaczenia dużej części z nich. Najważniejsze partie tworzą blok z partią zielonych lub demokratów. Drugim blokiem jest SPD która wchodzi z koalicję z partią zielonych lub wolnych demokratów
 Dwu partyjny GB, USA kiedy jedna partia wygrywa wybory druga z nich przechodzi do opozycji, różnice dotyczą nie ideologii, ale programu i sposobu jego wykonania. Specyficzną formę stanowią partie z USA, w których nie występuje członkostwo a sympatia do przywódcy partii programu. Sympatia jest zmienna może się różnić w kolejnych wyborach.
 Jedno partyjny- występuje w państwach totalitarnych, zarówno faszystowskich jak i komunistycznych.

Demokracja i jej geneza
Demokracja ( gr. demos – lud, kratos – władza ) jest formą ustroju państwa, w której obywatele tego państwa sprawują rządy bezpośrednio lub za pośrednictwem wybranych przedstawicieli. Demokracja jako ustrój państwowy narodziła się w państwach Aten w V w. p.n.e. i była związana z przeprowadzonymi reformami ustrojowymi. Pojęcie demokracja wywodzi się od demos(kraj), kratja (rządzić). W starożytnych Atenach rozwijała się forma demokracji bezpośredniej. Najważniejszym organem demokracji ateńskiej było zgromadzenie ludowe składające się tylko z mężczyzn, żeby uchwała była miarodajna w zgromadzeniu musiało zasiąść 6.000 mężczyzn. Wykształciły się diety poselskie. Organem wykonawczym zgromadzenia była rada starszych, Demokracja Ateńska upadła wraz z upadkiem starożytnych Aten po podboju ich przez Rzym.II w naszej ery. Ponownie demokracja odrodziła się w XVIII w. Pojawiła się wówczas demokracja pośrednia czyli parlamentaryzm. Cechą współczesnej demokracji jest referendum plebiscyt. Referendum polega na podjęciu decyzji przez obywateli w konkretnej sprawie. W plebiscycie natomiast rozsądza się zwykle o przynależności jakiegoś terytorium do tego lub innego państwa, np. plebiscyt w sprawie przynależności górnego śląska.
Cechy demokracji:
• Równość obywateli wobec prawa
• Nienaruszalność podstawowych praw człowieka i obywateli
• Suwerenność narodu
• Podział władzy państwowej
Wszyscy obywatele podlegają tym samym prawom, posiadają takie same uprawnienia i takie same obowiązki, prawo to jednak w Xix a nawet do połowy XX nie było sprawiedliwie traktowane np. prawo głosu miał tylko ten kto płacił podatki czyli posiadał majątek.
Katalog podstawowych praw człowieka związany z demokracją był stopniowo opracowywany od XVIII. Do tych praw zaliczano wolność, bezpieczeństwo, własność prywatną, wolność przekonań, religii,słowa, druku itp. Powszechną zasadą w demokracji jest podejmowanie decyzji i branie pod uwagę opinii większości, jednak większość musi pamiętać, że nie jest całością i musi brać pod uwagę interesy mniejszości. Jeżeli większość nie bierze pod uwagę zdania mniejszości to demokracja może przekształcić się w dyktaturę większości.
Cechy reżimu demokratycznego:
Cykliczne wolne wybory jako forma kontroli ze strony społeczeństwa
Istnienie legalnej opozycji w kraju
Przestrzeganie podstawowych praw obywatelskich, zapewnienie realizacji osobistych praw obywatela, jego przekonań, tajemnicy korespondencji itp.

Demokracja bezpośrednia i pośrednia
Demokracja bezpośrednia to system polityczny, w którym decyzje podejmuje się przez referendum, w którym wziąć udział mogą wszyscy uprawnieni do głosowania.
Elementy demokracji bezpośredniej występują w większości współczesnych systemów demokracji pośredniej, w Polsce są to głównie referenda lokalne w sprawie odwołania samorządu oraz referenda ogólnopolskie w najważniejszych sprawach ustrojowych (konstytucja, przystąpienie do Unii Europejskiej). Nie ma jednak tradycji podejmowania decyzji przez referenda i większość ważnych decyzji podejmuje parlament.
System najbliższy demokracji bezpośredniej występuje obecnie w Szwajcarii - praktycznie każda ustawa federalna i lokalna może zostać poddana pod referendum, i według szacunków prowadzi się tam więcej referendów niż we wszystkich pozostałych państwach świata łącznie. Generalną tendencją jest, że na poziomie samorządowym występuje system bliższy demokracji bezpośredniej niż na poziomie wyższym.
Demokracja pośrednia to rodzaj demokracji, gdzie decyzje podejmują przedstawiciele społeczeństwa wybrani w wyborach. Model ten jest zastosowany w przytłaczającej większości państw demokratycznych, m. in. w Polsce. Demokracja pośrednia poznowła w rzymie


Co charakteryzuje demokrację parlamentarną? - ustrój polityczny, w którym uprawnieni do głosowania wybierają parlamentarzystów, jako swoich przedstawicieli (w Polsce posłów i senatorów). Skład parlamentu zależy nie tylko od tego, jak głosowali wyborcy, ale w dużej mierze od obowiązującej ordynacji wyborczej. Demokracja parlamentarna jest najbardziej popularną odmianą demokracji pośredniej.

Trójpodział władzy to podział sfer działania państwa na:
*stanowienie prawa (władza ustawodawcza)
*administrowanie (władza wykonawcza)
*wymiar sprawiedliwości (władza sądownicza)
Największe znaczenie dla powstania tego podziału miała koncepcja Marsyliusza z Padwy, o ustroju mieszanym (rządach mieszanych) i suwerenności ludu. W dzisiejszych czasach, jest to najbardziej rozpowszechniony system sprawowania władzy na świecie.
 Władza ustawodawcza (legislatywa, władza prawodawcza), jeden z elementów monteskiuszowkiego trójpodziału władzy, polegający przede wszystkim na stanowieniu obowiązującego prawa. W systemach demokratycznych realizowana jest przez parlamenty.
 Władza wykonawcza (egzekutywa) jest władzą bezpośrednio zarządzającą sprawami państwa. W Polsce organami egzekutywy są Prezydent Rzeczypospolitej, Rada Ministrów, zwana popularnie rządem, Premier (Prezes Rady Ministrów) oraz organy administracji rządowej.
 Władza sądownicza (judykatywa lub judykatura) jest władzą sprawującą wymiar sprawiedliwości. W Polsce organami władzy sądowniczej są sądy i trybunały.
Sądy
sądy powszechne :
-sądy rejonowe
-sądy okręgowe
-sądy apelacyjne
sądy szczególne:
-sądy administracyjne
-sądy wojskowe
Nadzór nad sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości przez sądy powszechne i sądy wojskowe sprawuje Sąd Najwyższy, a przez sądy administracyjne Naczelny Sąd Administracyjny.
Trybunały:
Trybunał Konstytucyjny
Trybunał Stanu
Inne instytucje:
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
Najwyższa Izba Kontroli
Prokuratura
Rzecznik Praw Obywatelskich
Rzecznik Praw Dziecka

System prezydencki w USA
Prezydentem jest osoba wybierana w na czteroletnią kadencję w wyborach powszechnych, ale pośrednich tzn. wyborcy najpierw bezpośrednio wybierają kolegium elektorskie, które to dopiero dokonuje wyboru prezydenta, przy czym każdy stan posiada tyle mandatów ilu łącznie posiada przedstawicieli w Izbie Reprezentantów i Senacie łącznie.
W wyborze prezydenta istnieje zasada „zwycięzca bierze wszystko”, dlatego kolegium elektorskie jest zobowiązane na wybieranie tego kandydata, który w wyborach powszechnych w danym stanie uzyskał większość.
Prezydentem może być osoba, która:
- osiągnęła wiek minimum 35 lat
- jest obywatelem USA
- co najmniej 14 lat bez przerwy mieszka w USA
- nie jest obywatelem naturalizowanym
- nie popełniła przestępstwa uniemożliwiającemu jej pełnienie funkcji
Każda osoba, która spełnia te warunki może być wybrana na prezydenta jednak tylko na 2 kadencje czyli w sumie 8 lat.
W momencie wyboru na prezydenta osoba ta staje się szefem także swojej partii, która od tego momentu pełni funkcję rządu.
Prezydent ponadto nie posiada inicjatywy ustawodawczej, dlatego projekty ustaw składają
w jego imieniu członkowie Kongresu, należący do jego partii. Prezydent także posiada prawo weta w stosunku do uchwalonych przez Kongres ustaw, jednak to weto może być obalone stosunkiem 2/3 głosów obu izb Kongresu. Prezydent ponadto jak już wcześniej wspominałem nie może rozwiązać Kongresu jednak ponosi odpowiedzialność konstytucyjną za działalność niezgodną z prawem. Oskarżenie przeciw prezydentowi formuje Izba Reprezentantów,
a prezydenta sądzi Senat pod przewodnictwem Sądu Najwyższego. Orzeczenie następuje
w wyniku głosowania obecnych na posiedzeniu senatorów, a orzeczenie skazujące może być jedynie wydane poprzez uzyskanie 2/3 głosów wszystkich obecnych senatorów. Wyrok może zarządzić usunięcie z pełnionej funkcji i utratę zdolności do pełnienia jakiejkolwiek funkcji państwowej, jednak rzadko takie rozwiązanie jest stosowane, ale ma bardzo duże znaczenie polityczne. W ciągu całej historii USA taki proceder maił miejsce dopiero jeden raz za kadencji prezydenta Richarda Nixona, tzw. afera „Watergate”, jednak postępowanie nie zostało ukończone, gdyż prezydent postawiony w stan oskarżenia, sam zrzekł się swojej funkcji.
Prezydent pomimo, że jest nad nim sprawowana dość duża kontrola posiada także bardzo duży zakres uprawnień:
- jest szefem swojej partii, a zarazem i rządu
- kieruje jednoosobowo władzą wykonawczą
- stoi na czele administracji federalnej
- za radą i zgodą Senatu powołuje najwyższych funkcjonariuszy federalnych, szefów CIA
i FBI, oraz mianuje przedstawicieli USA poza granicami kraju – ambasadorów
- kieruje polityką zagraniczną USA
- jest naczelnym dowódcą amerykańskich sił zbrojnych i posiada prawo użycia ich jak chce
w czasie pokoju czy wojny – ma prawo także dowolnego użycia broni jądrowej czy innej broni niekonwencjonalnej, ale o wprowadzenie stanu wojny i zakończenie jej musi prosić Kongres
- może występować z orędziem do narodu i Kongresu z którego każdy prezydent korzysta co rok przedstawiają swój program ustawodawczy i powiadamiając Kongres o stanie państwa.

Funkcje państwa:
 funkcja socjalna: pojawiła się ona w nowoczesnych, demokratycznych państwach opiekuńczych. Funkcja ta sprowadza się do działań na rzecz ubezpieczeń społecznych, ochrony zdrowia, pomocy społecznej, stworzenia odpowiednich warunków pracy, oraz bytowania ludzkiego. Poziom tej funkcji zależy od możliwości finansowych państwa. Często funkcję tą wspierają datki, w poszczególnych fundacjach. (wewnętrzna)
 funkcja wychowawcze państwa: jest to całokształt działalności państwa w zakresie oświatowym- szkolnictwa czy działalności kulturalnej. Od dawna istnieje świadomość, że poziom wykształcenia społeczeństwa ma wpływa nie tylko na jego postawę, ale także na kształtowanie i zachowanie postaw obywatelskich.(wewnętrzna)
 polityka zagraniczna państwa (zewnętrzna)

Polityka zagraniczna państwa: zewnętrzna funkcja państwa
Jest to funkcja niezmiernie ważna dla istnienia państwa, jest ona realizowana przez dyplomację, a często przez siły zbrojne danego państwa. Już od lat 30-ych XX w przyjęto uznawać wojny za przejaw nie tylko agresji, ale także za przejaw patologii politycznej. Międzynarodowa opinia polityczna jest w stanie tolerować tylko wojny obronne jak i prewencyjne, czyli zapobiegające. Taki charakter miało stworzenie koalicji antyterrorystycznej i interwencji zbrojnej w Afganistanie. Było to następstwo tragedii z 11 września. Ale już inne spojrzenia na podobny problem wystąpiło przy interwencji zbrojnej w Iraku. Celem polityki zagranicznej jest zapewnienie państwu autorytetu na arenie międzynarodowej, bezpieczeństwa państwa i nienaruszalności jego obszaru.
Zewnętrzna funkcja państwa jest uzależniona od:
 Podstawowym czynnikiem składowym zewnętrznej funkcji państwa jest jego interes narodowy i racja stanu., są to dwa najważniejsze interesy państwa, które gwarantują byt narodu i państwa. Ludzie często dla ich realizacji poświęcają swoje życie, a państwo dla ich zrealizowania może zawiesić prawa demokratyczne, a nawet prawa człowieka.
 Drugi ważny czynnik to sojusze polityczne i militarne, np. zmiana sojuszy militarnych Polski po zmianie ustroju.
 Trzeci czynnik wpływający na funkcję zewnętrzną państwa to panująca ideologia np. Polska w czasach socjalistycznych opierała swą politykę zagraniczną o sojusz z ZSRR, po zmianie ustroju swoje bezpieczeństwo oparła o członkostwo w NATO
Do równie ważnych czynników należą: wielkość terytorium, jego geograficzne położenie, klimat a także zasoby mineralne i rozwój infrastruktury państwa,
Polska z chwilą wejścia do UE podporządkowała swą politykę zagraniczną wspólnej, europejskiej polityce zagranicznej.

Pojęcie organu państwowego
Organ państwowy- to część aparatu państwowego, która wyodrębnia się od pozostałych części, tego aparatu..
Działają one w imieniu państwa i na jego rachunek, wykonują także funkcje państwowe i mają wyraźnie zakreślone zakresy kompetencyjne. Są one określone prawnie, najczęściej ustawowo.
Aparat państwowy najczęściej jest podzielony na dwie formy:
 Centralistyczna- organy państwowe zastrzegają sobie maksymalną ilośc spraw, zależnych od ich decyzji. Organy niższe państwowe pełnia tylko funkcję pośredniczą w przygotowaniu spraw
 Zdecentralizowana- polega na tym, że organy usytuowane nisko, mają maksimum uprawnień do podejmowania decyzji i do kontroli, a także organów niżej usytuowanych np. w Szwajcarii gdzie w różnych kantonach zachowały się formy demokracji pośredniej.


Forma rządów;
To ogól organów naczelnych państwa i stosunki panujące między nimi.
 Monarchia- władza centralna jest w rękach monarchy, który nosi nazwy: król, cesarz, książe, wielki książe, szach, szachinszach. Monarcha jako sprawujący władzę nie odpowiada przed żadnym organem państwowym, natomiast we współczesnej monarchiach europejskich znaczenie króla jest minimalne. Pełni on funkcję reprezentacyjną. Wśród monarchii rozróżnia się 2 ich formy.
¬ Nieograniczoną – król sprawował pełnię władzy, był panem życia i śmierci, wola króla była prawem
¬ Ograniczoną- władza króla ograniczona konstytucyjnie, czyli prawnie
Wszystkie dzisiejsze monarchie europejskie są ograniczone, natomiast nieograniczona to Arabia Saudyjska.
 Republika- forma państwa, która pojawiła się w wyniku wielkiego zrywu rewolucyjnego, najpierw we Francji i U.S.A a z czasem w innych państwach europejskich. W republice głowa państwa najczęściej nosi miano prezydenta, który nie ma osobistych względów jak monarcha i za swą działalność ponosi odpowiedzialność, zarówno polityczną jak i prawną. W niektórych republikach uprawnienia prezydenta wykraczają poza funkcję prezydencką. Prezydent może mieć także prawo wydawania dekretów z mocą ustawy, zgłaszać projekty ustaw, bywa też najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych w czasie pokoju. Powszechnie rep. kojarzy się z postępową formą państwa, ponieważ ta forma państwa powstawała w wyniku rewolucyjnych, demokratycznych zrywów społeczeństwa, ale rep. były także Niemcy (1917-1945) i ZSRR 1917-53

 System równowagi władzy ustawodawczej i wykonawczej- jest to zasada wpływania jednej władzy na drugą, co ma zapewnić należne wzajemne relacje i tak: parlament pochodzi z wyborów powszechnych, rząd jest wyłaniany a parlamentu, głowa państwa zachowuje neutralność, rząd może być pociągnięty do odpowiedzialności przez parlament, np. w GB i RP

 System rozdziału władzy ustawodawczej od wykonawczej –ma miejsce wtedy, gdy władza ustawodawcza i wykonawcza pochodzą z innych wyborów, np. w U.S.A w wielkich wyborach wybierany jest prezydent i 1/3 izby niższej. Prezydent U.S.A nie jest członkiem parlamentu, nie ma nawet prawa zgłaszać projektów ustaw, parlament stanowi prawa i uchwala budżet, konieczny prezydentowi do sprawowanie władzy.

Reżim i jego rodzaje: na ogół nazywa się sposób sprawowania władzy państwowej i metody, jakimi posługuje się władza w stosunku do społeczeństwa Obejmuje także metody, jakimi posługuje się władza. Tu należą również: działania partii politycznych i ich stosunki z władzą państwową i ludnością. W każdym państwie występuje określony reżim, który bywa dzisiaj określany pozytywnie lub negatywnie. W historii występowały różne reżimy polityczne, które zależą od tego, jakimi metodami posługuje się władza.
Cechami są:
¬ Środki przymusu i zakazu
¬ Policja
¬ Więzienia
¬ Obozy pracy
Powszechnie rozrózniamy 3 rodzaje reżimów:
¬ Totalitarny np Stalinizm Hitleryzm występował także w Hiszpanii, Portugalii, w państwie totalitarnym dominuje strach, donosicielstwo, rozbudowany system policyjne, daleko posunięta jest cenzura informacji. Niedozwolone jest szerzenie innych ideologii, pod karą śmierci lub więzienia.
¬ Demokratyczny; cechują go wolne wybory, pluralizm polityczny, zapewnienie obywatelowi wolności i swobody, zniesienie cenzury, wolność przekonań i prasy.
¬ Autonomiczny; oparty na autorytecie wodza lub państwa np. Polska 1926-35, reżim ten rozwijał się wśród państw słabo rozwiniętych gospodarczo. Wywyższał dobro państwa nad prawami jednostki i społeczeństwa. Ogranicza działanie opozycji, zwalcza ją, ogranicza prawa obywateli. Do dzisiaj wielkie państwa Afryki i Ameryki Łacińskiej posiadają taki reżim.

Ustrój terytorialny państwa
Przez wew. Ustrój państwa rozumie się podział terytorialny i administracyjny. Powszechnie rozróżnia się:
 Państwo unitarne-jest to państwo zwane inaczej państwem jednolitym. Podstawową cechą państwa unitarnego jest istnienie wspólnej centralnej władzy i jednolity system organów państwowych. Oznacza to , że władza państwowa w jednolitym stopniu obejmuje cały obszar państwa. Przykładem takiego państwa jest RP, Węgry, Czechy, Słowacja. Cechą jest także to, że decyzje zapadają na szczeblu centralnym, a wszystkie terytorialne struktury władzy są podporządkowane decyzji władzy centralnej. W państwie unitarnym mogą występować formy samorządu terytorialnego jak gmina, powiat, województwo. W państwach unitarnych może występować również obszar autonomiczny np. Śląsk 1922-37. Podział terytorialny i administracyjny państwa unitarnego służy obiegowi informacji, podejmowaniu decyzji i zarządzaniu państwem. Państwa unitarne stanowią większość, nie tylko w Europie. Można niemal stwierdzić, że proces tworzenia trwa, np. w latach 90-ych federacyjna Czechosłowacja rozpadła się na dwa państwa unitarne: Czechy i Słowację, inny przykład to ZSRR rozpadł się na państwa unitarne np. Rosja, Ukraina, Łotwa, Litwa Estonia
 Państwo federalne- złożone mniejszych wielu mniejszych państw o znacznym stopniu niezależności. Państwa federalne składają się z 2 części. a)władz federalnych (rząd, prezydent)które prowadzą politykę zagraniczną, obronną monetarną, b)władze państw składowych, które noszą nazwę landów w Niemczech, stanów w USA , Brazylii, kantonów w Szwajcarii. Każda z tych części federacji posiada swój krajowy parlament, rząd budżet i prawo. Bardzo często państwa federalne powstają na podłożu narodowościowym lub etnicznym. Bardzo często na federalny charakter wpływa obszar państwa. Wszystkie federalne państwa posiadają wielką przestrzeń i powierzchnię
 Autonomia regionalna: jednostka terytorialna państwa polegająca na przyznaniu praw danej narodowości lub grupie etnicznej.
Autonomia zapewnia rozwiązywanie gospodarczych, kulturalnych problemów społeczności regionalnych, które czynią to na własny rachunek, przez powołane przez siebie organy regionalne np. rząd, sejm, budżet. Przykładem daleko posuniętych tendencji regionalizacji jest Hiszpania, np. Baskowie czy autonomia Katalonii
 Samorząd terytorialny- jest on powołany do wykonywania funkcji administracji publicznej w formach zdecentralizowanych. W RP samorząd ten ma podstawy konstytucyjne. Źródłem decyzji i lokalnego prawa jest lokalna społeczność. Organy samorządowe powołane przez nią wykonują uchwały i decyzje społeczeństwa lokalnego. Kontrola jest realizowana przez wybór przedstawicieli do organu samorządowego, może być to rada gminy, powiatu lub sejmik województwa. Samorząd terytorialny wykonuje zadania postawione przez państwo. Samorząd terytorialny dysponuje środkami finansowymi z budżetu państwa i własnych źródeł przynoszących dochód.