14. mecenat artystyczny Elżbiety Izabeli Czartoryskiej.
1746- 1835 – żona Adama Kazimierza Czartoryskiego należała do najważniejszych postaci polskiego oświecenia , przez wiele lat narzucała innym wzory myślenia i zachowania, starannie kreowała swój wizerunek . czartoryska ( z Flemingów) posiadała ogromną fortunę , po otrzymaniu dyspensy papieskiej poślubiła w 1761 roku kuzyna , również spadkobiercę ogromnej fortuny. Nie miała formalnego wykształcenia , ale stopniowo zdobyła znakomitą znajomość literatury, teatru, malarstwa, historii sztuki. Wraz z mężem uczestniczyła w najważniejszych wydarzeniach politycznych Rzeczpospolitej i czasów po utracie niepodległości, zajmowała się szeroko pojętym mecenatem literackim i kulturalnym, gromadziła wokół siebi krąg artystów . inspiracją dla jej zamierzeń były podróże po Europie ( m.in. do Francji, Holandii, Anglii) oraz liczne lektury.
Pierwszą rezydencją zaprojektowaną przez Czartoryską były Powązki pod Warszawą. W latach 70. Powstał tam piękny ogród, którego głównym motywem była utrzymana w rokokowym stylu pochwała naturalności, życia wiejskiego. Od 1783 roku Czartoryscy swą główną siedzibą uczynili Puławy. Izabela projektując ogród i budowle, tworzyła utrzymaną w stylu angielskim, zgodną z naturą posiadłość. Po upadku Rzeczpospolitej realizowała w Puławach program ,, muzeum pamięci” poświęconego przeszłości Polski, rozwijała zainteresowania historyczne , szczególną wagę przywiązywała do problemu wolności i do gromadzenia ,, pamiątek dawnej chwały” . Uczestniczyła w życiu politycznym i kulturalnym Polski aż do powstania listopadowego, wielkie nadzieje wiązała z synem Adamem Jerzym Czartoryskim . W 1831 roku zmuszona była opuścić zniszczone Puławy, kilka lat później zmarła.
Czartoryska przez całe życie dużo pisała ( po polsku i po francusku) , choć najczęściej nie były to rzeczy przeznaczone do publikacji- była znakomitą korespondentką , podczas podróży prowadziła dziennik, pisała eseje dotyczące pamiątek znajdujących się w Puławach.
W 1818 roku wydała ,,Pielgrzyma w Dobromilu, czyli Nauki wiejskie” , druga część ukazała się 3 lata później . ,,Pielgrzym przeznaczony był dla dzieci wiejskich , przedstawiał wyidealizowaną wizję przeszłości Polski. Autorka akcentowała narodową wspólnotę losów historycznych, wiązała z nią treści patriotyczne i moralne , wprowadzała też zalecenia , zarówno etyczne , jak i odnoszące się do gospodarstwa. Dołączone do ,,Pielgrzyma ”,, Powieści wiejskie” pełniły funkcję fabularnych przykładów. Całość miała dydaktyczny charakter , była popularna w wiejskich domach jako lektura ucząca narodowej tradycji.