Wstęp do prawoznawstwa – definicje z leksykonu w przystępnej formie

Rozdział I – Charakterystyka nauk prawnych

Aksjologia – nauka o wartościach. W naukach prawnych argumentacja aksjologiczna przywoływana jest najczęściej jako argument w sporach o obowiązywanie norm.

Analityczna teoria prawa – podejście badawcze wykorzystywane w obrębie prawoznawstwa, w ramach którego przedmiotem refleksji badawczej jest język prawny i język prawniczy. Pomija rozważania nad realnym wymiarem prawa, sprowadzając je do wymiaru językowego.

Antykognitywizm, nonkognitywizm – opozycja kognitywizmu, zgodnie z tym poglądem wypowiedzi inne niż zdania – a zwłaszcza oceny i normy – nie mają wartości poznawczej i nie poddają się kwalifikacji w kategoriach prawdy bądź fałszu.

Antynaturalistyczne ujęcie prawa – każdy przedmiot posiada substrat materialny i stronę znaczeniową.

Autonomia prawa – prawo nie jest zależne od tego, co pozaprawne. Teza ta posiada co najmniej cztery znaczenia:

Ontologiczne – teza sprowadza się do odpowiedzi na pytanie jakiego rodzaju bytem jest prawo, czy jest to byt samodzielny.

Poznawcze – autonomia prawa odnosi się do relacji między przedmiotem poznania (prawem) a podmiotem poznania (prawnikiem) lub do „swoistości” metod ustalania prawa, jakimi posługują się prawnicy. Prawo jest przedmiotem badawczym. Cel poznawczy, który przyświeca badaniom tego typu obiektów, to ich dokładny opis, który umożliwi zbudowanie dyrektyw instrumentalnych pozwalających na skuteczne opanowanie i sterowanie obiektem.

Aksjologiczne – czy prawo jest wartością samą w sobie / jakiego rodzaju wartościowaniom podlega.

Ujęcie prawa jako wartości samej w sobie prowadzi do wskazania takich wartości, jak ład społeczny, legalność, praworządność, oraz związane z tym pewność prawa i przewidywalność wyników jego stosowania.

Autonomia prawa jako wewnętrzna moralność prawa – zawiera w sobie ogólność prawa, ogłaszanie prawa, nie działanie prawa wstecz, jasność i niesprzeczność systemu prawnego, niewyznaczalnie przez prawo obowiązków niemożliwych do spełnienia, stabilność prawa oraz zgodność między działaniem urzędowym a ustanowionym prawem.

Funkcjonalne – działanie prawa jest oddziaływaniem porządku prawnego lub jego elementów na postawy i postępowanie jednostek oraz na kształt stosunków społecznych – w jakim stopniu prawo może funkcjonować w tym zakresie samodzielnie.

Dogmatyczno-prawna metoda, metoda formalno-dogmatyczna, metoda tekstowa – jej głównym celem jest usunięcie wszelkich możliwych wątpliwości interpretacyjnych, jakie może budzić tekst prawny w rozmaitych możliwych sytuacjach jego stosowania. Pod uwagę bierze się tylko tekst, który nie może być oceniany, gdyż jest dogmatem.

Dogmatyka prawa –

1. Specyficznie prawnicze rzemiosło, czysto techniczna umiejętność posługiwania się tekstami prawnymi czy też sztuka opracowywania prawa obowiązującego za pomocą dogmatycznoprawnej metody.

2. Nauka prawa obowiązującego, zajmująca się interpretacją tekstu, konstrukcją pojęć umożliwiającą tę interpretację oraz systematyzacją tekstów prawnych.

Doktryna prawnicza – dogmatyka prawa w znaczeniu 2), ujęta jako całość poglądów w kwestii stosowania, interpretacji i porządkowania systemu prawnego głoszonych przez przedstawicieli prawa oraz praktyki prawniczej.

Dyscyplina prawnicza – wyodrębniony typ specjalizacji naukowej w obrębie prawoznawstwa.

Empiryczna teoria prawa – model uprawiania ogólnej nauki o prawie ukształtowany pod wpływem naturalistycznej inspiracji w prawoznawstwie.

Filozofia prawa – najstarsza forma ogólnej nauki o prawie. Problematyka wartości i uzasadnienia prawa.

Hermeneutyka filozoficzna i prawnicza –

1. Praktyka wykładania tekstów pisanych, zwłaszcza prawnych i religijnych.

2. Teoria hermeneutyki w znaczeniu pierwszym, rozwinięta w filozofię ludzkiej egzystencji.

Humanistyczne prawoznawstwo, technicystyczne prawoznawstwo –

a) Technicystyczne prawoznawstwo – relacja między nauką i praktyką społeczną ma trzyszczeblowy charakter:

1 – nauka odkrywa obiektywne prawidłowości rządzące badanym przez daną dyscyplinę fragmentem rzeczywistości oraz opisuje i wyjaśnia obserwowane w tym fragmencie zjawiska

2 – nauka konstruuje wiedzę instrumentalną mającą postać dyrektyw celowościowych, będących w istocie przekształconymi twierdzeniami o prawidłowościach zachodzących w badanym obszarze.

3 – poziom praktyki, w której konstruowane przez naukę dyrektywy techniczne znajdują bezpośrednie zastosowanie.

Technicystycznie zorientowane prawoznawstwo stawia sobie za cel wspomaganie praktyki decyzyjnej organów państwa.

b) Humanistyczne prawoznawstwo – nauka traktowana jest jako fakt kultury i fragment szeroko rozumianej praktyki społecznej. Nauka sama jest tu formą praktyki, co sprawia, że nie może ona stanąć poza i ponad praktyką oraz trudniej ją zinstrumentalizować wobec celów zewnętrznego autorytetu tak, jak to się dzieje w ujęciu technicystycznym. Nauka współkształtuje strefę działań praktycznych poprzez konstruowanie wzorców zachowań i katalogów wartości. Prawoznawstwo humanistyczne uczestniczy w procesie kształtowania kultury prawnej przez kreowanie postaw wobec prawa oraz wartości motywujących zarówno prawników, jak i obywateli „nieprofesjonalistów”. HP dostarcza również praktyce prawniczej narzędzi pojęciowych, w których dokonuje się proces interpretacji i stosowania prawa oraz akademickie opracowanie tekstów prawnych.

Imperatywizm – nurt w myśli prawniczej traktujący prawa jako formę powinności, oddziałującą na świat realny niejako „z zewnątrz”, z innej, pozaempirycznej sfery istnienia. Prawo jest dostępne poznawczo tylko poprzez specyficzne metody niezwiązane w żaden sposób z metodami nauk empirycznych.

Instrumentalizacja prawa – wąskie pojmowanie instrumentalizacji prawa można sprowadzić do następujących twierdzeń:

1. Należy wyróżnić dwa podstawowe sposoby kontroli ludzkich zachowań poprzez prawo: kontrolę poprzez warunki ramowe i kontrolę poprzez sterowanie.

2. Z instrumentalizacją prawa w sposób konieczny wiąże się tylko kontrola poprzez sterowanie, która jest charakterystyczna dla prawa jako techniki społecznej – w tym ujęciu prawo ma charakter instrumentalny, gdyż jest techniką społeczną, a nie odwrotni.

3. Akty instrumentalizacji nierozłącznie związane z prawem jako techniką mogą podlegać ocenom aksjologicznym z punktów widzenia:

- zewnętrznego, gdy bierze się pod uwagę to, czy prawodawca zmierza do godnych aprobaty celów za pomocą akceptowalnych środków, czy też nie.

- wewnętrznego, gdy uwzględnia się „immanentne cechy aktu sterowania” i związany z nimi moment uprzedmiotowania.

W obu przypadkach można mówić o przekroczeniu granic instrumentalizacja prawa prowadzącym do sytuacji, w których posłużenie się prawem jako techniką powinno być uznane za niedopuszczalne moralnie.

1. W koncepcji prawa jako techniki wewnętrzne granice jego dopuszczalnej instrumentacji wyznaczać mają trzy warunki:

   1. ograniczenie naszych praw i wolności, gdy nie jest to konieczne dla ochrony przynajmniej równorzędnych praw i wolności innych osób

   2. brak naszej zgody

   3. manipulacja

Integracja zewnętrzna nauk prawnych – postulat integracji zewnętrznej nauk prawnych.

Jusnaturalizm – zakłada dwie tezy:

1. wiążą nas, jako ludzi i obywateli, dwa porządki normatywne – prawo naturalne i prawo pozytywne

2. poprawo naturalne pełni funkcję walidacyjną wobec pozytywnego.

Kognitywizm – pogląd stojący na stanowisku, zgodnie z którym wypowiedzi nie-opisowe, w tym zwłaszcza normy i oceny, mają właściwości poznawcze, gdyż opisują w pewien sposób coś istniejącego pozajęzykowo, choć niedostępnego w poznaniu empirycznym.

Komparatystyka prawnicza – refleksja prawno-porównawcza. Traktowana jako dyscyplin prawnicza lub jako jedna z ich metod, będąca również jedną z metod wykładni prawa. Komparatystyka zajmuje się porównywaniem instytucji prawnych i praktyki prawniczej spełniających w różnych systemach prawa podobne funkcje lub w jakiś inny sposób ze sobą powiązanych. Przedmiotem badań mogą być pojedyncze instytucje prawne czy wręcz przepisy prawa, gałęzie prawa, praktyka jego stosowania, ale także myśl prawnicza i tzw. typy kultury prawnej. Badania komparatystyczne dokonują się w trzech etapach:

1. opis instytucji prawnych będących przedmiotem analizy

2. wyłowienie ich właściwości będących przedmiotem porównania

3. wyjaśnienie przyczyn uchwyconych różnic i/lub podobieństw

Komunikacyjna koncepcja prawa – dzieli działania ludzkie na:

1. Celowo racjonalne, o instrumentalnym i technologicznym charakterze. Oceniamy je ze względu na ich skuteczność w realizacji założonych celów, niezależnie od aksjologicznych konsekwencji podejmowanych działań. Wyznaczają „świat systemów” – gospodarka, wojsko, administracja publiczna.

2. Komunikacyjne, w których za pomocą rozmaitych oddziaływań symbolicznych staramy się osiągnąć porozumienie z innymi ludźmi. Oceniamy je ze względu na realizację nieskrępowanego porozumienia co do słuszności społecznych wartości i norm. Wyznaczają „świat życia” – społeczeństwo obywatelskie, kultura i instytucje społeczne.

Legitymizacja prawa –

1. W znaczeniu szerokim: uzasadnienie i usprawiedliwienie prawa.

2. W znaczeniu wąskim: usprawiedliwienie prawa, jego „pierwotne uprawomocnienie”. Uzasadnienie jest problemem wewnątrz-systemowym i polega na argumentacyjnym wykazywaniu, że określone normy prawne obowiązują, tzn. należą do systemu prawa.

Metodologia badań prawniczych – naukowa refleksja nad metodami poznawczymi używanymi w nauce prawa, strategiami uzasadniania twierdzeń należących do danej dyscypliny prawniczej oraz nad aparaturą pojęciową nauki prawa.

Naturalistyczne ujęcie prawa – koncepcje prawa będące następstwem akceptacji postulatów tzw. naturalizmu na gruncie nauk społecznych. W znaczeniu metodologicznym – pogląd oczekujący stosowania w naukach społecznych metod, które na gruncie neopozytywistycznej doktryny filozoficznej są uznawane za metody nauk przyrodniczych.

Nauki historyczno-prawne – jedna z podstawowych dyscyplin prawniczych. Niekiedy przyjmują formę swoistej dogmatyki prawa minionego, zasadniczo jednak są blisko powiązane pod względem metodologicznym z historią i nie ograniczają swych zainteresowań jedynie do analizy tzw. pomników prawa, lecz badają kulturę prawną określonej grupy z punktu widzenia jej ewolucji i historycznych uwarunkowań.

Nauki humanistyczne – inaczej nauki społeczne. Jedna z dwóch, oprócz nauk przyrodniczych, przedmiotowo wyodrębnionych gałęzi nauk.

Nauki pomocnicze – inaczej nauki poza-systemowe – w celu odróżnienia od tzw. systemowych nauk prawnych. W ścisłym znaczeniu do tej grupy nauk prawnych zalicza się przede wszystkim dyscypliny funkcjonalnie powiązane z poszczególnymi dyscyplinami dogmatyki prawniczej w ten sposób, iż stosowanie poszczególnych gałęzi prawa jest niemożliwe bez dorobku odpowiedniej nauki pomocniczej.

Nauki prawne – usystematyzowana metodologicznie refleksja o prawie, podporządkowana specyficznie prawniczej metodzie badań (w tym zwłaszcza metodzie dogmatyczno-prawnej). W obrębie nauk prawnych wyróżnia się nauki historyczno-prawne, szczegółowe nauk prawne, ogólną naukę o prawie (przybierającą formę filozofii prawa lub teorii prawa) i nauki pomocnicze. Używa się również terminu „jurysprudencja”, przy czym w tradycji kontynentalnej słowo to oznacza dogmatykę prawa, a w anglosaskiej ogólną naukę o prawie.

Nauki przyrodnicze, przyrodoznawstwo – przedmiotowo wyodrębniona gałąź nauk empirycznych obejmująca nauki fizyczne i biologiczne. W strukturze prawoznawstwa występują w roli nauk pomocniczych.

Nauki teoretyczne –

1. Darujmy sobie.

2. Przeciwstawiane tzw. naukom praktycznym w przybliżeniu zgodnie ze zdroworozsądkową opozycją między teorią i praktyką. Nauki teoretyczne miałyby się zajmować tzw. badaniami podstawowymi, czyli odpowiedziami na czysto abstrakcyjne pytania, praktyczne zaś – badaniami stosowanymi, czyli rozwiązaniami problemów o charakterze techniczno-inżynieryjnym.

Paradygmat naukowy – paradygmatem danej dyscypliny naukowej jest zespół akceptowanych powszechnie twierdzeń o badanym przez nią przedmiocie, jego właściwościach, podstawowych prawach rządzących jego istnieniem i ruchem oraz o dopuszczalnych metodach jego badania. Przekonania składające się na paradygmat kształtują język, w którym nauka wypowiada się o swoim przedmiocie. W ten sposób paradygmat określa katalog możliwych do postawienia pytań oraz determinuje sposób udzielania na nie odpowiedzi.

Poznawcza funkcja nauki – jedna z trzech podstawowych funkcji wiedzy naukowej (obok praktycznej funkcji nauki i prognostycznej funkcji nauki), polegająca na opisie świata i budowaniu przesłanek wyjaśniania obserwowanych w nim zjawisk. Wyjaśnienie zjawiska „Z” polega zasadniczo na udzieleniu odpowiedzi na pytanie typu: „dlaczego Z?”. Mogą się one odwoływać do związków przyczynowo-skutkowych zachodzących między badanymi zjawiskami lub do związków funkcjonalnych.

Pozytywizm prawniczy – nurt we współczesnym prawoznawstwie, którego treść zasadniczo kształtuje się w opozycji do jusnaturalizmu jako konkurencyjnego stanowiska w obrębie imperatywizmu. Prawo jest wyrazem woli ustawodawcy, prawo jest wyrażone w tekście.

Praktyczna funkcja nauki – Wiedza naukowa powinna nadawać się do zastosowania w praktycznym rozwiązywaniu problemów ludzkiego życia.

Prawodawca racjonalny – zdepersonalizowany autor tekstu prawnego, konstrukt teoretyczny, który prawnicy podstawiają w miejsce autora autentycznego. Prawnicy traktują tekst prawny tak, jakby wyszedł spod pióra jednostkowego autora, którego wola i intencje dadzą się ujawnić w aktach wykładni. W ujęciu dogmatyki prawa pracodawca jest kategorią, która nie referuje rzeczywistego podmiotu, a spełnia jedynie funkcję gwarancyjną w procesie wykładni, ograniczając swobodę interpretacyjną prawników.

Prawo nauki – jego ustalanie jest podstawowym sposobem wykonywania przez naukę jej funkcji poznawczej i prognostycznej.

Prawoznawstwo –

1. W wąskim znaczeniu: nauki prawne.

2. W szerokim znaczeniu: wszelkie „znawstwo prawa”, obejmujące obok prawoznawstwa w znaczeniu 1) również praktyczne umiejętności prawnicze, związane z argumentacją i negocjowaniem rozstrzygnięć, a więc tzw. metodykę wykonywania zawodu prawniczego.

Problematyka badawcza prawoznawstwa – katalog zagadnień, którymi zajmuje się prawoznawstwo w znaczeniu nauk prawnych.

Prognostyczna funkcja nauki – w ścisłym sensie oznacza zdolność przewidywania zjawisk, które wystąpią po momencie, w którym znajduje się podmiot przewidujący. W szerokim sensie oznacza zdolność odtwarzania zjawisk, które w jakikolwiek sposób znajdują się poza horyzontem poznania dostępnym podmiotowi przewidującemu.

Realizm prawniczy – nurt w myśli prawniczej traktujący prawo jako element realnego świata, w opozycji bytu i powinności umiejscowiony po stronie bytu i poddający się badaniu tak jak każdy inny fakt społeczny.

Socjologia prawa – socjologia a prawo, różni autorzy różnie o tym myślą :/ Jest traktowana jako nauka empiryczna i nauka teoretyczna, a więc powoływana do odnajdywania i formułowania praw rządzących fragmentem rzeczywistości stanowiącym jej przedmiot badań.

Socjotechnika, inżynieria społeczna – „swoisty zespół zaleceń czy przestróg dotyczących racjonalnej przemiany życia społecznego”.

Szczegółowe nauki prawne – współczesna, rozszerzona pod względem przedmiotowym wersja dogmatyki prawa.

Teoria naukowa – system twierdzeń o przedmiocie określonego rodzaju, spełniający określone wymogi logiczne i nadający się na przesłankę wyjaśniania rozmaitych stanów opisywanego przedmiotu.

Wartości wewnętrzne prawa – wartości nadające pozytywnemu prawu aksjologiczną autonomię, stanowiące podstawę oceniania decyzji tworzenia i stosowania prawa wyłącznie z punktu widzenia ściśle prawnych kryteriów.

Rozdział II – Norma postępowania jako wyrażenie języka

Adresat normy prawnej – każdy, do kogo norma jest wprost skierowana lub kogo – ze względu na wskazywane w normie okoliczności – norma ta może dotyczyć. Osoba staje się adresatem, jeśli posiada cechy pozwalające ją odróżnić od innych osób. Cechy te mogą być określone indywidualnie bądź generalnie. Norma może też wskazywać w swoim zakresie zastosowania okoliczności, z którymi wiąże określone skutki prawne. Wtedy samo wystąpienie takich okoliczności po stronie jakiejś osoby spowoduje, że osoba ta zostanie uznana za adresata normy prawnej. Adresatem może być osoba fizyczna, prawna, bądź jednostka organizacyjna bez osobowości prawnej.

Aksjologiczne obowiązywanie normy – uzasadnienie powinności przestrzegania (stosowania) normy odwołujące się do wartości aksjologicznych.

Czynność konwencjonalna – świadome i celowe zachowanie się człowieka wymagające wcześniejszego istnienia stosownych reguł – konwencji, posiadające na gruncie pewnego porządku normatywnego określoną doniosłość, np. odpowiedni gest ręką, będący powitaniem. Czynność konwencjonalna może być czynnością drugiego i wyższego stopnia – np. prawne oświadczenie woli jest aktem mowy będącym wykonaniem określonych, ogólnych reguł języka mówionego lub pisanego, a przez to, że jest dodatkowo regulowane prawem, staje się czynnością konwencjonalną drugiego stopnia.

Czynność psychofizyczna – zachowanie sterowane świadomością ludzką (elementy psychiczny) oraz uzewnętrznione gestem, działaniem, znakiem lub innym substratem materialnym, dającym się z zewnątrz obserwować (element fizyczny). Na czynniku psychicznym budowana jest w doktrynie prawniczej – głównie prawa karnego – koncepcja winy jako podstawa odpowiedzialności prawnej (świadomość czynu jako podstawa odpowiedzialności). Natomiast na fizycznym wymiarze działania ludzkiego konstruuje się koncepcje związku przyczynowo-skutkowego (sprawstwa) jako warunku ponoszenia odpowiedzialności.

Dyrektywa celowościowa – zbliżony do normy postępowania zwrot wyrażający w sposób warunkowy powinność zachowania się określonego adresata. Typowy dla dyrektyw celowościowych schemat językowy można ująć następująco: „Jeżeli chcesz osiągnąć cel C, to powinieneś zachować się w sposób S”, przy czym S jest tu traktowane jako środek (przyczyna) powodujący zrealizowanie celu.

Dyspozycja normy prawnej – składnik struktury normy prawnej określany w ten sposób w terminologii przyjętej na gruncie koncepcji trójelementowej struktury normy. Na dyspozycję składają się wyrażenia rekonstruowane z tekstów języka prawnego, za pomocą których adresatowi normy – jeżeli spełni on warunki określone w hipotezie normy prawnej – wskazywane jest w formie nakazu lub zakazu określonego rodzaju zachowanie.

Ekspresyjna forma wypowiedzi – w prawie bardzo ograniczona. Teksty prawne nie używają wyrażeń, o których można powiedzieć, że są one bezpośrednio ekspresyjne. W połączeniu z sytuacjami będącymi następstwem stosowania naruszanego prawa, teksty prawne mogą zawierać zwroty mniej lub bardziej ekspresyjne, w stylu „szczególne okrucieństwo”, „szczególne potępienie” itd.

Faktyczne obowiązywanie normy – rodzaj uzasadnienia mocy obowiązującej norm postępowania odwołujący się do praktyki społecznej w określonej dziedzinie. Uzasadnienie to jest charakterystyczne dla różnych odmian realistycznych ujęć prawa. Zwrot „norma N obowiązuje” rozumiany jest tu jako znaczeniowy odpowiednik zwrotu „istnieje (wykształciła się) praktyka stosowania i/lub przestrzegania normy N”.

Funkcja wypowiedzi – skutek, który powoduje posłużenie się przez użytkownika języka określonego rodzaju wypowiedzią. Zwykle chodzi tu o pewien skutek pozajęzykowy, polegający czy to na wyrażeniu w języku pewnych sądów o rzeczywistości (opisujących lub oceniających), czy też kształtujących tę rzeczywistość.

Hipoteza normy prawnej – składnik struktury normy prawnej określany w ten sposób na gruncie koncepcji trójelementowej struktury normy; część normy, która określa adresata oraz okoliczności, od których zaistnienie zależy, czy norma znajdzie zastosowanie, czy też nie.

Ius Cogens (prawo bezwzględnie stosowane) – normy prawne (lub przepisy prawne) bezwzględnie stosowane. Adresatom tych norm prawodawca nie pozostawia wyboru ani co do tego, czy normę stosować, ani też gdy chodzi o możliwość modyfikowania ich treści.

Ius commune (prawo ogólne, powszechne) – normy prawne (lub przepisy prawne, akty prawotwórcze) lub nawet całościowe porządku prawne mające cechę powszechnego obowiązywania, przeciwstawiane ius particulare lub ius singulare. Dotyczy całego obszaru, a nie szczególnych terytoriów.

Ius dispositivum (prawo względnie stosowane) – normy prawne (lub przepisy prawne) względnie stosowane. Mają zastosowanie wtedy, gdy ich potencjalni adresaci nie uregulują danego stosunku inaczej, niż wynika to z przepisu formułującego tego rodzaju normę.

Ius particulare (prawo szczegółowe) – normy prawne (lub przepisy prawne) obowiązujące na pewnym obszarze będącym częścią ogólnopaństwowego porządku prawnego.

Jednoznaczność normy – właściwość przypisywana normom postępowania pojmowanym jako wypowiedzi języka prawnego (w innej wersji: języka prawniczego). Normę uznamy za jednoznaczną, jeżeli każdemu z rzeczywistych lub potencjalnych elementów objętych jej językową strukturą(każdemu ze zwrotów językowych określających: adresata, sytuację prawną, operator normatywny oraz treść obowiązku) przypisać będzie można jedno i tylko jedno odniesienie przedmiotowe (określony, identyczny pod względem pewnej cechy lub zespołu cech, zbiór osób, sytuacji, zachowań itp.). W tym sensie norma jednoznaczna może być skuteczną podstawą dokonywania konkluzywnych rozstrzygnięć o różnorodnych faktach jako należących (nie należących) do zakresu nazwy wchodzącej w skład wypowiedzi mającej postać normy postępowania. Charakteryzując normy jako wypowiedzi jednoznaczne, przyjmujemy, że norma jest gotowym rezultatem wcześniej przeprowadzonej już wykładni prawa (zespołu czynności, które wyeliminowały takie cechy wypowiedzi, jak wieloznaczność czy nieostrość znaczeniowa). Jednoznaczności nie należy rozumieć jako empirycznej cechy języka (cechy poszczególnych egzemplarzy norm rekonstruowanych z tekstu prawnego), lecz jako rodzaj założenia idealizacyjnego, postulowanego stanu rzeczy – w praktyce prawniczej zasadniczo niemożliwego do spełnienia. Dlatego też koncepcja normy, w której zakłada się jej jednoznaczność, nie jest adresowana do praktyki prawniczej, ale przede wszystkim do nauki prawa, głównie tzw. dogmatyki prawa. Wobec praktyki może ona jednak pełnić rolę optymalizacyjną, wyznaczając pewien docelowy stan rzeczy dla czynności interpretacyjnych, do którego należy dążyć procesie wykładni prawa.

Język naturalny – przez doktrynę prawniczą określany też jako język potoczny; język tworzący się w sposób historyczny i kulturowy, zazwyczaj mający charakter języka narodowego lub określonej grupy etnicznej, a służący społecznej komunikacji. Język prawniczy uznawany jest za socjolekt językowy, czyli za gwarę (w tym wypadku zawodową). Język prawny jest uznawany za wariant języka naturalnego. Wyróżnia się (język prawniczy również) na poziomie semantycznym, gdzie można w nim dostrzec pewne cechy szczególne, np. pojawienie się terminów nie występujących we współczesnym języku powszechnym. Różni się również na poziomie pragmatycznym, kształtowanym przez poszczególne instytucje prawne i wytwarzane przez nie typy kontekstów.

Język prawniczy – język standardowo łączony z prawniczą praktyką językową, zarówno dydaktyczno-naukową, jak i zawodową. Niekiedy język ten określony bywa jako socjolekt wyróżniający prawników jako odrębną grupę zawodową.

Język prawny – język tekstów prawnych – ogólnych aktów normatywnych prawa publicznego, publiczno-prawnych aktów indywidualnych (decyzji administracyjnych) oraz aktów prawa prywatnego (umów, czynności jednostronnych). Ujmowany jest jako gotowy wytwór pochodzący od publicznego prawodawcy lub innych podmiotów dokonujących doniosłych w skutkach prawnych czynności. Służy wyrażaniu prawa, uznawany jest- przynajmniej na gruncie współczesnych wersji pozytywizmu prawniczego – za konieczne medium artykulacji treści obowiązków prawnych. Jest rejestrem języka naturalnego i jako taki z punktu widzenia praktyki prawniczej ma zalety i wady typowe dla języków naturalnych – z jednej strony tzw. pragmatyczną jasność, ułatwiającą jego funkcję komunikacyjną w wymiarze społecznym (zrozumiałość dla adresatów norm w typowych sytuacjach), z drugiej zaś wieloznaczność i nieostrość znaczeniową, powodujące potrzebę dokonywania wykładni, co dyktowane jest koniecznością uczynienia z tego języka podstawy do precyzyjnego kwalifikowania ludzkich zachowań jako zgodnych (niezgodnych) z prawem. Jego podstawowymi jednostkami składowymi są przepisy prawne.

Język sztuczny – określany też jako sformalizowany; język będący wytworem przyjętej konwencji. Wyrażenia składające się na jego słownik (poszczególne znaki), sposób wiązania ich w bardziej złożone sekwencje (składnia), jak i też łączone z nimi (poszczególnymi znakami lub sekwencjami znaków) znaczenia są w całości rezultatem określonych reguł skonstruowanych przez człowieka dla określonych celów.

Językowy kształt normy – schemat, za pomocą którego wyraża się typową postać językową norm postępowania. Ujmuje on wszystkie istotne elementy językowe struktury normy prawnej. Zazwyczaj normę prawną przedstawia się za pomocą wypowiedzi o następującym kształcie: „Nakazuje/zakazuje się, ażeby A w warunkach W zachował się w sposób Z”. Niekiedy schematowi temu nadaje się postać zdania z okresem warunkowym: „Jeżeli A znajduje się w warunkach W, to nakazane/zakazane mu jest zachować się w sposób Z”.

Kompetencja prawna – przyznana przez normy prawa stanowionego (a niekiedy tylko uznana przez pozytywny porządek prawny) zdolność do podejmowania przez podmioty prawne czynności konwencjonalnych doniosłych prawnie. Kompetencja jest niezbędna tylko w przypadku takich działań prawnych, które powodują określone zmiany w sferze praw i obowiązków uczestników życia prawnego (powstanie obowiązków, ich aktualizowanie, uchylanie, modyfikowanie, ustalanie treści itd.). Jest legitymacją wymaganą od podmiotów tworzących i stosujących prawo (istnieje podział kompetencji na sferę tworzenia i stosowania prawa). Nie każde zachowanie prawne musi posiadać kompetencję – tam, gdzie zachowanie będące wykonaniem uprawnienia lub obowiązku prawnego ma cechy wyłącznie czynności psychofizycznej, kompetencja nie jest potrzebna. Wykonywanie kompetencji musi być poprzedzone stosownymi regułami, określającymi: a) kto jest podmiotem upoważnionym b) w jaki sposób czynności mają być wykonane c) jakiego rodzaju konsekwencje należy łączyć z dokonaniem czynności określonego rodzaju.

Kondensacja norm – sposób redagowania przepisów prawnych pozwalający w ramach procesu legislacyjnego na oszczędne wykorzystanie tekstu prawnego; technika kodowania norm prawnych w przepisach prawnych. W ramach procesu prawnego znajomość jej techniki pozwala interpretatorowi tekstu na umiejętną rekonstrukcję norm z przepisów prawnych. Wykorzystując tę technikę, prawodawca może zawrzeć w jednym przepisie prawnym wiele różnych norm postępowania.

Lex generalis (ustawa ogólna) – norma prawna (lub przepis prawny, a niekiedy także akt prawotwórczy lub jego część) posiadająca szerszy zakres zastosowania i/lub normowania niż jakaś inna norma regulująca podobny typ sytuacji lub zachowań.

Lex specialis – węższa forma lex generalis, odnosząca się do szczegółowych sytuacji/rzeczy.

Metanorma – norma drugiego, trzeciego, czwartego itd. Stopnia, której przedmiotem regulacji będzie inna norma lub normy, np. norma nakazująca wykonanie innego, wcześniej sformułowanego obowiązku albo norma uchylająca jakiś dotychczasowy obowiązek.

Norma abstrakcyjna – norma postępowania określająca w sposób powtarzalny i pozakontekstowy treść nakładanego na adresata normy obowiązku. Norma abstrakcyjna określa rodzajowo powinność zachowania się określonej osoby lub grupy osób. Zachowanie się adresata jest tu wyodrębniane poprzez wskazanie pewnej cechy (grupy cech) wspólnej dla zachowań określonego rodzaju. Normy te charakteryzuje nieokreślony sytuacyjnie i czasowo zasięg ich obowiązywania – obowiązują od momentu ich ustanowienia do czasu ich uchylenia.

Norma generalna – norma postępowania skierowana do osoby lub osób wyodrębnionych ze względu na pewną wspólną cechę rodzajową lub zespół takich cech, czy też ze względu na pewną cechę lub cechy charakteryzujące sytuację, od której prawodawca uzależnia powstanie określonego obowiązku. Cechy te służą wyodrębnieniu adresata normy z pewnego uniwersum osób – podmiotów prawa objętych regulacją danego porządku prawnego.

Norma indywidualna – norma postępowania skierowana do osoby lub osób wyodrębnionych ze względu na pewną cechę osobową (indywidualną, niepowtarzalną) człowieka. Spotykamy w wyrokach i postanowieniach sądowych, decyzjach administracyjnych, umowach prawa prywatnego i publicznego.

Norma kompetencyjna – norma postępowania nakładająca na określoną osobę lub uchylająca obowiązek zachowania się będący konsekwencją ważnego wykonania przez określony podmiot posiadanej kompetencji prawnej.

Norma konkretna – norma postępowania wyznaczająca w sposób czasoprzestrzennie określony treść nakładanego na adresata obowiązku. Zakres normowania takiej normy wyznaczany będzie poprzez podanie takich cech zachowania się, które pozwolą wyodrębnić to zachowanie się jako pojedyncze, niepowtarzalne zdarzenie. Jeżeli np. wezwanie do sądu w charakterze świadka będzie określać termin, miejsce wykonania obowiązku, wreszcie treść czynności, to tylko jedno z możliwych zachowań będzie potraktowane jako wykonanie obowiązku przez adresata.

Norma moralna – sposób postępowania powiązany z przyjętym systemem wartości aksjologicznych. Wyznacza co jest dobre a co złe. Może być odpowiednio powiązana z treścią normy prawnej.

Norma obyczajowa – forma zachowania przyjęta w danej zbiorowości społecznej, zwykle uświęcona tradycją; jeden z systemów kontroli społecznej. MA charakterystyczną dla siebie sankcję ukształtowaną przez wieki i z tego względu nastawioną na ochronę obyczaju. Prawo chroni tradycję, a w niej normy obyczajowe. Obyczaje mogą też być źródłem powstawania obowiązków prawnych.

Norma organizacyjna – norma występująca w obrębie struktur organizacyjnych. Mocą tych norm są ustanawiane struktury np. ministerstwa. One też, stanowiąc o strukturach, rozstrzygają o ich granicach względem innych struktur. Zatem są specyficzne dla danej instytucji i z reguły poza tę instytucję nie wychodzą. Występują w aktach prawnych tworzących jednostkę strukturalną, np. władzy wykonawczej. Znajdujemy je również w statutach.

Norma podstawowa – każda norma wyższa względem innej, niżej usytuowanej normy. Daje to obraz hierarchicznej budowy systemu prawa oraz odpowiadać ma hierarchii kompetencji prawnych organów państwowych. Pojęcie normy wyższej (i w tym sensie podstawowej) oraz normy niższej służy jako podstawa do konstruowania hierarchicznej reguły kolizyjnej. Pojęcie to ma też zasadnicze zastosowanie w budowie źródeł prawa.

Norma postępowania – wypowiedź językowa spełniająca funkcję sugestywną, adresowana do osoby lub grupy osób, wyrażana lub dająca się wyrazić w postaci nakazu lub zakazu określonego przyszłego zachowania się. Nie posiada wartości logicznej.

Norma prawna – norma postępowania ustanowiona przez państwo (organy państwowe) w następstwie wykonania posiadanej normodawczej kompetencji prawnej lub w odpowiedni sposób uznana przez państwo, wyrażająca w sposób stanowczy powinność określonego zachowania się określonej osoby lub osób. Formą wyrażania norm prawnych jest język oraz specyficznie prawnicza forma organizacji tekstu, jaką są ustawy, rozporządzenia, uchwały itd. Pogląd o potrzebie formalizacji sposobów wyrażania norm prawnych jest dość powszechny, przynajmniej na gruncie pozytywistycznej kultury prawnej, akcentującej pierwszorzędną rolę prawa stanowionego.

Norma techniczna – norma postępowania adresowana do inżynierów i techników, regulująca standardy doniosłe dla człowieka w jego kontaktach ze środowiskiem naturalnym, produkcją, bezpieczeństwem pracy, a więc w obszarze szeroko pojętej techniki.

Norma programowa – norma postępowania określająca, zwykle w formie nakazu, realizację – lub co najmniej dążenie do osiągnięcia – określonego celu wskazanego przez normodawcę. Normy tego rodzaju są najczęściej obecne w konstytucjach, natomiast w innych aktach prawotwórczych raczej unika się ich wprowadzania, ze względu na specyficzną, nie do końca jasną ich funkcję prawną. Licznie są natomiast obecne w różnego rodzaju dokumentach mniemających statusu źródeł prawa powszechnie obowiązującego, takich jak statuty i programy.

Norma sankcjonowana – w powiązaniu z normą sankcjonującą tego rodzaju para norm charakteryzowana jest jako tzw. normy sprzężone. Ujęcie to służyć ma prezentacji dynamicznych relacji między normami w ramach systemu prawa, zarówno relacji opartych na wertykalnych stosunkach prawnych, jak i na stosunkach prawnych o charakterze horyzontalnym. Norma sankcjonowana to norma znajdująca dla siebie element przymusu niezbędny do swojej własnej skuteczności w innej normie – normie sankcjonującej.

Norma sankcjonująca – norma określająca osobę legitymowaną do stosowania przymusu, a także okoliczności, formy, rodzaj i rozmiary przymusu, który powinien być zastosowany w przypadku stwierdzenia zachowania się polegającego na nieprzestrzeganiu prawa (normy sankcjonowanej). Norma sankcjonująca spełnia w obrębie systemu prawa funkcję sankcji wobec jakichkolwiek zachowań naruszających prawo.

Norma semiimperatywna – norma bezwzględnie stosowana, ale zazwyczaj tylko wobec określonego typu sytuacji lub ograniczająca swobodę wyboru zachowania tylko ze względu na określoną grupę adresatów. Prawodawca wyznacza pewne minima, których nie wolno zaniżyć, ale wolno je zawyżyć.

Norma upoważniająca lub zezwalająca – norma prawna wyposażająca określony podmiot w tytuł prawny do dokonywania określonych czynności prawnych; norma upoważniająca pełni rolę składnika podstawy prawnej czynności prawnych dokonywanych przez organ administracji, organ osoby prawnej lub osobę fizyczną. Norma upoważniająca nie nakłada na podmiot obowiązku działania, lecz stwarza jedynie podstawę prawną do podejmowania określonych czynności; umożliwia przez to uznanie danego zachowania za legalne.

Obowiązywanie normy - rodzaj uzasadnienia, legitymizacji formułowanej na gruncie głównie doktryny prawniczej, mającej przekonać (umocnić przekonanie) na rzecz przestrzegania normy prawnej przez jej adresatów, a także na rzecz stosowania norm przez organy państwowe i inne podmioty prawne.

Ocena – wypowiedź zawierająca sąd o charakterze aksjologicznym. Służy wyrażaniu poglądów o charakterze moralnym.

Opisowa funkcja wypowiedzi – określana również funkcją poznawczą lub odniesieniową. Język służy tu zdawaniu sprawy o rzeczywistości o charakterze pozajęzykowym, referowaniu wiedzy wcześniej pozyskanej, a dotyczącej zarówno poszczególnych faktów, jak i związków występujących między nimi oraz orzekaniu pewnych cech o tych faktach.

Optatywa – niestanowcza wypowiedź zdolna spełniać funkcję sugestywną; ma postać rady, postulatu, zalecenia, dezyderatu, opinii itp. Rzadko używana przez prawodawców.

Performatywna funkcja wypowiedzi – kształtująca, kreatywna postać użycia języka. Jeżeli wypowiedź językową będziemy traktować jako formę działania podejmowanego poprzez język, to jej znaczenie determinowane będzie przez funkcję, jaką pełni ona w określonej sytuacji społecznej. Językowe akty performatywne dokonywane są na podstawie odpowiednich reguł kulturowych w intencji wywołania określonej doniosłości w określonym układzie konwencjonalnym.

Pozajęzykowy kontekst normy postępowania – typ kontekstu, który rozumienie wyrażeń językowych uzależnia od społecznej sytuacji, w jakiej dochodzi do użycia wypowiedzi. Może to być sytuacja skonkretyzowana, właściwa jednostkowemu, czasoprzestrzennie określonemu posłużeniu się wypowiedzią, jak też pewien typ kontekstu, np. kontekst polityczny, ekonomiczny, religijny czy instytucjonalny.

Reguła dokonywania czynności konwencjonalnych – rodzaj standardu (wzorca) mającego za przedmiot szczególnego rodzaju zachowania się, jakimi są czynności konwencjonalne. W regule tej punkt ciężkości położony jest na formę dokonywania czynności. Tylko dokonanie czynności we wskazany przez regułę sposób S będzie liczyć się na gruncie danego systemu normatywnego za działanie powodujące określone skutki performatywne, np. ustanowienie pełnomocnika, powitania Znajomego czy przyjęcie chrztu.

Reguły pierwotne i wtórne –

1. Reguły pierwotne – stanowią grupę o w miarę jednolitej charakterystyce logicznej i identycznym stosunku do wyznaczanej rzeczywistości. Ich właściwości powodują jednak, że nie tworzą one systemu, lecz dość przypadkową i fragmentaryczną regulację (niepewność norm), są nieomal niezmienne i podlegają jedynie powolnej ewolucji, są zagrożone tylko sankcją rozproszoną i z tego powodu są trudne do wyegzekwowania.

2. Reguły wtórne – są odpowiedzią na wszystkie wady regulacji złożonej z samych reguł pierwotnych. Niepewność norm zostaje uchylona przez tzw. regułę uznania ustalającą kryteria, dzięki którym można konkluzywnie rozstrzygać o przynależności określonych norm do systemu.

Rozczłonkowanie norm w przepisach – technika redagowania tekstu prawnego mająca zapewnić oszczędność i komunikatywność tekstu, pozwalająca uniknąć wielokrotnych powtórzeń. Podstawowe znaczenie ma tzw. rozczłonkowanie składniowe norm w przepisach prawnych, a polega ono na tym, aby poszczególne elementy struktury normy prawnej rozdysponować i poumieszczać w różnych przepisach tego samego aktu prawodawczego lub nawet w przepisach wielu różnych aktów.

Sankcja normy prawnej – użycie lub zapowiedź użycia przymusu lub innej dolegliwości na wypadek naruszenia normy prawnej przez jej adresata. Ze względu na rodzaj przymusu wydzielamy sankcję kary, sankcję egzekucji oraz sankcję nieważności.

Semantyka – dział semiotyki zajmujący się badaniem relacji między znakami i tym, do czego one się odnoszą.

Semiotyka – ogólna teoria znaków, ze szczególnym uwzględnieniem znaków tworzących język, czyli wyrażeń. Dzieli się na semantykę, syntaktykę i pragmatykę.

Struktura normy prawnej – kształt językowy normy prawnej proponowany przez doktrynę prawniczą, głównie analityczną teorię prawa; schemat, według którego wyrażane są typowe elementy składowe prawnych norm postępowania.

Sugestywna funkcja wypowiedzi – możliwość wpływania na zachowania ludzkie poprzez odpowiednie użycie języka. Język służy tu jako narzędzie kształtowania zachowań człowieka, zarówno zachowań będących czynnościami konwencjonalnymi, jak i czynnościami psychofizycznymi. Nie kreuje, a tylko kształtuje.

Systemowe obowiązywanie normy – rodzaj uzasadnienia mocy obowiązującej norm postępowania odwołujący się do założenia o systemowym charakterze prawa.

Tetyczne obowiązywanie normy – rodzaj uzasadnienia mocy obowiązującej norm postępowania, odwołujący się do faktycznych lub przypisywanych normodawcy atrybutów.

Trójelementowa struktura normy – ujęcie przedstawiające obraz struktury normy prawnej jako złożonej wypowiedzi, w skład której wchodzą trzy składniki: hipoteza normy prawnej, dyspozycja normy prawnej i sankcja normy prawnej.

Wartość logiczna – w logice klasycznej wyróżnia się dwie wartości logiczne: prawdę i fałsz, przysługujące zdaniom.

Wzór zachowania –

1. W interpretacji behawiorystycznej, eksponującej uzewnętrzniające się reakcje, wzór zachowania to zachowanie statystycznie dominujące w pewnych okolicznościach, traktowane przez członków danej grupy społecznej jako typ owa reakcja.

2. W interpretacji psychologicznej, eksponującej wewnętrzne przeżycia, wzór zachowania to zachowanie oczekiwane przez członków danej grupy społecznej jako pożądana reakcja na zaistnienie określonej sytuacji.

3. W interpretacji normatywnej, eksponującej obowiązywanie określonych reguł, wzór zachowania to zachowanie uprawnione (obowiązkowe) ze względu na normy przyjęte w ramach danej grupy społecznej.

Zakres normowania normy – klasa zachowań nakazanych (zakazanych) przez normę postępowania. Inaczej: treść wyznaczonego przez normę obowiązku. Zachowania objęte zakresem normowania mogą mieć postać tak czynności psychofizycznych, jak i konwencjonalnych.

Zakres zastosowania normy – klasa sytuacji (okoliczności, zdarzeń), od zaistnienia których norma postępowania uzależnia powstanie określonych obowiązków po stronie adresata normy. Elementem zakresu zastosowania mogą być okoliczności niezależne od osoby adresata normy czy w ogóle od człowieka oraz zachowania zależne od człowieka – zarówno proste czynności psychofizyczne, jak i mające charakter czynności konwencjonalnych.

Zasady prawa – normy prawne o szczególnym znaczeniu w systemie prawa, określane też jako normy zasadnicze.

Zdanie – podstawowa kategoria wyrażeń. Należy odróżnić zdanie w znaczeniu gramatycznym od zdania w znaczeniu logicznym. Spełnia funkcję opisową, posiada wartość logiczną. Może być złożone lub proste.

Zdanie deontyczne – zwrot językowy wyrażający w formie zdaniowej powinność zachowania się.

Rozdział III – System prawa

Chronologiczna reguła kolizyjna – reguła służąca usuwaniu sprzeczności między normami systemu prawa – tzw. sprzeczności pozornych. W myśl tej reguły akt prawotwórczy bądź jakaś jego część ustanowione później powinny uchylać stosowanie niezgodnego z nimi aktu wydanego wcześniej. Znaczy że nowszy > starszy.

Dyferencjacja – zróżnicowanie. W naukach prawnych pojęcie to odnoszone jest najczęściej do wewnętrznego zróżnicowania systemu prawa, wyodrębniania się w ramach porządku prawnego poszczególnych gałęzi prawa. Jej przeciwieństwem jest klasyfikacja która jest zewnętrzną refleksją, usiłującą w sposób pojęciowy odnotowywać konsekwencje mające miejsce na poziomie dyferencjacji.

Dynamiczna więź w systemie prawa – obejmuje zależności hierarchiczne między aktami prawnymi. Jej wyrazem jest:

1. Struktura kompetencji poszczególnych organów umocowanych do wydawania poszczególnych aktów prawnych.

2. Moc aktu prawnego, która jest tym wyższa, im wyższa jest hierarchia organu, od którego pochodzi akt prawny.

Gałąź prawa – odpowiednio usystematyzowana grupa przepisów prawnych regulujących w sposób w miarę kompletny określoną dziedzinę życia społecznego.

Hierarchiczna reguła kolizyjna – norma hierarchicznie wyższa > norma hierarchicznie niższa.

Konkretny system prawa – system norm prawnych obowiązujących na danym terytorium państwowym w określonym momencie czasowym.

Luka aksjologiczna – określenie wskazujące na relację między prawem obowiązującym i pewnym idealnym, postulowanym systemem prawa. W pojęciu tym wyraża się ujemna ocena obowiązującej regulacji prawnej z punktu widzenia wartości zewnętrznych.

Luka konstrukcyjna – inaczej luka w konstrukcji, luka techniczna, luka tetyczna. Powstaje zasadniczo w następstwie „niedokończenia” legislacji, przede wszystkim wtedy, gdy prawodawca z jakichś przyczyn zaniecha lub nie zdoła uregulować wszystkich elementów instytucji prawnej.

Luka logiczna – termin stosowany wobec rozmaitych form kolizji norm usuwanych za pomocą reguł kolizyjnych. Ich działanie nie powoduje jednak powstania luki w systemie, lecz umożliwia jedynie zawieszenie zastosowania jednej z kolidujących norm po to, by możliwe stało się rozstrzygnięcie określonego przypadku na podstawie normy, której przyznano pierwszeństwo.

Luka w prawie – niejednorodny i mylący termin, za pomocą którego prawnicy tradycyjnie odnoszą się do co najmniej trzech bardzo różniących się od siebie sytuacji (3 poprzednie luki). Obecność luk w prawie traktowana jest jako wyraz naruszenia postulatu zupełności systemu prawa.

Metareguła kolizyjna – reguła kolizyjna wyższego stopnia określająca preferencje w przypadku, gdy stosowanie reguł kolizyjnych pierwszego stopnia będzie prowadzić do konfliktowych rozstrzygnięć.

Niesprzeczność systemu prawa – system jest niesprzeczny, jeśli nie występuje w nim ani jeden taki element, który mógłby być traktowany zarazem jako teza i antyteza, czyli gdy nie zawiera on pary wyrażeń ze sobą sprzecznych.

Obowiązywanie normy prawnej w czasie – określenie momentu początkowego i końcowego obowiązywania normy prawnej lub całego aktu prawotwórczego. Początek ustala się w sposób następujący: a) jeśli określa datę, to od tego dnia b) jeśli nie określa, to od dnia ogłoszenia/ustanowienia. Końcowy moment: a) uchylenie b) moment wskazany w akcie prawnym.

Pionowy system prawa – system norm prawnych usystematyzowanych ze względu na zależności wertykalne, oparte na więziach kompetencyjnych, ściśle powiązanych z odpowiednią hierarchią organów prawodawczych.

Poziomy system prawa – system będący wyrazem przedmiotowego zróżnicowania poszczególnych norm prawnych i instytucji prawniczych.

Prakseologiczna niezgodność norm – sytuacja, w której dwie lub więcej norm nie może być łącznie spełnionych. Spełnienie jednej z nich uniemożliwia lub znacząco utrudnia spełnienie innej.

Prawo prywatne – jedna z klasycznych gałęzi prawa. Zalicza się do niego m.in. prawo cywilne.

Prawo publiczne – jedna z klasycznych gałęzi prawa, mająca za przedmiot działanie aparatu władzy publicznej. Obejmuje zwłaszcza prawo konstytucyjne, administracyjne i karne.

Przeciwieństwo norm – rodzaj niezgodności logicznej norm polegający na tym, że dwie lub więcej norm ma częściowo wspólne zakresy stosowania oraz odrębne zakresy normowania, a wskutek tego może zaistnieć sytuacja, która należy do zakresów zastosowania obu tych norm.

Reguły kolizyjne – reguły służące rozstrzyganiu treściowo niezgodnych ze sobą norm prawnych.

Sprzeczność logiczna norm – Rodzaj niezgodności norm polegający na tym, że jedna z dwóch norm w pewnej klasie okoliczności nakazuje komuś czynić to, czego druga norma w tych samych okolicznościach mu zakazuje.

Sprzeczność polityczna – powstaje nie jako efekt wadliwej techniki prawodawczej, lecz jako następstwo gry sił o charakterze politycznym. Przezwyciężana jest w drodze działalności prawodawczej.

Sprzeczność pozorna – powstaje z powodu wad sformułowań prawnych, zastosowania nieodpowiednich środków wyrazu przez prawodawcę. Nie jest sprzecznością samego prawa, lecz kształtu językowego, które nadano prawu.

Sprzeczność realna – sprzeczności zamierzone lub co najmniej tolerowane przez prawodawcę, a znajdujące swoje źródło w rzeczywistych konfliktach, z których prawo wyrasta.

Sprzeczność techniczna – powstaje wtedy, gdy liczba przepisów zawartych w aktach prawotwórczych jest duża z powodu dużego tempa prac legislacyjnych. Technika prawodawcza nie nadąża tu za prawodawstwem. W tej sytuacji mamy zazwyczaj liczne nowelizacje, powodujące zasadnicze trudności, gdy chodzi o ujednolicanie aktów nowelizujących z aktami nowelizowanymi.

Statyczna więź w systemie prawa – podstawowym kryterium identyfikacji więzi tego rodzaju jest treść aktów prawotwórczych oparta na charakterystyce odmiennych przedmiotów regulacji. Więź ta pozwala na łączenie norm prawnych podobnych ze względów treściowych, a także wynajdowania w obrębie systemu prawa norm treściowo sprzecznych.

System allopojetyczny – system niezdolny do samoregulacji zachodzących w nim procesów, który w związku z tym musi być sterowany z zewnątrz.

System autopojetyczny – system, który sam tworzy elementy, z których się składa, i który zarazem sam sobą steruje w zamkniętych cyklach swoich własnych operacji.

System prawny – zbiór uporządkowanych i wzajemnie ze sobą powiązanych norm generalnych i abstrakcyjnych wysłowionych w tekstach aktów prawotwórczych, obowiązujących na określonym terytorium w określonych podziałach czasowych.

System prawny – typ – grupa systemów prawa obowiązujących w określonym miejscu i czasie, dla których znaleźć można pewne wspólne cechy.

Zakresowa reguła kolizyjna – inaczej reguła merytoryczna. Stosuje się ją do norm, których zakresy normowania oraz zakresy zastosowania pozostają w relacji zawierania się.

Zupełność systemu prawa – system prawa jest zupełny, jeśli o każdym potencjalnym jego elemencie da się w sposób rozstrzygający powiedzieć, iż należy bądź nie należy do danego systemu prawa.

Rozdział IV – przepisy prawne

Arenga – preambuła, wstępna część aktu prawotwórczego.

Definicja legalna – definicja zawarta w tekście aktu prawotwórczego, zwykle na jego początku. Ma formę przepisu prawnego. Ma ona moc obowiązującą tak jak akt prawodawczy, co oznacza, że wprowadzanie znaczeń terminów sprzecznych ze znaczeniem ustalonym w definicji legalnej jest równoznaczne z naruszeniem prawa. Prawodawca formułuje definicje legalne, gdy jakieś określenie jest wieloznaczne, nieostre znaczeniowo albo zachodzi potrzeba wprowadzenia nowego znaczenia.

Delegacja ustawodawcza – przekazanie przez parlament części swych kompetencji prawnych do stanowienia ustaw innym organom państwa, z reguły organom władzy wykonawczej.

Derogacja (uchylenie) – funkcję derogacji spełniają derogacyjne przepisy prawne, z reguły zamieszczone na końcu ustawy, w tzw. przepisach końcowych, a odnoszące się do aktów prawnych poprzednio regulujących daną materię prawną.

Domniemanie faktyczne – wykorzystywany w postępowaniu dowodowym sposób rozumowania, pozwalający w sposób pośredni ustalić pewien fakt istotny z punktu widzenia określonego rozstrzygnięcia prawnego.

Domniemanie prawne – rodzaj przepisu prawnego formułującego nakaz uznania, bez potrzeby przeprowadzania dowodu, pewnego faktu za istniejący, istotnego w procesie stosowania prawa. Domniemanie prawne zawiera w sobie nakaz przyjęcia, iż pewien fakt miał miejsce, jeżeli wystąpił inny fakt.

Fikcje prawne – rodzaj przepisu prawnego lub przyjmowany przez praktykę i doktrynę prawniczą typ argumentacji, wykorzystywany w sporach prawniczych. Polega na uznaniu, że określone doniosłe prawnie zdarzenia występują i powodują określone skutki prawne, mimo że okoliczności takie w rzeczywistości nie muszą występować. U podstaw fikcji prawnych leży zatem stwierdzenie jawnie kontrfaktyczne, nie znajdujące empirycznego potwierdzenia.

Instytucja prawna – wyodrębniony i stanowiący funkcjonalną całość zespół norm prawnych odnoszących się do stosunków w jakiejś dziedzinie życia społecznego.

Klauzule derogacyjne, przepis uchylający – przepisy prawne zawierające postanowienia o uchyleniu przepisów dotychczas obowiązujących.

Klauzule generalne – będące częścią przepisu prawnego zwroty językowe:

1. celowo nieostre lub niedookreślone

2. o charakterze oceniającym

3. odsyłające jednocześnie do kryteriów pozaprawnych

4. stwarzające luz decyzyjny

Metaprzepisy, przepisy o przepisach, przepisy drugiego stopnia – określają, co dzieje się z innymi przepisami prawnymi w danym systemie prawa, przede wszystkim jak wprowadza się do systemu te inne przepisy oraz w jaki sposób usuwa się je z systemu.

Oceny charakteryzujące – wyrażenia zawarte w akcie prawotwórczym, za pomocą których objaśnia się cele aktu, motywy jego wydania, miejsce w systemie prawnym itp. Pomagają ustalić właściwe rozumienie aktu.

\Przepis bezpośrednio wyznaczający zachowanie – przepis określający wprost elementy uznawane za konieczne składniki struktury normy. Pozwala rozstrzygnąć, kto jest adresatem określonego obowiązku lub podmiotem uprawnienia oraz jak adresat ma się zachować, aby możliwe było kwalifikowanie tego zachowania jako działania nakazanego, zakazanego bądź uprawnionego.

Przepis prawny – zadanie zamieszczone w tekście aktu prawotwórczego. Podstawowa jednostka gramatyczna języka prawnego.

Przepisy blankietowe – przepisy prawne, które dla swojego skutecznego wykonywania potrzebują wydania innych przepisów, zwykle uszczegóławiających treść przepisu blankietowego.

Przepisy dostosowujące – rodzaj przepisów prawnych, w których normuje się sposób powołania po raz pierwszy organów ukształtowanych nowym prawem oraz sposób dostosowania się do nowych przepisów.

Przepisy końcowe – rodzaj przepisów prawnych zamieszczanych w końcowych partiach aktu prawodawczego. Należą do nich przepisy uchylające, przepisy o wejściu aktu normatywnego w życie oraz przepisy o wygaśnięciu mocy aktu normatywnego.

Przepisy odsyłające – przepisy prawne zawierające zwrot odsyłający do innych przepisów aktualnie obowiązujących. Treścią tego zwrotu jest nakaz zrobienia użytku z przepisu, do którego przepis odsyła.

Przepisy pośrednio wyznaczające zachowania – przepisy prawne szczególnego rodzaju. Należą do nich takie, które nie zawierają wprost odpowiedzi na pytania, kto jest adresatem obowiązku oraz jaka jest treść tego obowiązku. Przepisy te mogą jednak pośrednio wpływać na tego rodzaju ustalenia, np. poprzez definicje określonych terminów zawartych w tekście prawnym możliwe będzie ostateczne określenie poszczególnych elementów należących do struktury normy.

Przepisy przejściowe – przepisy prawne pełniące funkcję swoistego „pomostu” między prawami nabytymi albo rozpoczętymi czynnościami prawnymi pod rządami wcześniejszych aktów prawodawczych i kontynuowanymi już pod rządami aktów nowych.

Rekonstrukcja normy z przepisu prawnego – grupa czynności składających się na proces budowania wypowiedzi językowej o kształcie normy prawnej. Norma jest tu rozumiana jako wytwór językowy powstający w następstwie ustalenia i skompletowania przepisów prawnych, które zawierać będą wszystkie elementy przewidziane na gruncie przyjętej koncepcji struktury normy prawnej.

Wypowiedzi kreujące – rodzaje przepisów prawnych określających zakres obowiązywania określonego aktu prawodawczego w wymiarze podmiotowym, przedmiotowym i terytorialno-czasowym.

Rozdział V – tworzenie prawa

Akt prawotwórczy, akt normatywny lub akt normodawczy – akt organu państwa, rzadziej innego upoważnionego podmiotu, wydany w określonej formie, na podstawie konstytucyjnych lub ustawowo przyznanych kompetencji prawnych, nadający moc obowiązującą normom prawnym wyznaczającym rodzajowo określonym adresatom określony sposób postępowania, ilekroć powstaną wskazane w tych normach okoliczności.

Akt wewnętrzny – akt prawotwórczy obowiązujący tylko jednostki organizacyjne podległe organowi państwa wydającemu ten akt.

Budowa aktu normatywnego – akty normatywne konstruowane są według powtarzalnego schematu, który umożliwia adresatom łatwiejsze wyszukiwanie potrzebnych przepisów prawnych. Akt dzieli się na część artykułowaną (przepisy) i część nieartykułowaną (tytuł, podpis, czasem także arenga).

Formalne źródła prawa – fakty, które według normatywnej koncepcji źródeł prawa przyjmowanej przez doktrynę prawniczą danego kraju uznawane są za podstawę obowiązywania norm prawnych w danym systemie prawnym lub formy stanowienia norm prawnych albo ich uznania.

Formy tworzenia prawa – w europejskiej kulturze prawnej wykształciły się dwie podstawowe formy: poprzez stanowienie i poprzez praktykę.

Funkcja prawa – skutki społeczne, jakie wywołuje w danej społeczności fakt ustanowienia i stosowania prawa o określonej treści. Należy pamiętać, że dopiero prawo faktycznie stosowane lub przestrzegane wywołuje określone skutki społeczne, które można charakteryzować jako funkcje prawa.

Inkorporacja – czynność polegająca na zebraniu w określoną całość oraz uporządkowaniu, bez dokonywania zmian treściowych, wydanych uprzednio i nadal obowiązujących przepisów prawnych. Przez inkorporację rozumie się także wytwór tej czynności, czyli opublikowany zbiór uporządkowanych przepisów prawnych.

Kodyfikacja – w założeniu całościowe, spójne i zupełne unormowanie, które zastępuje dotychczas obowiązujące regulacje prawne z zakresu danej gałęzi prawa.

Materialne źródła prawa – jedno ze znaczeń terminu źródło prawa. Obejmuje czynniki społeczno-ekonomiczne, moralne, polityczne, ideologiczne, wpływające na kształtowanie się treści norm prawnych.

Normatywna koncepcja źródeł prawa - zespół reguł nakazujący uznawać jakieś fakty za fakty prawotwórcze oraz reguł dotyczących wiązania z tymi faktami obowiązywania określonych norm prawnych.

Nowelizacja – częściowa zmiana aktu prawotwórczego przez inny akt prawotwórczy.

Polityka prawa – działalność polegająca na używaniu prawa do osiągania założonych celów politycznych, gospodarczych, społecznych itd.

Pozytywne prawo – prawo będące następstwem ludzkiej aktywności, przez swoją historyczną i geograficzną zmienność przeciwstawiane prawu naturalnemu, mającemu uniwersalny charakter.

Praworządność – w szerokim znaczeniu terminem tym oznacza się przestrzeganie prawa przez wszystkich adresatów norm prawnych.

Stanowione prawo – 1) w prawie tym hierarchicznie najwyższe miejsce zajmują reguły zawarte w ustawach ujmowanych jako akty zawierające normy generalne i normy abstrakcyjne; 2) obowiązuje zasada podległości innych aktów normatywnych; 3) działalność ustawodawcza jest regulowana prawnie i organem posiadającym wyłączną kompetencję ustawodawczą jest najwyższy organ przedstawicielski; 4) istnieje rozdział między tworzeniem prawa i stosowaniem prawa; 5) organy stosujące prawo nie mogą go tworzyć.

Precedens – decyzja organu państwa, przede wszystkim orzeczenie sądu, której rozstrzygnięcie staje się wiążącym na przyszłość wzorem przy rozstrzyganiu spraw podobnych.

Technika prawodawcza – celowy, racjonalny, oparty na wiedzy sposób formułowania poszczególnych przepisów prawnych i całych aktów prawotwórczych.

Uznanie prawa – jedna z podstawowych form tworzenia prawa.

Źródło poznania prawa – wszelkiego rodzaju dokumenty lub inne formy przekazu, dzięki którym poznajemy treść norm prawnych aktualnie obowiązujących lub obowiązujących w przeszłości.

Źródło prawa – w podstawowym dla praktyki prawniczej i dogmatyki prawa znaczeniu tego terminu są fakty, które według przyjmowanej przez doktrynę prawniczą normatywnej koncepcji źródeł prawa danego kraju uznawane są za podstawę obowiązywania norm prawnych w danym systemie prawa.

Rozdział VI – Wykładnia prawa i argumentacje prawnicze

A contrario wnioskowanie – argumentacja, wnioskowanie z przeciwieństw, będące odwrotnością wnioskowania opartego na analogii legis. Argumentacja ta przebiega według schematu: „Jeżeli norma prawna wiąże konsekwencje K z faktem F1 i dany fakt F2 nie jest identyczny z faktem F1, to nie wolno do niego zastosować konsekwencji K, nawet gdyby był on pod istotnymi względami podobny do faktu F1.” Wnioskowanie a contrario polega na założeniu, że określony tekst prawny może być podstawą do zrekonstruowania dwóch norm, z których jedna jest określona pozytywnie (określa dozwolenie), a druga negatywnie (określa zakaz wynikający z tej pierwszej na zasadzie przeciwieństwa).

A maiori ad minus wnioskowanie lub argumentacja – z większego na mniejsze – jeżeli obowiązuje norma N1 nakazująca czynić więcej, to obowiązuje także norma N2, nakazująca czynić mniej.

A minori ad maius wnioskowanie lub argumentacja – z mniejszego na większe – jeżeli obowiązuje norma N1 zakazująca czynić mniej, to tym bardziej obowiązuje norma N2 zakazująca czynić więcej.

Analogia iuris – analogia z prawa – Jeśli obowiązują normy N1, N2, N3 … Nn, które można uzasadnić przez odwołanie się do zasady prawa Z lub oceny O, to należy uznać za obowiązującą normę Nn+1, która wprawdzie nie została wyrażona w tekście prawnym, ale znajduje uzasadnienie swego obowiązywania w tej samej zasadzie Z lub ocenie O. Podstawą analogii Iris nie jest zwyczajny przepis prawa, ale reguły posiadające status zasad całego systemu prawa lub jego części, które legitymują się szczególnie mocnym uzasadnieniem aksjologicznym. Argumentacja analogii iuris - jeżeli w ustanowionych normach N1, N2, N3 … Nn ustawodawca preferuje wartość X przed wartością Y, co znajduje wyraz w akceptowanej zasadzie systemu prawa lub jego części, to należy przyjąć, że obowiązuje norma Nn+1 niewyrażona w tekście prawnym, która także preferuje wartość X przed wartością Y.

Analogia legis – analogia z ustawy – opiera się najczęściej na stwierdzeniu podobieństwa między faktem unormowanym i nienormowanym. Jeśli obowiązuje norma N1 dotycząca stanu rzeczy S1, która jest wyrażona w tekście prawnym, to odwołując się do założenia konsekwencji ocen prawodawcy należy wnosić, że obowiązuje także norma N2 niewyrażona w tekście prawnym, ale regulująca stan rzeczy S2 w sposób istotny podobny do stanu rzeczy S1. Etapy wnioskowania: 1) ustalenie, że określony fakt nie został unormowany przez obowiązujące przepisy prawne 2) ustalenie, że obowiązuje przepis prawny, który reguluje sytuacje pod istotnymi względami podobne do faktu nienormowanego 3) powiązanie z faktem nienormowanym takich samych konsekwencji prawnych, jakie są wiązane z faktem uregulowanym przez przepisy prawne.

Argumentacja prawnicza – sposób uzasadniania twierdzeń formułowanych w związku z kwalifikacją prawną określonych stanów faktycznych. Przyjmuje postać wymiany argumentów za i przeciw. (więcej info w leksykonie / skrypcie)

Clara non sunt interpretanda – co jest jasne, nie wymaga interpretacji – zasada interpretacji, która może być rozumiana zarówno jako zalecenie wskazujące na zbyteczność wykładni w sytuacji, gdy znaczenie przepisu można określić w drodze jego bezpośredniego rozumienia, jak też jako zakaz dalszej interpretacji wówczas, gdy wykładnia językowa prowadzi do jednoznacznych wyników.

Derywacyjna koncepcja wykładni – ciężko to skrócić, nie zamierzam :D

Dynamiczna ideologia wykładni prawa – towarzyszy procesom przemian ustrojowych i jest charakterystyczna dla tych nurtów w prawoznawstwie, które odrzucają założenia pozytywizmu prawniczego. Podstawowe znaczenie ma założenie, że znaczenie tekstu prawnego powinno się zmieniać w zależności od zmian kontekstu, w którym prawo funkcjonuje. Kontekst ten tworzą podstawowe zasady ustroju społecznego, politycznego i ekonomicznego państwa oraz pozaprawne reguły i oceny społeczne, które aktualnie uznaje się za miarodajne, tzn. takie, które można przypisać aktualnemu prawodawcy.

Dyrektywy interpretacyjne – reguły wskazujące, jak ustalać znaczenie tekstu prawnego w sytuacji, gdy znaczenie to nie jest jasne. W ramach modelu wykładni operatywnej dyrektywy interpretacyjne dzielą się na dyrektywy pierwszego i drugiego stopnia. Dyrektywy interpretacyjne pierwszego stopnia to reguły określające, jak ustalać znaczenie (treść i zakres) wyrażeń występujących w tekście prawnym ze względu na kontekst językowy, systemowy i funkcjonalny, w jakim wyrażenia te są używane przez prawodawcę. Dyrektywy drugiego stopnia dzielą się na dyrektywy procedury wykładni – wskazujące, w jakiej kolejności powinny być używane dyrektywy stopnia pierwszego, oraz dyrektywy preferencji wykładni – wskazujące, jakie znaczenie tekstu prawnego należy zaakceptować w sytuacji, gdy zastosowanie dyrektyw pierwszego stopnia nie prowadzi do jednoznacznych ustaleń.

Ideologia wykładni prawa – zespół poglądów:

1. dotyczących podstawowych wartości, jakie powinien uwzględnić interpretator, dokonując wykładni tekstów prawnych;

2. pozwalających na udzielenie odpowiedzi na pytanie, jakie znaczenie przepisów prawnych jest znaczeniem „właściwym”, jeśli uznać określone wartości za podstawowe w procesie wykładni;

3. stanowiących uzasadnienie dla dyrektyw, w szczególności dyrektywy preferencji, za pomocą których należy określić „właściwe” znaczenie tekstu prawnego.

Podstawą do rekonstrukcji ideologii wykładni są wypowiedzi formułowane przez przedstawicieli praktyki i doktryny prawniczej, w szczególności praktyki stosowania prawa.

Instrumentalne wynikanie norm – wnioskowanie „z celu o środkach”; ma miejsce wówczas, jeżeli zrealizowanie jakiejś normy sformułowanej w przepisach prawnych wiąże się przyczynowo ze zrealizowaniem jakichś innych norm wyraźnie w przepisach niesformułowanych.

1. reguła instrumentalnego nakazu – jeśli uznaje się za obowiązującą normę N1 nakazującą jej adresatom spowodować stan rzeczy R, to należy uznać za obowiązującą również normę N2, która nakazuje adresatowi normy N1 uczynić wszystko, co jest przyczynowo konieczne do zrealizowania owego stanu rzeczy R;

2. reguła instrumentalnego zakazu – jeśli uznaje się za obowiązującą normę N1, która nakazuje spowodować stan rzeczy R, to należy również uznać za obowiązującą normę N3, która temu adresatowi zakazuje czynić cokolwiek, co byłoby warunkiem przyczynowo wystarczającym dla spowodowania, że stan rzeczy R nie powstanie.

Klaryfikacyjna koncepcja wykładni – koncepcja, w której zakłada się, że wykładnia to ustalenie językowego znaczenia przepisu prawnego w sytuacji, gdy przepis ten budzi wątpliwości semantyczne, tzn. gdy zarówno treść, jak i zakres nazw użytych w tekście prawnym są wątpliwe.

Kryteria podziału wykładni prawa – tradycyjny podział ze względu na:

1. podmiot dokonujący wykładni i jej moc wiążącą. Na podstawie tego kryterium wyróżnia się wykładnię autentyczną, wykładnię legalną, wykładnię dokonywaną przez organy stosujące prawo (operatywną) i wykładnię doktrynalną;

2. racje wykładni i sposób jej dokonania, tzn. rodzaj zastosowanych dyrektyw interpretacyjnych. Na podstawie tego kryterium wyróżnia się wykładnię językową, wykładnię systemową i wykładnię funkcjonalną;

3. wyniki, czyli zakres dokonanych ustaleń interpretacyjnych. Na podstawie tego kryterium wyróżnia się wykładnię stwierdzającą, wykładnię rozszerzającą i wykładnię zwężającą;

4. materiały wykorzystane w procesie interpretacji. Na podstawie tego kryterium wyróżnia się wykładnię historyczną i wykładnię porównawczą (komparatystyczną).

Logiczne wynikanie norm – rozumowanie prawnicze odwołujące się do relacji zawierania się zakresów nazw użytych w normie N1 i N2. Jeśli zakres zastosowania normy N1 obejmuje zakres zastosowania normy N2 lub zakres normowania normy N1 obejmuje zakres normowania normy N2, przy co najmniej tożsamości albo węższym zakresie drugiego elementu normy N2, mówi się o logicznym wynikaniu N2 z N1 na gruncie zdania stwierdzającego odpowiednio zamienność lub podrzędność odpowiednich zakresów. Przykłady w leksykonie.

Moc wiążąca wykładni prawa – opisana w leksykonie.

Nieostrość znaczeniowa – nazwa jest nieostra, jeżeli w odniesieniu do niektórych obiektów brak jest kryteriów pozwalających na jednoznaczne stwierdzenie, czy są one desygnatem tej nazwy, czy też nie. Typowe nazwy nieostre: „wysoki”, „słaby”, „uzasadniona obawa”.

Pragmatyczne i apragmatyczne ujęcie wykładni – w ujęciu pragmatycznym wykładnia jest czynnością interpretatora i polega na rekonstrukcji norm z przepisów prawnych oraz na ustaleniu znaczenia tekstu prawnego w sytuacji, gdy jest ono wątpliwe. Ujęcie pragmatyczne zakłada podział wykładni ze względu na sposób jej przeprowadzania (wykładnia językowa, systemowa i funkcjonalna). W ujęciu pragmatycznym wykładnia to rezultat tych czynności, czyli zrekonstruowana z przepisów norma prawna luj wypowiedź stwierdzająca, jakie jest „właściwe” znaczenie niejasnego tekstu prawnego. Takie ujęcie procesu interpretacyjnego zakłada podział wykładni ze względu na zakres ustaleń interpretacyjnych (wykładnia stwierdzająca, rozszerzająca i zwężająca).

Racje wykładni – powody, dla których wykładnia powinna być dokonywana. Mogą być one dwojakie: 1) o charakterze lingwistycznym – interpretator ma trudności ze zrozumieniem języka tekstu prawnego; 2) o charakterze pozalingwistycznym – interpretator ma wątpliwości o charakterze pozajęzykowym dotyczące zakresu zastosowania i zakresu normowania normy określonej na podstawie przepisów prawnych.

Statyczna ideologia wykładni prawa – dominuje w okresach stabilizacji ustrojowej i jest charakterystyczna dla nurtu pozytywizmu prawniczego. Zakłada, że znaczenie tekstu prawnego powinno być stałe oraz zgodne z autentycznymi intencjami historycznego prawodawcy. Wyklucza zmienność znaczenia przepisów prawnych w zależności od zmieniającego się kontekstu społeczno-politycznego i ekonomicznego, w którym funkcjonuje prawo.

Wieloznaczność – posiadanie przez wyrażenie językowe (nazwę, zdanie) kilku znaczeń.

Wnioskowanie prawnicze a wykładnia prawa – wnioskowaniami prawniczymi są sposoby uznawania za obowiązujące normy prawne również takich norm postępowania, które nie zostały wyraźnie sformułowane w żadnych przepisach prawnych, ze względu na to, że stanowią one konsekwencje norm wyraźnie w przepisach sformułowanych. Reguły, według których dokonuje się wnioskowań prawniczych, nazywa się najczęściej regułami inferencyjnymi. Zwraca się uwagę, że o ile wykładnia jest operacją wykonywaną na tekście prawnym i polega na ustalaniu znaczenia wyrażeń użytych w przepisach prawnych w celu zrekonstruowania normy prawnej, o tyle wnioskowania prawnicze są operacją dokonywaną na normach, ponieważ w tym przypadku z faktu obowiązywania normy N1 wyprowadza się sąd o obowiązywaniu normy N2.

Wykładnia adaptacyjna – dokonywana zawsze w określonym kontekście społecznym, służy rozwiązywaniu problemów prawnych powiązanych z określoną rzeczywistością społeczną.

Wykładnia autentyczna – wykładnia dokonywana przez samego prawodawcę, tzn. podmiot, który ustanowił tekst prawny będący przedmiotem interpretacji. Wykładnia autentyczna ma moc prawną równą mocy prawnej aktu normatywnego, który został poddany interpretacji. Jeśli zatem przedmiotem interpretacji jest tekst prawny zawarty w tekście powszechnie obowiązującym, to wówczas wykładnia autentyczna ma moc powszechnie obowiązującą.

Wykładnia doktrynalna (naukowa) – wykładnia dokonywana przez doktrynę prawniczą. Interpretacja tekstów prawnych stanowi podstawową część praktyki badawczej szczegółowych nauk prawnych, które tradycyjnie określane są jako dogmatyka prawa. Wykładnia doktrynalna w szerokim znaczeniu obejmuje stosowanie tzw. reguł egzegezy tekstów prawnych, których zespół obejmuje obok dyrektyw interpretacyjnych także reguły kolizyjne i reguły wnioskowań prawniczych. Zorientowana jest na cały porządek prawny.

Wykładnia funkcjonalna – ustalenie znaczenia przepisów prawnych poprzez odwołanie się do przesłanek, które tworzą kontekst funkcjonalny rozumienia tekstu prawnego. Kontekst ten tworzą fakty o charakterze ustrojowym oraz o charakterze aksjologicznym.

Wykładnia historyczna – sposób ustalania znaczenia tekstu prawnego (treści i zakresu wyrażeń użytych w tekście prawnym), w którym interpretator odwołuje się do materiałów historycznych zawierających informacje o genezie aktualnie obowiązującej regulacji prawnej oraz dyskusji towarzyszących jej ustanowieniu. Zmierza do określenia woli, intencji lub zamiarów historycznego prawodawcy.

Wykładnia językowa – podstawowy typ wykładni prawa, wobec której wykładnia systemowa i wykładnia funkcjonalna mają charakter pomocniczy. Jest tak, ponieważ wykładnia systemowa i funkcjonalna przeprowadzane są najczęściej wtedy, gdy wykładnia językowa nie daje jednoznacznych ustaleń. Wykładnia językowa polega na ustalaniu znaczenia tekstu prawnego (treści i zakresu wyrażeń użytych w tekście prawnym) poprzez odwołanie się interpretatora do przesłanek, które tworzą kontekst językowy występowania określonych terminów, zwrotów czy wyrażeń w języku prawnym.

Wykładnia legalna – dokonywana przez organ, który na mocy przepisów prawa ma kompetencję prawną do dokonywania interpretacji tekstów prawnych. Może obowiązywać powszechnie, być wiążąca tylko dla organu, który dokonuje tej wykładni, lub też wiązać organy podległe organowi dokonującemu tej wykładni.

Wykładnia operatywna – dokonywana przez organy stosujące prawo (sądy i organy administracji) w toku rozpatrywania indywidualnych spraw karnych, cywilnych i administracyjnych, wyłącznie na użytek rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, wiążąca jedynie organ jej dokonujący oraz podmioty, wobec których prawo jest stosowane.

Wykładnia porównawcza (komparatystyczna) – interpretacja prawa krajowego z wykorzystaniem informacji o prawie obowiązującym w innych państwach.

Wykładnia prawa – 1) w znaczeniu pragmatycznym jest to świadoma aktywność intelektualna mająca na celu ustalenie znaczenia tekstu prawnego, przeciwstawiana bezrefleksyjnemu bezpośredniemu rozumieniu tekstu i podejmowana wyłącznie w przypadku stwierdzenia jego niejasności; 2) w znaczeniu pragmatycznym jest to produkt wykładni określonej w (1), ustalone znaczenie tekstu prawnego, treść decyzji interpretacyjnej.

Wykładnia rozszerzająca – a) każda wykładnia systemowa lub wykładnia funkcjonalna, która daje wynik szerszy od wykładni językowej; b) wykładnia, w której interpretator przyjmuje znaczenie przepisu szersze od znaczenia językowego, gdyż normodawca powiedział mniej niż zamierzał; c) wykładnia, w której interpretator wybiera rozumienie teksu prawnego określone w wyniku zastosowania dyrektyw pozajęzykowych i jest ono szersze od rozumienia językowego. Przykłady itd. w leksykonie.

Wykładnia stwierdzająca (literalna) – może być rozumiana: 1) jako rezultat wykładni językowej; 2) jako wykładnia, w której wyniki zastosowania dyrektyw wykładni funkcjonalnej i wykładni systemowej potwierdzają zakres normowania i zakres zastosowania normy określony w wyniku wykładni językowej. W takim ujęciu jest to wykładnia, która ma miejsce w sytuacji, gdy porównanie wyników wykładni językowej z wynikami wykładni systemowej i funkcjonalnej prowadzi do wniosku, że są one zbieżne lub identyczne; 3) jako wykładnia, która ma miejsce wtedy, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych dyrektyw interpretacyjnych zostanie wybrane rozumienie tekstu prawnego ustalone za pomocą dyrektyw językowych; 4) jako wykładnia, w której interpretator akceptuje znaczenie tekstu prawnego określone za pomocą dyrektyw językowych, ponieważ to, co powiedział prawodawca pokrywa się z tym, co chciał powiedzieć.

Wykładnia systemowa – polega na ustaleniu znaczenia tekstów prawnych ze względu na kontekst systemowy, tzn. ze względu na inne normy prawne tworzące system, do którego należy norma określona na podstawie interpretowanego przepisu lub interpretowanych przepisów prawnych.

Wykładnia zwężająca – przeciwieństwo wykładni rozszerzającej. Ma miejsce wtedy, gdy: 1) wynik wykładni systemowej lub wykładni funkcjonalnej jest węższy od wyniku wykładni językowej; 2) interpretator przyjmuje znaczenie przepisu węższe od znaczenia językowego, zakładając, iż normodawca powiedział więcej niż zamierzał; 3) interpretator wybiera rozumienie tekstu prawnego określone na podstawie dyrektyw pozajęzykowych i jest ono węższe od rozumienia językowego.

Założenie o konsekwencji ocen prawodawcy – założenie przyjmowane przez praktykę i doktrynę prawniczą, w którym przyjmuje się, że prawodawca, ustanawiając normy prawne, kieruje się zawsze jakimś określonym i wewnętrznie spójnym systemem ocen. Dlatego też w sytuacjach wprost nieuregulowanych należy uznać za obowiązującą taką normę postępowania, która znalazłaby przypisywane prawodawcy uzasadnienie aksjologiczne wyinterpretowane z ocen uzasadniających normy wyraźnie w tekście prawnym wyrażone.

Rozdział VII – Stosowanie prawa

Akt stosowania prawa – czynność organu państwa będąca wykonaniem kompetencji prawnej, polegająca na ustaleniu – na podstawie norm prawnych – konsekwencji prawnych zaistniałego faktu prawnego.

Decyzyjny model stosowania prawa –teoretyczna, uogólniająca charakterystyka czynności składających się na proces dochodzenia do aktu stosowania prawa. Zbudowanie teoretycznego modelu procesu stosowania prawa polega na wyodrębnieniu jego części składowych w postaci poszczególnych czynności organu stosującego prawo.

Desuetudo (odzwyczajenie, odwykniecie) – utrata mocy obowiązującej przez normę prawną na skutek wytworzenia się powszechnego przeświadczenia, że norma ta nie obowiązuje, ponieważ przez odpowiednio długi okres nie była stosowana przez organy państwa, mimo występowania okoliczności będących warunkiem jej zastosowania,

Ideologia stosowania prawa – całokształt postulatów i ocen na temat tego, jak organy powinny stosować prawo, wraz z ewentualnym uzasadnieniem teoretycznym formułowanych postulatów. Ideologia taka w szczególności określa generalny kierunek stosowania prawa i wyznacza stosunek, jaki powinien mieć organ do prawa obowiązującego. W związku z tym ideologię stosowania prawa charakteryzują wartości, jakie organ ma realizować. W szczególności takie wartości, jak: praworządność, pewność, obiektywność, sprawiedliwość, słuszność, racjonalność.

Ideologia praworządnej i racjonalnej decyzji stosowania prawa – stanowi swego rodzaju kompromis między ideologią związanej decyzji stosowania prawa a ideologią swobodnej decyzji stosowania prawa.

Ideologia swobodnej decyzji stosowania prawa – antyteza ideologii związanej decyzji stosowania prawa. Jest przejawem „buntu przeciwko formalizmowi”, którego ucieleśnieniem była myśl pozytywistyczna. Uważa za niemożliwe, by można było wydedukować decyzję z obowiązujących norm, a co najwyżej jest to możliwe jedynie w sytuacjach zupełnie wyjątkowych. Decyzja sędziego z konieczności ma charakter twórczy i opiera się na ocenach i na szukaniu źródeł prawa poza tekstami ustaw.

Ideologia związanej decyzji stosowania prawa – wytwór myśli liberalnej i pozytywizmu prawniczego. U jej podstaw znajdujemy dwojakiego rodzaju ideały: 1) ideał wolności, której zabezpieczeniem ma być m.in. decyzja organu oparta na prawie; 2) zabezpieczenie pewności prawnej i bezpieczeństwa prawnego jako korelatów (korelat «jedno z pojęć, zjawisk itp. wzajemnie od siebie zależnych») wolności jednostki, a zwłaszcza jej wolności w podejmowaniu decyzji.

Informacyjny model stosowania prawa – teoretyczne ujęcie procesu stosowania prawa jako procesu przetwarzania określonych informacji. Do organu stosującego prawo mają dochodzić różnego rodzaju informacje dotyczące norm i faktów, które zostają przez ten organ przetworzone w taki sposób, że uzyskuje się decyzję stosowania prawa.

Komunikacyjny model uzasadnienia dowodu sądowego – założenie przyjmowane w argumentacji prawniczej. Zgodnie z założeniami tego modelu każdy akt uznania twierdzenia w postępowaniu dowodowym powinien spełnić dwa następujące warunki: a) musi być wydany na podstawie konsensusu stron lub uczestników postępowania; b) konsensus ten musi odpowiadać społecznie akceptowanym regułom komunikacji.

Konkluzywność rozstrzygnięcia – rozstrzygalność, pewność decyzji, uzależniona zarówno od właściwości przesłanek normatywnych przywoływanych jako elementy podstawy prawnej aktów stosowania prawa, jak i od charakterystyki faktów podlegających ocenie w ramach stosowania prawa oraz reguł służących takiej ocenie.

Kwalifikacja prawna – szczególnego rodzaju ocena wyrażająca zgodność (niezgodność) określonego zachowania się, dokonana ze względu na obowiązującą normę prawną. Kwalifikację prawną można ujmować zarówno pragmatycznie jako pewien akt (czynność) za pomocą którego dopasowujemy pewne zachowanie się do określonej normy prawnej, jak i jako wytwór tej czynności w postaci odpowiedniego dokumentu (np. wyrok sądowy) zawierającego przyporządkowanie danego zachowania się do określonej normy.

Legalna teoria dowodowa – skierowany do organów stosowania prawa nakaz przyjęcia pewnych faktów za udowodnione na podstawie stwierdzenia zaistnienia jakichś innych faktów (jeżeli powiązanie to nie jest oparte na związkach możliwych do przyjęcia na gruncie odpowiednich nauk empirycznych).

Legalność – zgodność doniosłego prawnie zachowania się z odpowiednią normą pozytywnego prawa.

Lex retro non agit (prawo nie działa wstecz) – zasada ta zakazuje stosowania nowych przepisów prawnych do stanów rzeczy, które powstały i zakończyły się przed dniem wejścia w życie tych przepisów lub trwają nadal po ich wejściu w życie.

Luz decyzyjny – świadomie, celowo dana przez prawodawcę podmiotom stosującym prawo swoboda w podejmowaniu decyzji. Luz decyzyjny należy odróżniać od sytuacji, z jaką mamy do czynienia w przypadku wykładni prawa.

Pragmatyka prawnicza – zespół uporządkowanych standardów kształtujących postępowanie w obrębie zawodowej i naukowej praktyki prawniczej. Standardy te pełnią rolę przesłanek argumentacyjnych w dyskusjach i sporach prawniczych, czyniąc te spory bardziej przewidywalnymi i konkluzywnymi.

Sądowy model stosowania prawa – teoretyczne uogólnienie relacji zachodzącej między sądem jako szczególnego rodzaju organem stosowania prawa a adresatem wydawanych w postępowaniu sądowym aktów stosowania prawa. Charakteryzują następujące cechy:

1. Podmiot stosujący prawo nie pozostaje w żadnym stosunku służbowym czy organizacyjnym wobec adresatów wydawanej decyzji stosowania prawa. (w przypadku sądów chodzi głównie o niezależność i niezawisłość oraz bezstronność podejmowania decyzji)

2. Podmiot stosujący prawo jest kompetentny w swym działaniu, a sposób stosowania prawa określają przepisy proceduralne.

3. Stosowanie prawa polega na ustaleniu konsekwencji prawnych faktów uznanych za udowodnione na podstawie obowiązujących norm prawnych.

4. Decyzja stosowania prawa jest podejmowana w sytuacji sporu lub też w sytuacji nieustaleni. Decyzja służy usunięciu niepewności, gdy waga spraw jest tego rodzaju, że zabezpieczenie wartości realizowanych w stosowaniu prawa wymaga podjęcia decyzji.

5. Decyzja stosowania prawa jest normą indywidualną i normą konkretną, chyba że przepisy prawa stanowią inaczej.

6. Funkcjonalnie decyzja stosowania prawa służy stwierdzeniu zgodności określonych faktów z regułami, które stanowią jej podstawę, oraz ustaleniu konsekwencji zgodnie z obowiązującymi regułami decyzji.

Technologiczny model uzasadnienia dowodu sądowego – założenie przyjmowane w sądowej argumentacji prawniczej. Zgodnie z nim argumenty przywoływane w sporach sądowych powinny się opierać na wiedzy pojmowanej w sensie obiektywnym. O tym, czy zdanie należy do wiedzy obiektywnej, rozstrzyga jego stosunek do opisywanych faktów.

Rozdział VIII – Stosunki prawne

Czyn prawny – jeden z dwóch, obok czynności prawnej, rodzajów zachowania się, z którymi prawo wiąże skutki w postaci odpowiedzialności prawnej. Czynem określamy zachowanie dowolne, tj. takie, które podmiotowi działania stwarza możliwość wyboru angażującego jego wolę. Podejmowaniu czynów zawsze towarzyszyć będzie element świadomości, nie musi jednak ona obejmować skutków prawnych podjętego działania, lecz jedynie zdawanie sobie sprawy z faktycznych następstw dokonanego lub zamierzonego działania. Czyn jest rodzajem zachowania się, co oznacza, że jest pewnym zdarzeniem uzewnętrznionym (postrzegalnym faktem empirycznym). Czynem nie nazwiemy samego zamiaru przeprowadzenia określonego działania.

Czynność prawna – obok czynu prawnego drugi rodzaj zachowania się, z którym prawo wiąże swoje skutki. Czynność prawna jest celowościowym działaniem człowieka zmierzającym do wywołania określonego przez prawo skutku. Świadomość podmiotu działania obejmować będzie nie tylko samo zachowanie jako fakt empiryczny mogący przyczynowo powodować określone następstwa, ale przede wszystkim powinna obejmować skutki prawne działania, które nastąpią ze względu na pewną regułę określającą prawne następstwa takiego działania. (dużo info w leksykonie)

Fakt prawny – stan rzeczywistości, z którego wystąpieniem norma prawna wiąże określone prawne konsekwencje w postaci powstania, ustania lub zmiany stosunku prawnego. Fakt prawny może być zachowaniem prawnym albo zdarzeniem prawnym.

Fakultatywne prawnie zachowanie – zachowanie nienakazane określonej kategorii adresatów przez normę postępowania lub zespół takich norm.

Immunitet – sytuacja prawna podmiotu prawa polegająca na tym, że zostaje on zwolniony od stosunku podległości kompetencji wobec jakiegoś organu, chociaż pozostali adresaci norm prawnych kompetencji tej podlegają.

Indyferentne prawnie zachowanie – zachowanie nienakazane ani też niezakazane określonej kategorii adresatów przez normę prawną lub zespół takich norm. Może być obojętne lub relewantne prawnie (idziemy na imprezę, możemy wybrać środek transportu – pójście z buta będzie obojętne prawnie, pojechanie tramwajem będzie relewantne – prawnie nieobojętne, gdyż pociąga za sobą obowiązek opłacenia kosztów przejazdu).

Obowiązek prawny – modalność prawna charakteryzująca relacje między zachowaniami pewnych podmiotów a normą prawną regulującą te zachowania. Zachowanie jest kwalifikowane jako obowiązkowe, jeśli jest ono przez normę zakazane lub nakazane.

Osoba fizyczna – pojęcie odnoszone do człowieka jako uczestnika stosunków prawnych. Jest nią każdy człowiek występujący w roli podmiotu prawa. (w leksykonie się rozpisali)

Osoba prawna – wyodrębniona jednostka organizacyjna, która zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa może występować jako samodzielny podmiot prawa, tzn. może posiadać własne prawa i obowiązki. (też się rozpisali)

Prawo podmiotowe – złożona konstrukcja pojęciowa, do której odwołujemy się, stwierdzając, że określony podmiot „ma prawo” do czegoś (np. do określonego świadczenia, rzeczy czy zachowania się w określony sposób).

Przedmiot stosunku prawnego – struktura wzajemnych uprawnień i obowiązków stron stosunku czy też inaczej – wzajemnych zachowań, do których są one zobowiązane i (lub) uprawnione.

Roszczenie (roszczenie materialne) – element konstrukcji stosunku zobowiązaniowego, w którym jedna ze stron (dłużnik) jest zobowiązana do świadczenia na rzecz drugiej strony (wierzyciela). Konstrukcja stosunku zobowiązaniowego zakłada zatem, że wierzycielowi przysługuje uprawnienie, którego treścią jest możliwość żądania świadczenia ze strony dłużnika.

Stosunek abstrakcyjny – model stosunku prawnego określonego rodzaju, zrekonstruowany na podstawie samych tylko postanowień norm generalnych i abstrakcyjnych.

Stosunek faktyczny – stosunek społeczny polegający na rzeczywistej relacji współzależności zawiązanej między ludźmi, często bez ich wiedzy. Taki charakter mają stosunki kooperacji wymuszone społecznym podziałem pracy i zapośredniczone w skomplikowanej strukturze ról społecznych.

Stosunek konkretny – rzeczywista struktura relacji zawiązanych między zindywidualizowanymi podmiotami prawa na podstawie reguł konkretyzujących ich wzajemne prawa i obowiązki.

Stosunek podległości kompetencji – rodzaj stosunku prawnego wyznaczonego przez normę kompetencyjną. Sytuacja prawna adresata normy kompetencyjnej polega tu na tym, że czynność konwencjonalna podmiotu wskazanego przez normę kompetencyjną aktualizuje dla owego adresata obowiązki określone w innych normach prawnych lub tworzy dla niego nowe obowiązki.

Stosunek prawny – stosunek społeczny określony normami należącymi do systemu prawa. Może mieć formę stosunku podległości kompetencji lub stosunku zobowiązaniowego. Elementami stosunku prawnego są podmioty w nim uczestniczące (strony, którymi mogą być osoby fizyczne, osoby prawne, a niekiedy także jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej; ułomne osoby prawne) oraz przedmiot, którym są zachowania prawne stron w nim uczestniczących.

Stosunek tetyczny – stosunek społeczny ustanowiony na podstawie obowiązującej (ustanowionej lub uznanej) społecznej normy postępowania, określającej uczestniczące w nim strony oraz treść ich wzajemnych relacji. Normy takie wyznaczają zachowania oczekiwane w danym kręgu kulturowym od osób wykonujących określone role społeczne lub znajdujących się w konkretnej sytuacji.

Stosunek zobowiązaniowy – rodzaj stosunku prawnego, w którym przynajmniej jedna ze stron jest zobowiązana do standardowo korzystnego świadczenia na rzecz drugiej. Może mieć charakter stosunku jednostronnego lub dwustronnego.

Ułomne osoby prawne – jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, mogące jednak być stronami stosunków prawnych. Jednostki te w stosunkach prawnych są traktowane jako odrębne podmioty, tzn posiadające zdolność prawną.

Uprawnienie – dwustronna sytuacja prawna powstająca ze względu na normy prawne, w której występuje uprawniony do żądania określonego świadczenia podmiot A oraz zobowiązany do wykonania tego świadczenia podmiot B. Świadczenie to jest uznawane za korzystne dla podmiotu A i jest realizowane w jego interesie. Z kolei z punktu widzenia B uprawnienie A przekładać się będzie na określony obowiązek działania lub zaniechania. (jakaś długa i ciężka regułka, więcej w leksykonie)

Wolność prawnie chroniona – szczególny przypadek uprawnienia. Podmiot prawa posiada wolność prawnie chronioną wtedy, gdy prawo zakazuje innym podmiotom ingerencji w jakąś sferę jego działalności. Innymi słowy, podmiot obdarzony wolnością prawnie chronioną nie jest adresatem norm zakazujących określonych zachowań, dzięki czemu jemu i tylko jemu zachowania te są dozwolone.

Zachowanie prawne, działanie prawne – forma ludzkiej, świadomej aktywności mająca charakter faktu prawnego. Zachowania prawne dzieli się na czynności prawne oraz czyny prawne.

Zdarzenie prawne – każdy fakt prawny, którego wystąpienie jest niezależne od ludzkiej woli. Zdarzeniami prawnymi są przede wszystkim zjawiska ze sfery przyrody (np. pożar aktualizujący obowiązek odszkodowawczy po stronie firmy ubezpieczeniowej), w tym także rozmaite aspekty życia ludzkiego niezwiązane z ludzką wolą, lecz z naszą naturą (np.. choroba dająca podstawę do ubiegania się o określone prawem świadczenie chorobowe).

Zdolność prawna – kategoria bierna, oznaczająca zdolność do bycia podmiotem prawa. Zdolność prawna jest zdolnością do posiadania praw i obowiązków przez określony podmiot.

Zdolność do czynności prawnych – kategoria czynna, oznaczająca zdolność do nabywania praw i obowiązków przez własne działania danego podmiotu.