Wstęp do prawoznawstwa

Wstęp do prawoznawstwa:

dostarcza umiejętności czytania, rekonstruowania, rozumienia treści norm prawnych
wyjaśnia podstawowe pojęcia prawne i instytucje prawne
Nie dot. konkretnej gałęzi prawa --> podejście ogólne, reguły systemowe
Prawoznawstwo to czysta propedeutyka – wprowadzenie do jakiejś dziedziny wiedzy
Podstawowe umiejętności (kompetencje) prawnika:
1. ustalenia walidacyjne – ustalenie stanu prawnego, tj. jakie prawo obowiązuje w danym systemie w danym czasie
2. ustalenia interpretacyjne –wykładnia, rozumienie prawa (normy interpretacyjne).
Należy rozróżnić prawo i prawoznawstwo – prawoznawstwo to nauka o prawie, a znajomość przepisów prawa to nie wiedza naukowa
Definicja prawoznawstwa naukowego (wg Wróblewskiego, Ziembińskiego)
1. Jest to zbiór usystematyzowanych i odpowiednio uporządkowanych twierdzeń na temat prawa, państwa i relacji państwo -prawo.
2. Paradygmat naukowy - metoda naukowa uporządkowania i usystematyzowania (wzór właściwy dla każdej nauki).
  1. Wyróżnia się:
    1. monizm metodologiczny – metoda jest jednolita dla danego przedmiotu,
    2. pluralizm metodologiczny – jest wiele metod stosowanych dla badania danego przedmiotu, różne paradygmaty – tak jest w prawoznawstwie, np.
      1. – metody analityczne - badanie prawa na poziomie czysto językowym
      2. - metody filozoficzne
      3. - metody empiryczne (badanie prawa w działaniu)
      4. - logika prawnicza
      5. - metoda historyczna – XIX w. – badanie ewolucji prawa (np. Niemcy, Friedrich Carl von Savigny)
3. Prawo to zjawisko językowe, ale oddziałuje na społeczeństwo (i społeczeństwo oddziałuje na prawo) – zachodzą między nimi związki.
4. We współczesnym prawoznawstwie jest preferowany monizm metodologiczny – aby stosować jedną metodę badania prawa (ale różnie to wygląda w różnych państwach) -->
5. Europejskie podejście monistyczne jest wyrazem ewolucji prawa:
  1. Rzym – Celsus: "Ius est ars boni et aequi" = "prawo jest sztuką stosowania tego co dobre i słuszne" --> prawo to wiedza praktyczna i nie należy jej przekształcać w wiedzę naukową
  2. średniowiecze – należy stosować metody i filozofię Arystotelesa do prawa
  3. XVII w. – koncepcja prawa natury
    1. trzeba stworzyć jednolitą naukę o prawie badanym i poznawanym przy pomocy rozumu
    2. pojawiają się postulaty kodyfikacji prawa – prawo natury należy uporządkować (przy pomocy rozumu) w postaci kodyfikacji, np. stworzono Kodeks Napoleona
    3. postulaty idealnej kodyfikacji --> stworzenie nowego systemu prawa: bez feudalizmu, obowiązuje tylko kodeks, który jest zwięzły, sprawiedliwy i służy dobru powszechnemu
  4. wyrażano również poglądy, że kodeks nie musi oddawać czy opierać się o jakieś prawo natury – twierdzono, że kodeks sam stanowi prawo
  5. pozytywizm prawniczy – paradygmat na opisie obowiązującego prawa (jurysprudencja analityczna) przy zastosowaniu metody analityczno-językowej (Anglia, John Austin)
    1. John Austin --> prawo winno być tworzone przez państwo – suwerena
    2. prawoznawstwo w ujęciu pozytywistycznym– zbiór pojęć i twierdzeń na temat prawa obowiązującego
    3. podejście analityczne i opisowe – nie badane są normy same w sobie, tylko relacje zachodzące między normami, wynikające ze znaczeń pojęć i terminów używanych do wyrażenia norm
    4. pozytywizm prawniczy nie krytykuje prawa tylko je wyjaśnia
  6. analityczna teoria prawa – XX w. - badanie prawa jako zjawiska językowego
    1. czerpie z filozofii analitycznej
    2. uważany za kontynuatora pozytywizmu prawniczego
    3. skupiona na drobiazgowej analizie pojęć i zwrotów języka prawnego i prawniczego, rozumowaniach prawniczych, logice prawniczej
    4. niechęć do spekulacji metafizycznej
    5. ma anglosaskie korzenie (Moore, Russell, Bentham, Austin), jej kontynentalny odpowiednik to analityczna jurysprudencja
    6. jej najważniejszym przedstawicielem był Herbert Hart
    7. analityczne podejście do prawa jest charakterystyczne dla Polski
  7. normatywne prawoznawstwo – nauka normatywna prawa - Jeremy Bentham (to też przedstawiciel pozytywizmu prawniczego)
    1. krytykuje system precedensowy i dąży do kodyfikacji
    2. utylitaryzm - prawo powinno maksymalizować użyteczność, osiągać określone cele i służyć jak największej liczbie osób
  8. Georg Friedrich Pucht - jeden z twórców niemieckiej historycznej szkoły prawa
    1. główną rolę w powstawaniu prawa przyznawał prawu zwyczajowemu
prawoznawstwo dzieli się na 3 nurty, dyscypliny:
1. filozofię prawa - będącą refleksją naukową na temat pojęcia prawa jako takiego,
2. nauki pozytywne – odnoszone do prawa tworzonego przez ustawodawcę:
  1. prawoznawstwo systematyczne (dogmatyki prawa)
  2. prawoznawstwo pozytywne (historyczne, historia prawa)

FILOZOFIA PRAWA – nauka, gdzie przedmiotem jest prawo a metodą badawczą jest analiza rozwoju prawa --> rozróżnia się 3 nurty:

konceptualizm - nurt logiczno-językowy (analityczny) – tzw. konceptualizm, (jak John Austin)
1. nauka o prawie obowiązującym nie jest refleksją na temat „możliwości”, prawa naturalnego
2. w ogólnej refleksji prawnej kładzie nacisk na konstrukcje intelektualne, organizujące poglądy i spostrzeżenia dotyczące prawa, nie przywiązując przy tym wagi do poznawania prawa w dziedzinie doświadczenia.
3. tendencja ta wyróżnia:
  1. termin jest wyrażeniem, którym posługujemy się używając zwykle w sposób odruchowy języka,
  2. pojęcie budowane jest na wyższym poziomie refleksji, buduje się z nich siatkę pojęciową danej nauki, określając ich związki w twierdzeniach, które dają w rezultacie teorię naukową.
4. Jerzy Wróblewskiego:
  1. POJĘCIE to znaczenie jakiegoś terminu zrelatywizowane do danego języka
  2. Pojęcia prawnicze możemy podzielić na cztery grupy:
    1. będące powtórzeniem terminów zawartych w języku prawnym- język prawniczy występuje wówczas w roli metajęzyka względem języka prawnego
    2. terminy, których równokształtne odpowiedniki występują w języku prawnym ( np. osoba prawna )
    3. terminy, które nie występują w języku prawnym ( np. system prawa, luka w prawie )
    4. wszelkie pozostałe
5. Poglądy na temat budowania pojęć prawniczych:
  1. pojęcia prawnicze buduje się indukcyjnie na podstawie analizy pojęć występujących w języku prawnym konkretnego systemu prawa ( jursyprudencja partykularna doprowadza do wykształcenia pojęć jursyprudencji generalnej )
  2. pojęcia prawnicze buduje się na podstawie analizy funkcji przepisów, należących do konkretnego systemu prawa, grupy systemów lub wszelkiego prawa, a więc pojęcia mają służyć potrzebom praktyki stosowania prawa,
  3. pojęcia prawnicze wyprowadza się dedukcyjnie z pojęć istniejących niezależnie od tekstów prawa obowiązującego ( a więc pojęcia można wyprowadzić z prawa natury- Hugo Grocjusz )
  4. pojęcia prawnicze wyprowadza się dedukcyjnie z "istoty" przedmiotów idealnych, na podstawie apriorycznej ontologii ( czyli pojęciom odpowiadają przedmioty apriorycznie idealne )
  5. pojęcia prawnicze traktuje się jako warunki poznania prawniczego, wyprowadzając je z danych a priori epistemologii prawniczej ( np. normatywizm Kelsena- pojęcie normy podstawowej )
  6. pojęcia prawnicze są rezultatem pewnych konwencji terminologicznych, których uzasadnieniem są wartości operacyjne, jakie przejawiają się w badaniach nauk prawnych ( a więc pojęcia to pewne narzędzia służące określonym celom badawczym Próbę uporządkowania i usystematyzowania pojęciowej aparatury prawniczej podjął W.N. Hohfeld. Jest ich osiem, a ich wzajemne relacje określa jako prawnicze przeciwieństwa i korelacje, odpowiedniki, przedstawiając to w sposób następujący:

nurt empiryczny – studia społeczno-prawne (egal studies; Stany Zjednoczone
1. socjologia prawa - badanie prawa jako oddziaływanie na społeczeństwo
2. ekonomiczna nauka prawa – traktowała badanie prawa przy zastosowaniu metod ekonomicznych wg:
  1. model rynku - ocena regulacji prawnych pod kątem wpływu na gospodarkę,
  2. model neoinstytucjonalny - podstawowym pojęciem w opisywanej teorii jest instytucja; instytucja to prawne, administracyjne lub zwyczajowe zasady regulujące powtarzające się ludzkie interakcje; ich podstawową funkcją jest zwiększenie przewidywalności ludzkich zachowań; struktura instytucjonalna w społeczeństwie składa się z reguł formalnych i nieformalnych; Instytucje formalne to konstytucje, statuty, prawa oraz wszelkie inne regulacje wprowadzane przez ekipy rządzące. Instytucje nieformalne mają swoje źródło w indywidualnej percepcji świata, na którą wpływają tradycyjne wartości, wierzenia, poprzednie doświadczenia jednostki itp. Są częścią kultury przekazywanej z pokolenia na pokolenie
3. kognitywistyka – nauka o poznaniu, interdyscyplinarna, zorientowana na badania empiryczne, formuje pewne hipotezy i twierdzenia co do tego w jaki sposób człowiek poznaje (jak ludzie rozumieją, czytają prawo, co mu przypisują).
4. realizm - prawo to zbiór przewidywań na temat zachowań sędziów i urzędników
nurt metodologiczny – zajmuje się metodologią nauk prawnych, czyli badaniem tego czym jest prawoznawstwo (koncentracja nauki na metodzie)
1. w polskiej teorii filozofii prawa wyróżnia się 4 metody, podejścia:
  1. metodę analityczną – wykorzystującą:
    1. analizę językową prawa,
    2. analizę ekonomiczną prawa,
  2. logikę – zasady wnioskowania, wnioskowania mogą być oceniane jako prawa/fałsz; wydaje się, że jednak że normy prawa nie powinny podlegać ocenie z punktu widzenia prawda/fałsz)
  3. metodę fenomenologiczną (nauka o zjawiskach, o istocie prawa)
  4. nurt hermeneutyczny (nauka o wydobywaniu znaczenia tekstu prawa – problem znaczenia tekstu prawa nie jest bezproblemowy),
  5. podejście argumentacyjno-retoryczne – prawo nie tylko komunikuje, ale jest przedmiotem do przekonywania

Dogmatyki prawa (dyscypliny prawoznawstwa wg Puchta) - badają treści obowiązujących norm prawnych w odniesieniu do poszczególnych gałęzi i dyscyplin prawa; system prawa dzieli się na gałęzie prawa, a przedmioty dogmatyczne odzwierciedlają ten podział

Dogmatyki dzielą się według kryterium
1. przedmiotu badań
2. metody regulacji – np. karnistyczna, administracyjna, cywilistyczna

Dyscypliny historyczne – opierają się na rekonstruowaniu treści obowiązujących kiedyś norm by dotrzeć do tekstu lub znaczenia autentycznego.

Komparatystyka prawnicza ( prawo porównawcze) – badania prawnoporównawcze, w których studiuje się podobieństwa i odmienności prawa poszczególnych państw. W pewnym zakresie komparatystyka prawnicza może obejmować także prawo międzynarodowe i prawa od niego pochodne, np. prawo Unii Europejskiej. Bardzo często komparatystyka prawnicza dokonywana jest w obrębie poszczególnych dziedzin prawa (np. prawo cywilne porównawcze) Komparatystyka prawnicza może obejmować sam opis i analizę obcego porządku prawnego, nawet jeżeli nie porównuje się go bezpośrednio z innym porządkiem prawnym. Prekursorem komparatystyki prawniczej był Solon

JURYSPRUDENCJA

Jurysprudencja – termin wieloznaczny:
1. Synonim prawoznawstwa,
2. Synonim teorii prawa = ogólnej nauki o prawie,
3. Specyficzna dla krajów anglosaskich ogólna nauka o prawie
4. Opinie uczonych prawników = doktryna prawa
W ramach teorii prawa było wiele nurtów teoretycznych, określanych mianem jurysprudencji, m.in.:
1. analityczna jurysprudencja - dominujący nurt anglosaskiej jurysprudencji;
2. jurysprudencja interesów – nurt niemieckiej cywilistyki końca XIX w. rozwijany przez szkołę w Tybindze (np. Ihering) - nastawiony na teleologiczną wykładnię prawa;
3. jurysprudencja ogólna - nurt teoretyczny w naukach prawnych, dążący do wypracowania wspólnej aparatury pojęciowej dla wszystkich gałęzi prawa;
4. jurysprudencja pojęć - nurt niemieckiej cywilistyki II połowy XIX wieku – skrajny pozytywizm prawniczy
5. socjologiczna jurysprudencja - nurt teoretyczny z początku XX wieku, wiążący nauki prawne z socjologią prawa

3 RODZAJE DYSCYPLIN PRAWNICZYCH:

zagadnienia teoretyczno-prawne --> metoda badania prawa, koncentracja na przedmiocie, pytaniu czym jest prawo?
przedmioty historyczno-prawne
dogmatyki prawa

FILOZOFIA PRAWA

filozoficzna refleksja nad prawem jako powinnością w świetle jego ostatecznych uwarunkowań a nie w świetle uwarunkowań względnych --> przedmiot rozważań stanowi prawo w ogólności (badamy pojęcie prawa a nie konkretne teksty prawne)
3 problemy:
1. ontologiczny – co to jest prawo? prawo może być: faktem społecznym, konwencją, zbiorem tekstów itp. (wiele różnych możliwości)
2. epistemologiczny – jak poznajemy prawo? – wypowiada się o tym m.in. Immanuel Kant
  1. koncepcje:
    1. naturalizm - prawo jest elementem świata - prawo poznaje się w taki sam sposób jak każde zjawisko społeczne
    2. antynaturalizm – prawo ma charakter odmienny od innych zjawisk; między rzeczywistością a prawem istnieje różnica; są 2 sfery:
      1. sfera bytu – tego co jest – przedmiot badań dyscyplin naukowych (nauki przyrodnicze i społeczne)
      2. sfera prawa - prawo statuuje powinność (nakazy, zakazy itd.), która jest zasadniczo odmienna od bytu (fakty)
3. hermeneutyka prawa – jak wydobywamy sens norm prawnych?
  1. czy sens wynika z treści wypowiedzi i ma charakter zobiektywizowany czy też sens wynika ze sposobu interpretowania tekstu
  2. 2 podejścia:
    1. clara non sunt interpretanda – to co jasne nie wymaga interpretacji
    2. omnia sunt interpretanda – wszystko podlega interpretacji - nie ma wypowiedzi jasnych same przez się

* Błąd naturalistyczny – to nic innego jak nierozróżnianie wypowiedzi na temat faktów i wypowiedzi na temat powinności. (zwrócił na to uwagę David Hume ?) – doczytaj w wiki kilka słów na temat koncpecji tego błędu

TEORIA PRAWA

Tu przyjmuje się, że prawo jest przede wszystkim zjawiskiem o charakterze językowym
budowa siatki pojęciowej odnoszącej się do dogmatyk.
przedmiot rozważań: jak się prawo tworzy oraz jak się prawo stosuje, relacje pomiędzy językiem a rzeczywistością, metody analizy języka, relacje między językiem prawnym a prawniczym, różnice między normami a przepisami, zasadami a normami prawa, zagadnienia związane z aksjologią prawniczą i etyką prawniczą.
Dominacja rozważań nad tekstem prawnym, jego interpretacją i sposobem stosowania

CZYM JEST PRAWO? Można wyróżnić 3 podstawowe podejścia

Rzym - Ulpian
1. prawo to ius; ius wywodzi się od iustitia (sprawiedliwość)
2. Ulpian przytacza def. Celsusa: prawo jest sztuką dobra i słuszności (ius est ars boni et aeuqi);
3. Ulpian koncentruje się na związku pomiędzy prawem a sprawiedliwością
4. prawo to sztuka a nie nauka; prawo to wiedza praktyczna a nie teoretyczna
5. prawnicy to kapłani i odróżniają to co słuszne od niesłusznego
6. prawnicy uprawiają filozofię prawdziwą a nie udawaną (filozofia udawana to nauka);
7. Ulpian podkreśla sakralny i praktyczny wymiar prawa.
  1. * Richard Poesner --> również wskazuje na powiązania prawa i religii; twierdzi jednak (odwrotnie niż Ulpian), że prawo powinno być naukowe
8. Ulpian reprezentuje podejście właściwe dla szkoły prawa natury
* koncepca prawa natury (uwagi ogólne) - ius naturalis - utożsamianie prawa z pewnymi nakazami niepochodzącymi od człowieka
1. tu też różne koncepcje:
  1. 1. źródłem prawa jest wola istoty boskiej, stwórcy świata i autora praw
  2. 2. źródłem prawa jest natura a nie bóg – związek m-y bytem, rzeczywistością, naturą --> dochodzenie do tego jak powinno być
2. i mamy jeszcze inny podział koncepcji prawno-naturalnych:
  1. naturalizm substancjalny – normy prawa natury są niezmienne, mogą zostać odkryte przez człowieka ale nie mogą zostać w żaden sposób zaktualizowane
  2. naturalizm proceduralny, formalny –prawo natury może ulegać zmianie, ale samo tworzenie tego prawa jest niezmienne; koncentracja na sposobie zrekonstruowania normy a nie samej normie,
koncepcja prawa natury św. Tomasza z Akwinu - XIII wiek
1. łączy filozofię Arystotelesa i Platona
2. prawo jest nakazem tego co posiada władzę, wydany ze względu na dobro wspólne, a następnie ogłoszone
3. ten nakaz ma być zrozumiały, niesprzeczny z zasadami racjonalności, prawo nie może służyć tylko i wyłącznie władcy
4. wyróżnił kilka typów praw:
  1. prawa istniejące samo przez się
    1. prawo wieczne – rezultat prawotwórczej działalności stwórcy, boga - człowiek nie ma wpływu na to prawo i nie jest w stanie poznać go w całości
  2. prawa istniejące przez uczestniczenie
    1. prawo naturalne – wycinek prawa wiecznego z którym jest w stanie zapoznać się człowiek
      1. podstawowa zasada (norma I stopnia): „dobro należy czynić a zła należy unikać; normy II stopnia - np. normy nakazujące chronić życie; normy III stopnia – npr. ochrona prawa własności
      2. pozwala ludziom odróżnić dobro od zła
      3. poznanie norm, zawartych w lex naturalis, następuje wraz z rozwojem rozumu
      4. prawo to jest powszechne (wiąże wszystkich) i niezmienne
    2. prawo objawione (boskie) – nakazy boga które zostały objawione np. w piśmie świętym --> prawo to wiąże tylko wierzących
    3. prawo pozytywne – tworzone przez człowieka (władcę, państwo) - dla dobra wspólnego wspólnoty którą władca rządzi, tworzone bo człowiek nie jest w stanie poznać do końca prawa wiecznego
5. konkretyzacja norm prawa naturalnego następuje poprzez:
  1. rozwinięcie norm prawa naturalnego -wnioskowania logiczne pozwalają na wyprowadzenie norm szczegółowych z norm ogólnych
  2. doprecyzowanie norm prawa naturalnego
6. jeśli jest konflikt normy prawa naturalnego i prawa pozytywnego --> służy prawo oporu (do zmiany władcy włącznie)
  1. lex in iusta non est lex – ustawa która nie jest sprawiedliwa nie jest ustawą
  2. warunki zastosowania prawa oporu:
    1. musi istnieć powszechne (a nie jednostkowe) przekonanie co do tego że prawo stanowione przez władcę jest sprzeczne z prawem naturalnym
    2. musi istnieć racjonalne wysokie prawdopodobieństwo tego że aktywny opór przeciwko władzy doprowadzi do jej zmiany (konsekwentnie, jeżeli nie można ocenić pozytywnego efektu rewolucji nie powinniśmy się do niej zabierać),
    3. celem zmiany jest maksymalizacja dobra wspólnego (a nie jednej grupy społecznej)
7. inaczej niż u św. Augustyna – tu pierwszeństwo ma rozum, rozum musi poprzedzać wolę
Koncepcja św. Augustyna
1. prawo jest dlatego, że państwo musi mieć pewne instrumenty umożliwiające osiąganie stojących przed nim zadań
2. podstawowe znaczenie ma prawo pisane ustanowione przez państwo i sankcjonowane przez nie
3. prawo pisane ma swe podstawy w prawie boskim
4. hierarchia (lex Aeterna, lex Dei, lex Divina)
  1. prawo boskie – ponadczasowe i doskonałe - człowiek rozsądny, pogłębiający cnoty chrześcijańskie, stosuje się w praktyce do tych zasad
  2. prawo naturalne - wpisane przez Opatrzność w duszę ludzką – człowiek odkrywa w swej jaźni katalog praw podstawowych
  3. prawo doczesne – ustanowione przez ustawodawcę - z punktu widzenia mocy obowiązującej jest zlokalizowane miejscowo i czasowo oraz charakteryzuje się gwarancjami przymusu państwowego
pozytywizm prawniczy
1. koncentruje się na prawie stanowionym przez człowieka – prawo stanowi nakaz suwerena obowiązujący na terenie państwa
2. w ramach pozytywizmu prawniczego można wyróżnić różne koncepcje:
  1. imperatywna teoria prawa (imperatywna jurysprudencja) – J. Austin
    1. źródłem prawa jest wola suwerena, prawo to zbiór nakazów suwerena poparty groźbą zastosowania sankcji przez suwerena
    2. źródłem prawa nie jest natura ani wola boga
    3. cechy suwerena
      1. nie może podlegać jakiejkolwiek zwierzchniej władzy
      2. suweren posiada pełnię władzy niepodzielnej
    4. prawo międzynarodowe – to tylko pozytywna moralność – państwa mogą realizować jego normy, ale nie można ich do tego zmusić, normy te są niesankcjonowane
    5. prawo konstytucyjne - zbiór pewnych norm które suweren tworzy wobec siebie samego, ich naruszenie jest niesankcjonowane
  2. koncepcje prawno-naturalne – prawo może być czymś innym niż tylko nakaz suwerena
Hans Kelsen – czysta nauka prawa – normatywizm prawniczy
1. przyjął że prawo można oderwać od woli ustawodawcy, państwa
2. prawo to zbiór pewnych norm powiązanych ze sobą i stanowiących system
3. źródłem obowiązywania tych norm jest norma podstawowa – jej obowiązywanie stanowi warunek istnienia systemu prawa
4. hierarchia
  1. norma podstawowa
  2. normy konstytucyjne (jako źródło obowiązywania ustaw)
  3. ustawy (jako źródło obowiązywania aktów wykonawczych)
  4. ustawy i akty wykonawcze (jako źródło obowiązywania decyzji, wyroków)
  5. decyzje, wyroki, umowy między stronami
5. obarczony błędem naturalistycznym
Realizm prawniczy - prawo to zespół faktów psychicznych albo społecznych
1. Wyróżnia się 2 nurty realizmu prawniczego:
  1. Psychologiczny - istota prawa tkwi w przeżyciach ludzkich – prawo jako zespół faktów psychicznych (np. Leon Petrażycki)
  2. socjologiczny
    1. np. Llewellyn - zadaniem prawoznawstwa jest badanie tego, jak rzeczywiście postępują sędziowie i obywatele w obrocie prawnym (law in action) – prawo to zespół faktów społecznych
Tomizm – system filozoficzny oparty na poglądach św. Tomasza z Akwinu
1. podstawowe założenia:
  1. prawda, piękno i dobro to powszechne atrybuty bytu; zło jest brakiem dobra i nie ma swej substancji
  2. dusza ludzka jest rozumną, jednostkową formą człowieka. Połączenie duszy i ciała jest celowe, bo dusza może poznawać świat tylko poprzez zmysły ciała. Istnieją formy rozumne pozbawione ciała (aniołowie), poznające rzeczywistość bez pośrednictwa zmysłów.
  3. człowiek posiada władze poznawcze i pożądawcze. Władze poznawcze to zależne od ciała zmysły oraz niezależny od ciała intelekt; władze pożądawcze to zależne od ciała emocje i uczucia oraz niezależna od ciała wola.
  4. pierwszeństwo władz poznawczych nad pożądawczymi.
  5. przeznaczeniem człowieka jest poznanie najwyższego dobra - oglądanie Boga dzięki "światłu chwały"
  6. człowiek znajduje się na drabinie bytów pomiędzy aniołami i zwierzętami
2. istnieją cztery rodzaje wzajemnie sobie podporządkowanych norm (miar ludzkiego czynu):
  1. prawo odwieczne - ostateczną miarą czynu jest myśl Boga a nie Jego wola, tym bardziej nie wola człowieka - sam Bóg nie może podstawowych praw moralnych zmienić
  2. prawo naturalne
    1. prawo odwieczne, które przejawia się we psychofizycznej naturze człowieka (np. nakaz kochania swoich dzieci)
    2. nie może być uchylone przez prawo pozytywne
    3. to system norm stanowiący wzorzec dla prawa pozytywnego
  3. prawo pozytywne - prawowita władza wykłada i stosuje prawo naturalne, ustanawiając prawa pozytywne; władza nie może tworzyć prawa naturalnego ani go znosić
  4. ludzkie sumienie - bezpośrednią normą ludzkiego czynienia jest indywidualne sumienie, które stosuje prawo naturalne do konkretnych sytuacji; sumienie to sylogizm, akt rozumu który ogólne prawo stosuje do konkretnego wypadku
3. prawo moralne ma podstawę w realnym bycie i myśli Boga, a wtórne w realnej naturze ludzkiej
4. etyka tomistyczna jest etyką bezwzględnych wartości, absolutystyczną
Neotomizm- John Finnis – XX w. – przedstawiciel prawa natury
1. wywodzi się z koncepcji tomizmu, ale istotnie od niego odbiega
2. prawo natury to nie system norm stanowiący wzorzec dla prawa pozytywnego, lecz
3. nie (jak przyjmuje się w tomizmie) systemem norm, będących wzorcem dla wymogi stawiane prawu pozytywnemu przez rozum praktyczny
4. prawo natury nie wywodzi się od Boga tylko ze zdrowego rozsądku
5. dobra podstawowe
  1. leżą u podstaw całościowego rozwoju jednostki
  2. mają charakter uniwersalny i oczywisty dla wszystkich
  3. kierując się rozumem praktycznym, można na ich podstawie sformułować zbiór ogólnych norm moralnych, będących z kolei wskazówką dla kształtowania prawa pozytywnego
  4. te dobra to np.
    1. życie,
    2. wiedza,
    3. zabawa,
    4. przeżycia estetyczne,
    5. życie w społeczności, czyli przyjaźń i inne formy uspołecznienia,
    6. rozumność praktyczna, czyli zdolność posługiwania się własnym rozumem w działaniu
    7. religia.
  5. dobra te są podstawowe, ponieważ nie mogą być wywnioskowane z innych przesłanek i są koniecznym warunkiem rozwoju ludzkiego
  6. są one nieporównywalne między sobą, nie można ich wymieniać czy przekładać na inne dobra
  7. chociaż w życiu można w różnym stopniu dążyć do realizacji poszczególnych dóbr, nie należy rezygnować z żadnego z nich.
6. wskazania rozumności praktycznej
  1. realizacją dóbr podstawowych kierować ma rozumność praktyczna, która jest z tego powodu dobrem wyróżnionym
  2. Finnis podaje listę wskazówek, którymi ma się ona kierować:
    1. wybory pomiędzy realizacją różnych dóbr powinny opierać się na spójnym planie życia,
    2. niedopuszczalne są arbitralne preferencje w wyborach pomiędzy dobrami,
    3. niedopuszczalne są arbitralne preferencje pomiędzy osobami,
    4. należy zachować odpowiedni dystans wobec własnych działań i nie absolutyzować celów życiowych,
    5. należy starać się zachowywać równowagę pomiędzy fanatyzmem a rezygnacją z angażowania się w cokolwiek,
    6. należy zwracać uwagę na konsekwencje działań i w rozsądny sposób przyczyniać się do powstawania dobra w świecie,
    7. nie należy realizować jednego dobra z pogwałceniem innych (choć można realizować niektóre w wyższym stopniu niż inne),
    8. należy wspierać i dążyć do realizacji dobra wspólnego,
    9. należy postępować w zgodzie z własnym sumieniem.
  3. Finnis twierdzi, że kierując się tymi wskazaniami rozumności praktycznej opierającej się na podstawowych dobrach, jednostka będzie działała moralnie, tak długo, aż jej działanie bezpośrednio nie naruszy któregoś z tych podstawowych dóbr
  4. Różnorodność poglądów moralnych jest traktowana jako naturalna konsekwencja różnych hierarchii podstawowych dóbr, a w szczególności koncentrowania się wyłącznie na niektórych dobrach czy zasadach rozumności praktycznej.
7. Krytyka teorii Finnisa – zarzuty stawiane tej teorii:
  1. arbitralność wielu tez szczegółowych (np. listy dóbr naturalnych)
  2. pomimo nowoczesnego sformułowania problemu prawa natury, pozostaje w gruncie rzeczy teorią konserwatywną, a nawet reakcyjną
  3. neoscholastycy - jest to koncepcja pozbawiona wymiaru metafizycznego

RELACJA PRAWA I MORALNOŚCI / SPRAWIEDLIWOŚCI

Koncepcja św. Augustyna: Lex in iusta non est lex – prawo które nie jest prawem sprawiedliwym, nie jest prawem
pytanie o relacje między prawem naturalnym a pozytywnym nasiliły się po II WŚ (to co robili naziści było zgodne z ich prawem pozytywnym) --> Trybunał Norymberski odwoływał się do formuły Radburcha
Gustav Radbruch – jego przeglądy przed i po II WŚ uległy zmianie
1. poglądy przedwojenne --> natura prawa jest celowa - prawo powinno ustalać się w odniesieniu do 3 celów które ma prawo realizować:
  1. zapewnienie bezpieczeństwa prawnego – pewność prawa którą gwarantuje pozytywizacja prawa (stanowienie przez organy państwowe, publikowanie prawa)
  2. równość i sprawiedliwość – równość wszystkich wobec prawa (zasada bezpieczeństwa prawnego ma 1. przed tą zasadą)
  3. maksymalizacja dobrobytu, rozwój gospodarczy
2. poglądy powojenne
  1. lex in iustisima in non est lex (formuła Radburcha) - jeżeli prawo jest w najwyższym stopniu niesprawiedliwe może być nie stosowane – nie jest prawem --> prawo pozytywne w najwyższym stopniu sprzeczne z prawem naturalnym powinny być w procesie stosowania prawa traktowane tak, jakby w ogóle nie obowiązywały
  2. sprawiedliwość = takie samo traktowanie każdego w odniesieniu do prawa = równość prawa
  3. prawo pozytywne przestaje być prawem gdy jest nie do zniesienia dla pewnej grupy obywateli i łamie podstawowy wymóg równości, narusza podstawowe prawa i wolności (katalog tych praw i wolności jest otwarty i się rozwija).
  4. koncepcja ustawowego bezprawia (UNRECHT) - prawo formalnie ustanowione, ale przez sprzeczność z zasadami sprawiedliwości i niekorzystność dla człowieka to prawo jest bezprawne)
  5. sądy weryfikują w odniesieniu do formuły Radburcha:
    1. prawo nazistowskie po II WŚ
    2. prawo NRD po zjednoczeniu Niemiec
  6. * o formule Radbrucha należy mówić w odpowiednim kontekście historycznym - przed II wojną światową w zachodniej filozofii prawa dominował skrajny, ortodoksyjny pozytywizm prawniczy zakładający, że każda norma prawna, wydana przez odpowiedni organ państwowy w odpowiedniej formie i w odpowiedni sposób jest częścią systemu prawa i jest normą bezwzględnie obowiązującą --> koncepcje Radbrucha przesunęły niemiecką doktrynę prawa od coraz bardziej niepopularnego pozytywizmu prawnego ku koncepcjom prawnonaturalnym
3. koncepcja Roberta Alexego (uczeń Radburcha)
  1. prawo można oceniać przez pryzmat:
    1. zgodności z konstytucją
    2. na poziomie prawnomiędzynarodowym ochrony praw i wolności – np. orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
    3. formyła Radburcha to ostatni zawór bezpieczeństwa
  2. wskazuje na trzy grupy problemów filozofii prawa:
    1. zagadnienia istoty prawa
      1. np. spór między
        
        ideą prawa jako normy - prawo jest pewnym systemem norm, które można badać w sposób analityczny (pozytywizm, Kelsen)
        
        ideą prawa jako faktu – prawo to fakt społeczny, który należy badać metodami odpowiednimi do nauk społecznych (realizm)
    2. zagadnienia wymiaru faktycznego prawa
      1. czy władza i stojąca za nią siła są koniecznym warunkiem prawa?
      2. problem instrumentalizacji prawa, jego represyjności i związków z ustrojem politycznym
    3. zagadnienia legitymizacji prawa – podstaw obowiązywania prawa
      1. związki prawa i moralności
        
        czy moralność jest w konieczny sposób związana z prawem? co się dzieje w wypadku kolizji prawa i moralności?
        
        moralność odnosi się do 2 typów norm:
        
        pewnych regularnych zachowań - tzw. moralność pozytywna - sposób postępowania większości osób należących do jakiejś grupy
        
        moralność równoległa (krytyczna) – z punktu widzenia dobra i zła (np. wegeterianizm), nie ze względu na to czym kieruje się większość czy mniejszość
        
        różnice między prawem a moralnością
        
        charakter norm prawnych i reguł moralnych – prawo jest systemem normatywnym sformalizowanym i zinstytucjonalizowanym bardziej niż moralność. Normy moralne nie są tworzone, uchylane, zmieniane w taki sam sposób jak normy prawne.
        
        Moralność dotyczy nie tylko sfery zewnętrznych działań podmiotu ale przeżyć podmiotu, sfery psychicznej. Prawo dotyczy przejawów zewnętrznych zachowań.
        
        podmiotem prawa są nie tylko osoby fizyczne ale także instytucje. W moralności oceny moralne dotyczą czynów, działań konkretnych ludzi a nie instytucji czy grup
        
        typy 3 relacji między moralnością a prawem:
        
        relacje przedmiotowe – dotyczą treści norm prawnych a norm moralnych, np. art. 415 Kc [Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia] pokrywa się z normą moralną
        
        relacje walidacyjne (dot. obowiązywania) – np. koncepcja nieobowiązywania prawa niemoralnego lub nieuznawanie przez prawo pewnej normy moralnej
        
        relacje funkcjonalne - zależności między normami moralnymi i prawnymi – mogą wzmocnić skuteczność faktycznego oddziaływania zarówno norm prawnych jak i norm moralnych (i vice versa – osłabienia jeśli jest konflikt norm moralnych i prawnych)
      2. sprawiedliwość
        
        sprawiedliwość nie ma charakteru podstawowego ponieważ z definicji ma ona charakter relacyjny, dotyczy pewnej proporcji między czymś a czymś, bycia zgodnym z jakimiś wymogami.
        
        Platon - sprawiedliwość to cnota wg której należy oddawać każdemu to co mu się należy
        
        Arystoteles – sprawiedliwość to cnota - zdolność do dokonywana aktów sprawiedliwych
        
        są 2 typy sprawiedliwości
        
        sprawiedliwość dystrybutywna (rozdzielcza) – rozdzielanie w oparciu o zasługi dóbr przeznaczonych do podziału
        
        sprawiedliwość wyrównująca – zapewnienie równowagi między stratom a zyskie

znać pozytywizm vs antypozytywizm oraz pozytywizm (lex) vs naturalizm (ius)

2 koncepcje
1. Kognitywizm – koncepcja wg której normy można oceniać z punktu prawdziwości czy fałszu norm, zasad racjonalności.
2. Antykognitywizm – koncepcja twierdząca, że skoro nie można stwierdzić prawdy czy fałszu norm prawnych to nie możemy o tych normach nic powiedzieć (co najwyżej, że adresat zachował się zgodnie z normą lub niezgodnie z nią)

PRAWO W UJĘCIU PODMIOTOWYM I PRZEDMIOTOWYM – WAŻNE!

Prawo w ujęciu przedmiotowym (LEX, LAW) - zbiór przepisów, norm prawnych, które to normy/przepisy mogą stanowić źródło praw podmiotowych
Prawo w ujęciu podmiotowym (IUS, RIGHT) – uprawnienie, sfera wolności chroniona przez prawo
1. * koncepcja prawa podmiotowego nie przyjęła się w common law
2. prof. Wróblewski definiuje prawo podmiotowe jako:
  1. kompleks uprawnień - (np. prawo własności daje uprawnienie do korzystania, rozporządzania, obciążania rzeczy)
  2. swoisty - prawo określa treść uprawnienia
  3. zrelatywizowany do norm generalnych - źródłem prawa podmiotowego jest norma o charakterze generalnym, a nie konkretna (jak np. decyzja administracyjna)
  4. o charakterze uniwersalnym - adresatem prawa podmiotowego jest pewna grupa/klasa adresatów (to odróżnia je od przywileju)
  5. przysługujący podmiotom z mocy prawa przedmiotowego - prawo przedmiotowe wyraża prawa podmiotowe, określa ich treść; nadto normy prawa w znaczeniu przedmiotowym wskazują sposób ochrony prawa w rozumieniu podmiotowym
  6. w związku z pewnymi cechami tych podmiotów
3. Typy praw podmiotowych
  1. prawo kształtujące – prawo do kształtowania mocą jednostronnego aktu woli sytuacji drugiej osoby – kolerat: brak obowiązku
  2. Przywilej - korelatem jest brak uprawnienia
  3. Immunitet - korelatem jest niemożliwość skutecznego dochodzenia roszczenia
  4. Wierzytelność - korelatem jest istnienie obowiązku drugiej strony (dług)
4. koncepcja nadużycia praw podmiotowych
  1. Prawo podmiotowe przysługuje danej osobie; gdy osób jest więcej pojawia się możliwość konfliktu praw podmiotowych różnych osób; taki konflikt może dot. zarówno działań faktycznych jak i tzw. działań konwencjonalnych (np. sporządzenie testamentu)
  2. teoria zewnętrzna nadużycia prawa podmiotowego
    1. kryterium subiektywne - sprawa Colmar – ktoś specjalnie w taki sposób wznosi komin na swojej działce, aby zasłonić okno budynku na sąsiedniej działce --> własność jest prawem absolutnym, ale ze względu na pobudkę działania właściciel może być zobowiązany do naprawienia szkody jaką sąsiad poniósł (TEORIA SZYKANY – uprawniony wykonuje swoje prawa szkodliwie, aby zaszkodzić innej osobie)
    2. kryterium obiektywne - wykonywanie prawa niezgodnie z jego celem, przeznaczeniem, np. sprawa Elmount Bajor - Inżynier sterowców wypuszczał je ze swojej nieruchomości- eksperymenty prowadził na własnej nieruchomości, ale balony zlatywały na nieruchomość sąsiada. Sąsiad wybudował więc drewnianą konstrukcję najeżoną ostrymi widłami, o którą balony się rozdzierały. Sąd uznał, że nastąpiło nadużycie prawa podmiotowego, sięgnął nie do pobudek działacza, ale przeznaczenia prawa własności – dzięki temu nie trzeba dowodzić okoliczności subiektywnych (zamiaru nadużywającego prawo swoje prawo podmiotowe). Trzeba tylko wykazać, że nie takie jest przeznaczenie, cel prawa.
    3. koncepcje te zakładają że - nadużycie prawa jest wykonywaniem prawa, nie jest działaniem bezprawnym - nie można więc żądać zaniechania wykonywania prawa, można żądać tylko odszkodowania
  3. teoria wewnętrzna nadużycia prawa podmiotowego - Planiol
    1. Nadużycie jest działaniem bezprawnym, nie traktujemy go jako wykonywania prawa podmiotowego! --> prawo się cofa gdy zaczyna się nadużycie prawa podmiotowego
    2. granice prawa podmiotowego
      1. szersza – przepisy obowiązujące określające treść prawa
      2. węższa - racja służąca prawu podmiotowemu
    3. koncepcję tę wyraża np. obecny KC w art 5: „Nie można czynić ze swego prawa użytku który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony”
5. koncepcje usiłujące wyjaśnić istotę prawa podmiotowego
  1. Teoria Windscheida tzw. teoria woli – prawo podmiotowe opiera się na wyrazie woli danego podmiotu (wola prawnie chroniona). Podmiot w granicach swojej woli może swobodnie działać, korzystać z prawa podmiotowego.
  2. Rudolf Ihering – teoria interesu - Prawo ma realizować określone interesy, nie wolę i wolności, ale pewne cele cywilizacyjne. Prawo podmiotowe to prawnie chroniony interes zgodnie z tą teorią.
  3. teoria mieszana - rozumienie prawa podmiotu jako przejawu woli i jednocześnie jako interesu. Prawo podmiotowe służy realizacji zasady użyteczności (odmiana teorii interesu) – Jeremy Bentham. Maksymalizacja użyteczności domaga się tworzenia praw podmiotowych.

FUNKCJE PRAWA

TO ZAZWYCZAJ:
1. kontrola zachowań – prawo wyznacza granice dozwolonych zachowań
2. rozdział dóbr i ciężarów – prawo stanowi narzędzie realizacji polityki rozdziału dóbr i ciężarów
3. regulacji konfliktów – gdy jest konflikt to są różne sposoby ich rozwiązywania:
  1. typ kontraktowy – zawarcie umowy, ugody
  2. typ mediacyjno-koncyliacyjny – dwie strony pozostające w konflikcie + mediator – wspólnie próbują wypracować rozwiązanie sporu
  3. typ arbitrażowy – strony sporu wybierają arbitra a on rozstrzyga ich spór, a to rozstrzygnięcie wiąże strony
  4. typ sądowy (adiudykacyjny) – strony nie mają wpływu na to kto będzie rozstrzygał spór, nadto orzeczenie sądu musi być oparte na obowiązującym prawie
    1. postulat Coase`a (analiza ekonomiczna prawa) - sędziowie powinni wydawać wyroki a ustawodawca prawo, które powinny odpowiadać podstawowym zasadom wskazywanym przez ekonomistów, aby w pełni wykorzystywać posiadane zasoby --> o ile przy tworzeniu prawa bierze się pod uwagę ekonomiczne następstwa to przy stosowaniu prawa postulat ten nie jest realizowany (orzeczenia w toku instancji podlegają kontroli pod kątem praworządności a nie ekonomiczności rozstrzygnięć)
ZWARTA KONCEPCJA FUNKCJI SPOŁECZNYCH PRAWA ZGODNIE Z TEORIĄ HARTA – funkcjonalizm i realizm prawniczy
1. Funkcjonalizm i realizm prawniczy wg prawników amerykańskich (w Europie koncepcja ta zawsze była wypierana przez naturalizm i pozytywizm) --> Pounds
  1. prawo to w istocie zbiór przewidywań odnośnie decyzji sędziów i urzędników, przepisy nie dają na to odpowiedzi jakie orzeczenie wyda sąd, trzeba szukać wiedzy której nie znajdzie się w książkach, ustawach;
  2. prawo w działaniu - zbiór dyrektyw pozwalających na formułowanie przewidywań odnoście treści prawa i jego stosowania – rozstrzygnięć sądów, urzędników
  3. dobry prawnik winien posiadać umiejętność przewidzenia co zrobi sąd, urząd itd.
  4. wg realistów jedyną funkcją prawa jest rozwiązywanie i zapobieganie sporom
FUNKCJE SPOŁECZNE PRAWA WG JOSEPHA RAZ’A
1. bezpośrednie funkcje społeczne prawa – wynikają bezpośrednio z treści obowiązujących przepisów i ze sposobu ich stosowania przez organy, sądy
  1. podział na
    1. funkcje pierwotne
      1. prawo karne i odpowiedzialność deliktowa - zapobieganie niewłaściwym zachowaniom i promowanie zachowań korzystnych
      2. prawo cywilne i cele indywidualne - dostarczanie narzędzi służących prywatnym transakcjom
      3. dostarczanie usług i redystrybucja dóbr – funkcja ta realizowana jest głównie w obszarze prawa administracyjnego, finansowego, celnego, skarbowego, podatkowego --> administracja świadcząca (np. kanalizacja, wywóz nieczystości)
      4. rozwiązywanie konfliktów – funkcją pierwotną jest tylko i wyłącznie rozwiązywanie konfliktów nieprzejrzystych.
        
        konflikt nieprzejrzysty - strony nie wiedza jakie jest prawo i z tego wynika konflikt
    2. funkcje wtórne
      1. istnienie procedur zmiany prawa – jeśli prawo nie bangla to trzeba je zmienić funkcja odnosi się do samego prawa, prawo tworzy samo siebie, tworzy narzędzia do zmiany samego siebie. Procedury realizacji tej funkcji to:
        
        normy kompetencyjne – wskazanie kto tworzy prawo
        
        wskazanie w jakich formach tworzone jest prawo – np. nowelizacja lub precedens
      2. dostarczenie procedur egzekwowania prawa
        
        etap stosowania prawa – wydawanie decyzji indywidualnych i konkretnych wydawanych na podstawie generalnych i abstrakcyjnych norm prawnych
        
        *moja uwaga – decyzja ma zawsze charakter indywidualny i konkretny – dotyczy konkretnej sprawy indywidualnego podmiotu, np. pozwolenie na budowę na ulicy Pięknej 12 dla Joanny Wojciechowskiej; ustawa Prawo budowlane w oparciu, o które ta decyzja została wydana zawiera normy generalne i abstrakcyjne
        
        etap kontroli stosowania prawa – w toku instancji
        
        etap egzekucji - dostosowanie stanu rzeczywistego do tego co wynika z prawomocnego wyroku lub decyzji, w oparciu o narzędzia i tryb których dostarcza prawo
2. pośrednie funkcje społeczne prawa – prawo pełni je (np. funkcja informacyjna o rzeczywistości) ale pośrednio, bo nie to jest celem prawa

ŹRÓDŁA PRAWA

JOSEPH RAZ – teza społeczna prawa - pewne fakty społeczne nadają wartość normatywną prawu.
Tworzenie prawa to czynności konwencjonalne
1. różnica m-y czynnością a czynnością konwencjonalną
  1. czynność - jej istota i skutki zawierają się w samej czynności
  2. czynność konwencjonalna
    1. Czynność konwencjonalna to takie działalnie osoby lub grupy osób z którym wiążą się pewne skutki, wynikające z treści danej konwencji, treści pewnego zbioru norm. Ze względu na treść norm czynność ma określone znaczenie, wywołuje określone skutki w konwencji tych norm
    2. Nie każda czynność konwencjonalna ma skutki prawne
    3. przykłady czynności konwencjonalnych
      1. podniesienie ręki w procesie głosowania – czynność taka jest utożsamiana jako głos „za, przeciw lub wstrzymujący się” w głosowaniu
      2. czynność prawna (np. napisanie własnoręcznie testamentu i podpisanie go)
2. 2 koncepcje:
  1. tworzenie prawa polega na tym że ustawodawca oświadcza swoją wolę - tworzenie prawa ma charakter językowy (nakaz lub zakaz jest efektem tworzenia wypowiedzi językowych)
  2. tworzenie prawa to coś więcej niż tylko przejaw wypowiedzi językowej – to pewne działanie o charakterze społecznym (fakt społeczny). Faktem społecznym jest tu czynność konwencjonalna.
Pojęcie źródeł prawa jest wieloznaczne !
1. źródła prawa w znaczeniu formalnym – akty prawne (np. ustawy), uważane za źródła norm prawnych --> zajmuje się nimi dogmatyka prawa
  1. podział wg prof. Morawskiego
    1. źródła prawa w znaczeniu formalnym samoistne - to takie źródła prawa które stanowią samodzielną podstawę decyzji stosowania prawa (np. ustawa, w oparciu o którą sąd może wydać orzeczenie w jakiejś sprawie)
    2. źródła prawa w znaczeniu formalnym niesamoistne
      1. np. dyrektywy wykładni (egzegezy) - są niesamoistnym źródłem prawa bo bez nich nie jesteśmy w stanie zrekonstruować normy prawnej
      2. np. orzecznictwo sądów – w Polsce orzeczenia SN mają duże znaczenie w procesie stosowania prawa (uchwały 7 sędziów SN wiążą pozostałe składy SN)
      3. mogą mieć zróżnicowany charakter, niektóre z nich mogą być normami (np. w Anglii reguły wykładni ustaw jest uregulowana w ustawie)
2. źródła prawa w znaczeniu materialnym – przyczyny dla których treść prawa jest taka jak to wynika z treści aktów prawnych; to pojęcie odnosi się do całokształtu przyczyn dla których np. prawo budowlane zawiera takie a nie inne regulacje prawne
Pojęcie źródeł poznania prawa
1. np. Kodeks Justyniana (rzym) jest
  1. źródłem poznania prawa – gdy poznajemy jakie wtedy było prawo
  2. źródłem prawa – gdy rozstrzygamy kazusy z prawa rzymskiego
2. źródłem poznania prawa są nie tylko źródła prawa, są nimi też materiały umożliwiające zapoznanie się z treścią obowiązujących ustaw – np. Dziennik Ustaw (ale źródłem poznania prawa nie jest np. LEX – bo nie mam on charakteru oficjalnego)
Różnice między tworzeniem prawa stanowionego a precedensowego ()
1. precedensowy (common law) - system anglosaski
  1. orzeczenia sądów są prawotwórcze – są samoistnym źródłem prawa - wiąże formalnie inne sądy i mogą stanowić podstawę wyroku w innej sprawie
2. stanowiony - system kontynentalny
  1. orzeczenia sądów nie wiążą innych sądów (nawet orzeczenia SN)
  2. sąd może w uzasadnieniu swego rozstrzygnięcia powołać się na wyrok w podobnej sprawie, ale nie musi i z pewnością wyrok innego sądu nie może być samoistną i wyłączną podstawą orzeczenia sądu
Pojęcie normatywnych źródeł prawa
1. to zespół reguł nakazujących uznawać jakieś fakty za fakty o charakterze prawotwórczym - umożliwiają nam udzielenie odpowiedzi na pytanie jakie normy obowiązują w danym systemie prawa
2. Wróblewski – są to
  1. reguły walidacyjne (ustalenia obowiązywania norm)
  2. reguły egzegezy = wykładni = interpretacji
  3. reguły inferencyjne - wnioskowania prawnicze
  4. reguły kolizyjne - co robić, gdy przepisy są ze sobą sprzeczne

PROBLEMATYKA OBOWIĄZYWANIA PRAWA – REGUŁY WALIDACYJNE

KONCEPCJE OBOWIĄZYWANIA PRAWA - USTALENIA WALIDACYJNE
1. aksjologiczna koncepcja obowiązywania prawa –obowiązują te normy które są zgodne z pewnymi normami moralnymi, albo służą ochronie pewnych wartości
2. tetyczna koncepcja obowiązywania prawa –w danym systemie obowiązują tylko te normy, które pochodzą od suwerena
3. normatywna (systemowa) koncepcja obowiązywania prawa - w danym systemie prawa obowiązują te normy których obowiązywanie wynika z innych norm, hierarchiczne uporządkowanie prawa
REGUŁY WALIDACYJNE PROF.WRÓBLEWSKIEGO - norma N obowiązuje wtedy i tylko wtedy gdy…
1. norma N została ustanowiona zgodnie z obowiązującymi normami i gdy weszła w życie
2. mogą istnieć inne warunki wejścia w życie normy poza stwierdzeniem momentu aktu wejścia jego w życie poprzez tego określenie w akcie prawnym, np. warunek ogłoszenia aktu prawnego
3. norma N nie musi aby obwiązywać, zostać ogłoszoną – może stanowić konsekwencję wprowadzenia innych norm do systemu prawa z których treści norma N została wyprowadzona w oparciu o reguły inferencyjne (wnioskowania prawnicze); norma N stanowi konsekwencje wprowadzenia innych norm do systemu
4. norma N nie została formalnie uchylona (derogowana); może być derogacja wyraźna albo pośrednia,
5. norma N nie jest sprzeczna z żadną z norm obowiązujących w danym systemie, względnie jeśli jest sprzeczna to nie traci mocy obowiązującej (będzie to zależało od przepisów proceduralno-kompetencyjnych lub uznanych reguł kolizyjnych albo reguł wykładni)
6. norma N nie została uchylona przez desuetudo (odwyknienie obowiązywania prawa przez jego długie niestosowanie)
7. norma N nie jest sprzeczna z przyjętym systemem ocen oraz norm pozaprawnych.
RETROAKCA PRAWA– skutki prawne odnoszą się do tych zdarzeń które już wystąpiły. Zakaz retroakcyjności został wyprowadzony z treści art. 2 Konstytucji RP.
1. Retrospekcja prawa vs. retroakcja prawa ??
REGUŁY KOLIZYJNE – stosowane gdy zachodzi konflikt 2 norm – pozwalają odpowiedzieć, która z nich obowiązuje
1. * rodzaje niezgodności norm:
  1. sprzeczność norm – występuje niezgodność logiczna (formalna) w przypadkach, gdy:
    1. treścią normy N1 jest nakaz a normy N2 zakaz skierowany do tej samej osoby i oznaczający to samo zachowanie
    2. norma N1 nakazuje a jednocześnie norma N2 dozwala (tzw. dozwolenie mocne, bezpośrednio wynikające z treści normy prawnej)
  2. przeciwieństwem logicznym norm – wiedza z logiki sprowadzająca się w tym przypadku do tego, że norma N1 i norma N2 nakazują różne zachowania niemożliwe do jednoczesnego zrealizowania
  3. niezgodność prakseologiczna – prowadzi do sytuacji w której da się postąpić z treścią normy prawnej, ale nie zrealizuje się żadnego celu, nie ma to sensu. Niezgodność prakseologiczna może być:
    1. dwustronna - jedna norma nakazuje np. otwieranie drzwi a druga norma nakazuje zamykanie drzwi. Kolejność działania nie ma wpływu na rezultat którego bezsensowności nie da się uniknąć
    2. jednostronna – wystąpi tylko gdy zaistnieje tylko odpowiednia kolejność działania. Np. jakaś norma prawna nakazuje wymienić rury pod ulicą, a inna norma nakazuje wymienić asfalt na ulicy. Gdy wymieni się pierw asfalt, a następnie rury, nie ma to sensu. W przeciwnym przypadku jest OK
2. Wyodrębnia się 3 typy reguł kolizyjnych:
  1. reguła kolizyjna chronologiczna (czasowa) – norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą. Obowiązuje ta norma, która później została uchwalona. Zakładamy, że obie normy są równorzędne (lex posteriori derogat legi priori)
  2. reguła hierarchiczna – norma wyższa uchyla normę niższą, ale norma niższa nigdy nie uchyla normy wyższej. (lex superior derogat legi inferiori)
  3. reguła treściowa – norma która jest bardziej szczegółowa uchyla normę która jest bardziej ogólna. (lex specialis derogat legi generali)
  4. ! kolejność stosowania reguł kolizyjnych: reguła hierarchiczna, chronologiczna i treściowa
  5. są wyjątki od stosowania kolejności i tych reguł kolizyjnych. Takim wyjątkiem jest prawo międzynarodowe i jego źródła.