Niepewność pojawia się wówczas, gdy nie da się ustalić, jakie elementy składają się na daną sytuację (dane zdarzenie), jaka jest ich wartość lub jakie jest prawdopodobieństwo ich wystąpienia
Niepewność można rozpatrywać w aspekcie subiektywnym (czynnym) i obiektywnym (biernym)
Czynny wymiar niepewności związany jest z działaniem decydenta, które stanowi wyraz jego subiektywnej percepcji i oceny sytuacji
Bierny wymiar jest obiektywnym odbiciem rzeczywistości, w której podejmowana są działania
Nauka o organizacji i zarządzaniu traktuje niepewność jako nieodłączny element funkcjonowania organizacji. Jest on związany z jej otoczeniem
A.K. Koźmiński: „niepewność to brak informacji o przyszłych zdarzeniach, nieprzewidywalność utrudniająca określenie warunków, ich skutków i dokonania wyboru. Miarą niepewności jest różnica między informacjami posiadanymi a niezbędnymi do podjęcia decyzji”
M.Crozier i E. Friedberg: „w każdej organizacji można wyróżnić cztery podstawowe typy źródeł niepewności:
wynikające z niewiedzy i braku umiejętności rozwiązywania problemów ważnych dla organizacji,
tkwiące w relacji organizacji z otoczeniem,
związane z brakiem zgodności między siecią zadań a siecią informacyjną w organizacji lub między informacjami potrzebnymi do realizacji zadań a informacjami posiadanymi,
związane z wieloznacznością i wielofunkcyjnością przepisów organizacyjnych
Ryzyko jest pojęciem wieloznacznym, trudnym do zdefiniowania. W różnych dziedzinach nauk jest ono różnie interpretowane, dlatego stworzenie jednej uniwersalnej definicji jest niemożliwe
Na złożoność zagadnienia wskazuje zawiły i niejednoznaczny rodowód słowa „ryzyko”.
Zdaniem części autorów, źródłem tego słowa jest włoskie risico (‘utrzymanie zależne od losu’)
Zdaniem innych, źródłem jest perskie rozik (‘niepewność, możliwość straty’) lub starołacińskie resecum (‘groźba, strach’)
Przez wieki pojęcie ryzyko związane było z losem, nieubłaganą siłą wyznaczającą bieg zdarzeń
Nowożytna koncepcja ryzyka ma swój początek w indoarabskim systemie liczbowym, który rozpowszechnił się w Europie w średniowieczu. System ten pozwolił na wykorzystanie matematyki do rozważań abstrakcyjnych, a tym samym stworzył możliwość pomiaru ryzyka.
Pierwszym krokiem ku kwantyfikacji ryzyka było opracowanie przez Fermata i Pascala (XVII w.) podstaw teorii prawdopodobieństwa, jednego z instrumentów kontroli ryzyka. Ryzyko zaczęto wówczas definiować jako prawdopodobieństwo osiągnięcia postawionego celu
Dalsze badania nad ryzykiem zaowocowały powstaniem wielu koncepcji, teorii i modeli, które pomagają zrozumieć istotę ryzyka, wyjaśniają, jak je mierzyć i kontrolować oraz jak podejmować decyzje
Dzięki tym pracom zmieniło się również podejście do ryzyka, które zaczęto bardziej identyfikować z wyborem i możliwością osiągnięcia korzyści, aniżeli z nieuchronnym przeznaczeniem i niebezpieczeństwem poniesienia strat
Ryzyko: klasyczne podstawy definiowania
Zagadnienia związane z ryzykiem jako szczególnym rodzajem niepewności są analizowane na trzech różnych płaszczyznach:
TRADYCYJNEJ – przedmiotem analiz są współzależności między ryzykiem a niepewnością, stratą, zagrożeniem, prawdopodobieństwem, traktowanymi jako synonimy
RZECZOWEJ – w tym aspekcie brana jest pod uwagę materializacja ryzyka, która daje początek procesowi identyfikacji i analizy jego elementów składowych, co daje prowadzi do ustalenia końcowego wymiaru ryzyka
PRZYCZYNOWO-SKUTKOWEJ – ryzyko jest traktowane jako pochodna występowania i aktywizacji jego przyczyn
Początek naukowego zainteresowania ryzykiem wiąże się z pracami H. Willeta, który zdefiniował ryzyko jako „zobiektywizowaną niepewność dotyczącą wystąpienia niepożądanego zdarzenie”
Jako jeden z pierwszych rozróżnił pojęcie ryzyka i niepewności F.H. Knight. W jego ujęciu ważne jest rozróżnienie niepewności mierzalnej i niemierzalnej. Ryzyko jest tą formą niepewności, która daje się skwantyfikować. Natomiast niepewność nie dająca się skwantyfikować to niepewność sensu stricto.
Knight stwierdził, że w praktyce gospodarczej występują dwa rodzaje zdarzeń:
zdarzenia niepowtarzalne – które nie są mierzalne, ponieważ nie można uzyskać o nich informacji zobiektywizowanych, a tym samym zastosować wobec nich rachunku prawdopodobieństwa; zdarzenia takie noszą zdarzeń niepewnych
Zdarzenia powtarzalne – wyceniane, których potencjalne istnienie można mierzyć za pomocą rachunku prawdopodobieństw obiektywnych; grupa takich zdarzeń nosi nazwę ryzyka
Rozróżnienie dokonane przez F.H. Knighta stało się podstawa klasycznego podejścia do zagadnienia ryzyka. Kontynuatorami tego podejścia byli m. in. G.L. Shackle, E. Gutenberg, B. Minc, O. Lange
Ryzyko: defensywny nurt definiowania
Rozróżnienie dokonane przez F.H. Knighta stało się podstawa klasycznego podejścia do zagadnienia ryzyka. Kontynuatorami tego podejścia byli m. in. G.L. Shackle, E. Gutenberg, B. Minc, O. Lange
Ryzyko w nurcie defensywnym jest zjawiskiem negatywnym. Efektem występowania ryzyka w działalności gospodarczej jest ponoszenie strat
Wśród przedstawicieli tego nurtu należy wymienić m. in. : W. Bruhwilera, F.Philippa, W. Mellwiga
Bruhwiler: ryzyko to „niebezpieczeństwo negatywnego odchylenia od celu”
Melwig: ryzyko to „niebezpieczeństwo osiągnięcia niekorzystnego rezultatu
Na nurcie negatywnym opiera się teoria ubezpieczeń. Ryzyko jest w niej postrzegane jako wystąpienie lub możliwość wystąpienia negatywnych odchyleń od założonego stanu. W ubezpieczeniach termin „ryzyko” jest często utożsamiany także z niebezpieczeństwem zagrażającym danym obiektom lub osobom
W teorii ryzyka ubezpieczeniowego pojęcie ryzyka jest używane w wielu znaczeniach
A. Banasiński ryzykiem nazywa „możliwość wystąpienia określonego zdarzenia, wypadku lub szkody losowej”; ryzyko jest więc synonimem niebezpieczeństwa zagrażającego obiektom i osbom
Z. Szymański uważa, że ryzyko to „niepewność zajścia szkody, której stopień uwarunkowany jest przez zespół wpływów działających na możliwość i intensywność jej zajścia”
Autorzy książki Fundamentals of Risk and Insurance definiują ryzyko jako stan rzeczywistości, w którym istnieje możliwość wystąpienia niepożądanego zdarzenia, którym jest niepomyślne odchylenie od oczekiwanego rezultatu
Ryzyko: ofensywny nurt definiowania
Reprezentanci nurtu ofensywnego (aktywnego) traktują ryzyko jako immanentna cechę działalności przedsiębiorstwa i interpretują je nie tylko jako źródło strat, ale również potencjalne źródło zysków
Większość przedstawicieli tego nurtu rozróżnia pojęcia niepewności i ryzyka, traktując pierwsze z nich jako zjawisko statyczne, natomiast drugie jako kategorię dynamiczną, ściśle związaną z działaniem
Reprezentanci tego nurtu to m. in. P.F. Drucker. K.J. Arrow, L. Osiatyński, W. Grzybowski, E. Kulwicki
Zdaniem P. Druckera w przedsiębiorstwie istnieją cztery rodzaje ryzyka:
ryzyko, które trzeba podjąć, które leży w naturze przedsiębiorstwa (ryzyko specyficzne dla danego rodzaju działalności, które trzeba podjąć, aby móc ją kontynuować)
ryzyko, na które można sobie pozwolić (utrata pieniędzy i wysiłków w pogoni za okazją),
ryzyko, na które nie można sobie pozwolić,
ryzyko, na podjęcie którego nie można sobie nie pozwolić (towarzyszy ono okazjom przełomowym, czyli takim, które zmieniają podstawowe cechy ekonomiczne i potencjał przedsiębiorstwa
Ryzyko: perspektywa teorii podejmowania decyzji
Można wyróżnić dwie klasy decyzji i związane z nimi dwie teorie decyzji
Teoria decyzji racjonalnych szuka odpowiedzi na pytanie jak racjonalnie podejmować decyzje i dokonywać wyboru racjonalnego rozwiązania
Psychologiczna teoria decyzji próbuje zbadać jak ludzie rzeczywiście podejmują decyzje
Teoria decyzji racjonalnych wykorzystywana jest głównie przez matematyków i ekonomistów i opiera się na zasadzie kwantyfikacji
Główni reprezentanci tego nurtu: R.D. Luce, H. Raiffa, R.L. Ackoff, J. Mothes, W. Sadowski
Rozwiązanie problemu polega na wyborze najlepszego działania. Metoda rozwiązania problemu zależy od rodzaju problemu
Psychologiczna teoria decyzji dotyczy faktycznego sposobu podejmowania decyzji przez ludzi
W ramach tej teorii wyróżnia się dwa rodzaje zadań:
Zadania deterministyczne, czyli takie, w których występują zmienne losowe ze znanym prawdopodobieństwem rozkładu. Do rozwiązywania takich zadań służy programowanie liniowe i rachunek różniczkowy
Zadania probabilistyczne, w których występuje niepewność co do wyniku, który się uzyska. Wybierając alternatywę, decydent podejmuje ryzyko, ponieważ istnieje określone prawdopodobieństwo, że wybór ten doprowadzi do wyniku niekorzystnego. Rozwiązywanie zadań probabilistycznych oparte jest na rachunku prawdopodobieństwa
Ryzyko w najbardziej ogólnym ujęciu:
jest kategorią obiektywną występującą zawsze niezależnie od stopnia ludzkiej świadomości
uświadomione staje się kluczowym kryterium decyzyjnym w każdym obszarze funkcjonowania człowieka
zmierzone – poddaje się zarządzaniu
Cechy identyfikujące ryzyko w działalności gospodarczej:
występuje zawsze lub prawie zawsze w otoczeniu warunków niepewności,
różni się od niepewności możliwością skwantyfikowania,
wymaga określenia zbioru możliwych (zarówno pozytywnych jak i negatywnych) skutków potencjalnego działania
wyraża się poprzez zbiór prawdopodobieństw wystąpienia możliwych skutków potencjalnego działania
Jest zmienne w czasie i zależne od stopnia świadomości w procesie decyzyjnym warunków niepewności
Wiąże się zawsze z subiektywną skłonnością do działania w warunkach niepewności
Uaktywnia się tylko wówczas, gdy jego podmiot wyraża aktywną postawę i chęć zweryfikowania w praktyce możliwości wystąpienia jednego z potencjalnych skutków działania (lub jego zaniechania lub niepodejmowania)
Finalnie przejawia się zawsze (bezpośrednio lub pośrednio) wpływem na wynik finansowy osiągany z prowadzonej działalności gospodarczej
Typologia ryzyka ; Klasyfikacja ryzyka
1. Kryterium ogólne (uniwersalne):
Ryzyko właściwe – odnoszące się do zdarzeń losowych, takich jak pożary, powodzie, itp.
Ryzyko subiektywne – wiąże się z niedoskonałością człowieka, który subiektywnie ocenia prawdopodobieństwo wystąpienia pewnych zjawisk w przyszłości
Ryzyko obiektywne – absolutna forma niepewności, która jest związana z niemożliwością przewidzenia rozwoju niektórych zjawisk
2. Kryterium: możliwość realizacji ryzyka
Ryzyko czyste - występuje wówczas, gdy realizacja ryzyka może przynieść dwie możliwości: stratę lub brak straty
Ryzyko spekulatywne - występuje wówczas, kiedy skutkiem podjęcia ryzyka może być: strata, brak straty lub zysk
3. Kryterium: możliwość wyrażenia skutków ryzyka w pieniądzu
Ryzyko finansowe
Ryzyko niefinansowe
4. Kryterium Stadlera
Ryzyko rzeczowe - np. awarii procesu technologicznego, transportowe
Ryzyko wartościowe - np. cen, walutowe, kredytowe
5. Kryterium: metoda określania ryzyka
Ryzyko probabilistyczne (aprioryczne) - daje się obliczyć metodami matematycznymi
Ryzyko estymatyczne (statystyczne) - możliwe do ustalenia na podstawie danych statystycznych
6. Kryterium: wpływ decydenta
Ryzyko z wyboru
Ryzyko z konieczności
7. Kryterium: czynniki kształtujące ryzyko
Ryzyko systematyczne – zależy od sił zewnętrznych i w związku z tym nie podlega kontroli jednostki (np. ryzyko stopy procentowej, walutowe, inflacji)
Ryzyko specyficzne (niesystematyczne) – jest uwarunkowane przyczynami mikroekonomicznymi tkwiącymi wewnątrz jednostki i w jej najbliższym otoczeniu (m. in. ryzyko zarządzania, płynności, kredytowe, wypłacalności kontrahentów)
8. Kryterium funkcjonalne:
Ryzyko produkcyjne
Ryzyko zbytu
Ryzyko finansowe
Ryzyko inwestycyjne
Ryzyko postępu technologicznego
Ryzyko kapitałowe
Klasyfikacja ryzyka w działalności gospodarczej
1. Ryzyko rynkowe
kursowe
stóp procentowych
płynności instrumentów finansowych
cen towarów
wycofania kapitału
bankructwa
2. Ryzyko kredytowe
upadłości
płynności firmy
koncentracji
drugiej strony transakcji
3. Ryzyko operacyjne
organizacyjne
kontroli
systemowe
defraudacji
administracyjne
4. Ryzyko biznesowe
produktu
sprzedaży
reputacji
konkurencji
środowiska gospodarczego