Rozdział 1. Co to jest stres? Od klasycznych do współczesnych koncepcji stresu.

Podstawowa przyczyna stresu polega na tym, że wymagania stojące przed człowiekiem są na granicy jego możliwości, albo są nawet niemożliwe do spełnienia. Istotę stresu stanowi zatem niezrównoważenie wymagań i możliwości. Niezrównoważeniu temu towarzyszą emocje, przeważnie o wartości ujemnej i niekiedy o dużej sile. Sytuacja stresowa pobudza do aktywności spełniającej dwie funkcje:

• przywrócenie równowagi między wymaganiami a możliwościami

• modulowanie własnego stanu emocjonalnego

__________________________________________________________________________________

Istnieją trzy nurty w definiowaniu stresu w koncepcjach klasycznych i współczesnych:

• Stres jako bodziec (definiowanie bodźcowe)- odniesienie do okoliczności zewnętrznych, adresowanych do nas wymagań, obciążeń, przykrych wydarzeń czy trudnych sytuacji, którym musimy stawić czoło.

Jednym z pierwszych przykładów tej charakterystyki jest praca Irvinga Janisa (1958). Określił on stres psychologiczny jako taką zmianę w otoczeniu, która typowo, tj. u przeciętnego człowieka, wywołuje wysoki stopień napięcia emocjonalnego i przeszkadza w normalnym toku reagowania. Niejasność stanowi sama sytuacja, która dla jednych może być stresująca, a dla innych nie np. wystąpienie publiczne. Współcześnie nie sprowadza się stresu do określonych okoliczności zewnętrznych, które Seley (1956/1960) nazwał stresorami, ale które uznawane są za ważne składowe zjawiska stresu.

• Stres jako reakcja (definiowanie reakcyjne)- odniesienie do przeżywanego napięcia, przykrych reakcji, nieprzyjemnych przeżyć emocjonalnych.

Rozumienie stresu jako reakcji wywodzi się z nauk medycznych. Decydującą rolę odegrało tu stanowisko Selye’go. Wczesnym przykładem jest ujęcie Davida Mechanica (1962), określające stres jako reakcję dyskomfortu. Podobnie ujmuje stres jeden z jego pierwszych polskich badaczy Tomasz Kocowski (1970). Definiowanie to obecnie uważa się za nietrafne i niewystarczające. Wewnętrzne przeżycia stanowią jednak istotną składową stresu i nazywane są stanem stresu.

• Podejście relacyjne (systemowe) wobec stresu- stres jako zakłócenie równowagi między możliwościami jednostki a stojącymi przed nią wymaganiami: zewnętrznymi (stawiane przez otoczenie) oraz wewnętrznymi (własne standardy)

Przed upowszechnieniem się terminu „stres” podobny obszar zjawisk określany był mianem „sytuacja trudna”. Tadeusz Tomaszewski (1963, 1966, 1975) ujmuje sytuację trudną w ramach ogólnej, opracowanej przez siebie psychologicznej teorii człowieka w sytuacji. Punktem wyjścia jest sytuacja normalna, charakteryzująca się równowagą między wymaganiami wynikającymi z wykonywanych zadań, struktura czynności zmierzających do ich wykonania, warunkami, w jakich przebiega aktywność i cechami podmiotu. Sytuacje trudne to takie, w których następuje naruszenie równowagi wymienionych, podstawowych elementów konstruujących każdą sytuację. W tym ujęciu na pierwszy plan wysuwa się więc moment zakłócenia równowagi, a elementy, między którymi owo zakłócenie następuje, lokowane są zarówno w człowieku wykonującym czynność, jak i w otoczeniu.

Podział sytuacji trudnych przez Tomaszewskiego:

• sytuacje deprywacji- brakuje warunków do normalnego życia i funkcjonowania

• sytuacje przeciążenia- zawierają zadania lokujące się pod względem trudności na granicy możliwości podmiotu

• sytuacje utrudnienia- następuje zmiana polegająca na pojawieniu się elementów zbędnych lub braku elementów potrzebnych

• sytuacje konfliktowe

• sytuacje zagrożenia- zwiększa się prawdopodobieństwo naruszenia wartości cenionej przez podmiot

W Polsce już w pierwszej połowie lat 60 XX wieku rozpoczęto psychologiczne badania nad stresem. Ich inicjatorem i autorytetem był Janusz Reykowski z UW. Przedstawił on oryginalną, rozwiniętą koncepcję stresu psychologicznego (1966) i odznaczył się wnikliwością analiz oraz konsekwencją i dążeniem do precyzji sformułowań. Określa on stres jako: „obiektywny stosunek czynności zewnętrznych do cech człowieka, tak że ustalenie, czy stres wystąpił, czy nie- nie wymaga badania reakcji człowieka na dany czynnik; przez stres psychologiczny rozumieć się będzie przede wszystkim czynniki stanowiące zagrożenie i zakłócenie, które ingerują w istniejący tok aktywności, zmuszając osobnika do nowej koordynacji”.

W poznańskim zespole kierowanym przez Kocowskiego rozpoczęte zostały badania nad psychologicznymi aspektami stresu i ukazały się pierwsze publikacje na ten temat (Kocowski 1965).

Problem konceptualizacji stresu podjął także Jan Strelau (1996): „stres psychologiczny to stan charakteryzujący się negatywnymi eemocjami o dużym natężeniu (np. strach, lęk), któremu towarzyszą zmiany fizjologiczne i biochemiczne wyraźnie przekraczające poziom charakterystyczny dla spoczynkowego poziomu pobudzenia”.

__________________________________________________________________________________

We współczesnej psychologii stres nie jest lokalizowany ani w jednostce, ani w otoczeniu, ale dotyczy określonego rodzaju relacji (interakcji, transakcji) między nimi. Zwykle ujmowana jest ona jako zakłócenie lub zapowiedź zakłócenia równowagi między zasobami czy możliwościami jednostki a wymaganiami. Większą uwagę badaczy przyciągają wymagania zewnętrzne, ale należy pamiętać, że przyczyną trudnych do spełnienia wymagań mogą być też nasze wewnętrzne standardy.

__________________________________________________________________________________

Zagraniczne koncepcje stresu:

• Poznawczo- transakcyjny paradygmat stresu i radzenia sobie Lazarusa i Folkman- istotne znaczenie ma ocena poznawcza

• Środowiskowy model stresu Hobfolla- opierający się na zasobach

• Zmodyfikowana wersja modelu Lazarusa i Folkman, opracowana przez Folkman – uwzględnienie emocji pozytywnych i ich roli w radzeniu sobie ze stresem

Wyróżniamy:

• Stres życiowy- powodowany przez sytuacje związane z egzaminem, chorobą, trudnościami życia codziennego, pracą zawodową i życiem rodzinnym

• Stres informacyjny (infostres)- wpływ negatywnego zalewu informacji, płynących w nadmiarze, często w agresywnej formie, z różnych środków przekazu i powodujących przeciążenie informacyjne (Ledzińska 2009)

O stresie informacyjnym: Globalizacja, jako proces przemian ogólnoświatowych, oceniana jest ambiwalentnie (np. McLuhan 1992):

• skutki korzystne nazwano „prawem wzmocnienia i odzyskania”

• skutki negatywne nazwano „prawem zanikania oraz odwrócenia” – nieracjonalne korzystanie z nowoczesnej techniki

Ograniczenia poznawcze ludzkiego umysły wiążą się z funkcjonalnymi właściwościami uwagi i pamięci. Nasz mózg jest stymulowany licznymi, szybko emitowanymi informacjami. Istotna jest nie tylko liczba informacji i tempo transmisji, ale także stosunek do treści. Nadprodukcja informacji to jeden z przykładów efektu odwrócenia, egzemplifikacja stwierdzenia, że nieracjonalne użytkowanie techniki obraca się niekiedy przeciwko człowiekowi.

Podstawową zasadę życia stanowi wymiana energii, materii i informacji (metabolizm energetyczno- informacyjny). Infostres rodzi się w sytuacjach zakłócenia cyklu metabolicznego, gdy faza pobierania informacji jest zbyt wydłużona w stosunku do etapu przetwarzania. Stres informacyjny powstaje w sytuacjach deprywacji potrzeby orientacyjnej, jednej z odmian potrzeby poznawczej. Nieporządek, panujący w obieranych informacjach chaos i brak możliwości scalenia zbyt licznych danych wywołuje stan rozdrażnienia, niepokoju.

W badaniach na infostresem stworzono KSI- Kwestionariusz Siły Doznać stresu informacyjnego. Uznano, że istnieje zróżnicowanie międzyosobnicze, a o natężeniu jednostkowych doznać decyduje konfiguracja właściwości poznawczych (preferowany sposób przetwarzania informacji), metapoznawczych (kontrola) i energetycznych (temperamentalnych). Sposoby radzenia sobie z infostresem wiążą się z opanowaniem umiejętności poznawczych (strategia selekcji i redukcji danych) oraz metapoznawczych (precyzyjne formułowanie celu w stosunku do poszukiwanych informacji, kontrolowanie myśli-działań-emocji).

Koncepcja stresu nr 1. : Poznawczo- transakcyjny paradygmat stresu i radzenia sobie Lazarusa i Folkman

Autorzy wychodzą od założeń ogólnych, dotyczących wszelkich form aktywności człowieka. Podstawową ich tezą jest twierdzenie, że aktywność człowieka przebiega w określonym otoczeniu, stanowiącym jest kontekst sytuacyjny. Istotą relacji człowieka z otoczeniem są wzajemne oddziaływania, które autorzy nazywają transakcjami.

Transakcja- jednostka i aktualny kontekst sytuacyjny nie tylko na siebie oddziałują, ale łączą się w całość o właściwościach niesprowadzalnych do sumy elementów składowych, stanowiącą nową jakość. Człowiek i otoczenie w wyniku wzajemnych oddziaływań ulegają ciągłym zmianom.

Transakcja człowieka z otoczeniem podlega ocenie poznawczej podmiotu (cognitive appraisal), mającej również charakter ciągłego procesu i określanej jako ocena pierwotna (primary appraisal). Proces oceniania dotyczy przede wszystkim tych elementów relacji z otoczeniem, które są ważne dla dobrostanu jednostki. Stąd relacja może być oceniana jako:

• niemająca znaczenia

• sprzyjająco-pozytywna

• stresująca

Def. stresu wg Lazarusa i Folkman: Określona relacja między otoczeniem a osobą, która jest oceniana przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby oraz zagrażająca jej dobrostanowi.

*bardzo wyrazista relacyjność ujęcia- nadrzędnym określeniem jest „relacja między otoczeniem a osobą”

*o uznaniu sytuacji za stresową rozstrzygać ma subiektywna ocena jej znaczenia przez osobę w niej uczestniczącą, a nie właściwości obiektywne osoby czy otoczenia

*obciążenie czy przekroczenie implikuje zakłócenie równowagi między zasobami a wymaganiami

Elementem oceny poznawczej przesądzającym o uznaniu sytuacji za stresową jest poznawcze odzwierciedlenie zagrożenia dla dobrostanu jednostki

Transakcja stresowa może być ujmowana w ocenie pierwotnej jako:

• krzywda/strata ( złość, żal, smutek)- dotyczy już powstałej szkody w postaci utraty wartościowych obiektów np. zdrowia

• zagrożenie ( strach, lęk, martwienie się)- odnosi się do strat, które jeszcze nie powstały, ale możliwe są w przyszłości i aktualnie podmiot je antycypuje

• wyzwanie- obejmuje zarówno emocje negatywne jak i pozytywne np. nadzieja, zapał, podekscytowanie, rozweselenie.

Wg Lazarusa i Folkman ocena poznawcza ma charakter pierwotny, a emocje wtórny- rodzaj oceny poznawczej decyduje o emocjach, które są jej odpowiednikiem. Emocje są wpisane w transakcje stresową, towarzyszą ocenie poznawczej i charakteryzują się dynamiką.

aktywność

Jeśli w wyniku oceny pierwotnej nastąpi uznanie relacji za stresową, zapoczątkowuje to następny proces poznawczy- oceny wtórnej. Ocena ta dotyczy możliwości podjęcia działania usuwającego przyczyny stresu lub przynajmniej łagodzącego jego skutki, a w przypadku wyzwania- prowadzącego do osiągnięcia dostępnych korzyści. Ocena wtórna odnosi się więc do źródeł stresu i własnych zasobów. Proces oceny pierwotnej i wtórnej są równoczesne- sprzężone.

Istota sytuacji stresowej ujmowanej relacyjnie jest obecność wymagań zewnętrznych i/lub wewnętrznych będących na granicy możliwości przystosowawczych człowieka albo przekraczających te granicę. Odczuwanie sytuacji stresowej wywołuje w podmiocie dążenie do zmiany. Pobudza do aktywności mającej na celu zarówno zmianę na lepsze samej relacji między możliwościami a wymaganiami, jak i poprawę dokuczliwego stanu emocjonalnego. Aktywność ta określana jest jako radzenie sobie ze stresem (coping). Jest ona nieodłączną składową zjawiska stresu psychologicznego, obok oceny poznawczej i emocjonalnej.

De. Lazarusa i Folkan nt. radzenia sobie ze stresem: stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby.

W tym ujęciu radzenie sobie jest ciągiem wysiłków, podejmowanych w wyniku określonej oceny sytuacji. Jest ono traktowane jako celowa forma aktywności, chociaż ten cel nie musi być uświadamiany. Nawykowa lub odruchowa aktywność, pojawiająca się w obliczu stresu automatycznie i niewiążąca się z wysiłkiem, nie jest traktowana jako radzenie sobie. Radzenie sobie kontynuowane jest do momentu rozwiązania sytuacji stresowej- trwa tak długo, jak długo trwa sytuacja. Rozciągnięcie w czasie oraz zmienność przebiegu decydują o tym, że radzenie sobie ma charakter procesu.

Transakcja stresowa obejmuje trzy procesy:

• proces oceny poznawczej

• proces emocjonalny

• proces radzenia sobie

Zależność między procesami

uczestniczącymi w transakcji stresowej

Kierunek przedstawiony w postaci strzałek odzwierciedla kolejność uruchamiania procesów w momencie powstawania sytuacji stresowej. W dalszym przebiegu transakcja stresowa opiera się na mechanizmie wzajemnych sprzężeń, zarówno w obrębie jednego procesu (np. eskalacja emocji), jak i między procesami.

W modelu tym główną rolę odgrywa pierwotna i wtórna ocena poznawcza podmiotu. Stanowi ona kryterium uznania sytuacji za stresową, a także decyduje o przebiegu radzenia sobie.

Ocena poznawcza zapoczątkowuje więc proces radzenia sobie, ale jego przebieg i efekty wpływają na ocenę poznawczą dokonywaną po pewnym czasie. Emocje wzbudzone przez określonego rodzaju ocenę poznawczą zmieniają sposób widzenia sytuacji.

Sytuacja stresowa wyznaczająca dwa cele aktywności: poprawę relacji między wymaganiami i możliwościami oraz regulację stanu emocjonalnego. Odpowiednio do tych celów, Lazarus i Folkman wyróżniają dwie funkcje radzenia sobie:

• Instrumentalna, zadaniowa, skoncentrowana na problemie- poprawa niekorzystnej relacji między wymaganiami a możliwościami

• Samoregulacji emocji- obniżenie przykrego napięcia i łagodzenie innych negatywnych stanów emocjonalnych

Emocje pełnią ważną rolę adaptacyjną, stanowiąc sygnał, że dzieje się coś istotnego dla podmiotu, a także energetyzując proces radzenia sobie i kształtując jego przebieg.

Transakcja

stresowa

Lazarus wymienia dwa współczesne konteksty teoretyczne kształtujące jego poglądy: podejście ipsatywne (skoncentrowane na różnicach indywidualnych) oraz psychologię poznawczą. Własne ujęcie określa jako poznawczo-fenomenologiczne.

Ocena teorii Lazarusa i Folkman: Słabością tej teorii jest odwołanie się do subiektywnej percepcji jako kryterium decydującego o tym, czy mamy do czynienia ze stresem. Zwraca się również na trudności, czy nawet niemożność empirycznej weryfikacji modelu Lazarusa i Folkman.

• Ralf Schwarzer (2001)- w skutek złożoności tego modelu jedynie jego fragmenty były wykorzystywane w dotychczasowych badaniach

• Włodzimierz Wrześniewski (1996)- trudnością jest traktowanie podstawowych składowych modelu jako wciąż zmieniających się w czasie procesów, w dodatku wchodzących ze sobą w interakcje

Przeprowadzone badania (Heszen 2002) dostarczyły kwestionujących wyników wobec postulatu:

• pierwotności i nadrzędności oceny poznawczej w stosunku do emocji- zależność między składowymi może przebiegać w obie strony; we współczesnych ujęciach najczęściej przyjmuje się tezę o współzależności czy współzmienności procesów poznawczych i emocjonalnych (Doliński 2000, Kolańczyk 1997)

• oceny poznawczej jako wyznacznik przebiegu radzenia sobie- bardziej uzasadnione jest traktowanie radzenia sobie jako predykatora oceny poznawczej (Scherer, Owen 1994)

• emocji jako następstw stosowanych strategii radzenia sobie- w badaniach Charlesa Carvera i Michaela Scheidera (1994) traktowano radzenie sobie jako predykator stanu emocjonalnego, a w kolejnej analizie odwrócono status radzenia sobie i emocji; zależności były silniejsze gdy emocje stanowiły predykator strategii

• radzenia sobie jako celowej formy zachowania w jakimś stopniu skutecznego- istnieje pozytywny związek między intensywnością radzenia sobie a nasileniem negatywnych emocji, zwłaszcza jeśli radzenie sobie ukierunkowane było właśnie na emocje

Model Lazarusa i Folkman stanowił ramy teoretyczne dwóch obszernych badań prowadzonych przez

• stres spowodowany przez chorobę –Heszen- Niejodek (1997):

• radzenie sobie ze stresem egzaminacyjnym – Heszen-Niejodek, Januszel, Gruszczyńska (2001)

Analiza wyników doprowadziła do opracowania modelu radzenia sobie uzupełniającego w stosunku do propozycji Lazarusa:

Proponowany model opiera się na założeniu, że podstawową rolę w sytuacji stresowej odgrywają emocje. To one decydują o ocenie poznawczej, będąc formą odzwierciedlenia sytuacji, procesu radzenia sobie i wyniku radzenia sobie. W stosunku do radzenia sobie emocje występują w funkcji motywu, pobudzając do zachowania odpowiedniego do ich treści. Wzbudzone przez emocje strategie radzenia sobie odzwierciedlane są przez ocenę poznawczą- to nie nasz sposób oceny sytuacji stresowej określa nasze zachowanie, ale raczej to, co robimy w obliczu stresu, decyduje o tej ocenie. Radzenie sobie stanowi więc reakcję na przeżywane emocje, niż aktywność ukierunkowaną na cel, wynikającą z poznawczej oceny sytuacji i własnych możliwości (reaktywne radzenie sobie).

Reaktywne radzenie sobie jest bezpośrednim następstwem emocji wzbudzonych w sytuacji stresowej. Ta forma zachowania jest aktywnością o intensywności proporcjonalnej do siły tych emocji, słabo zorganizowaną.

Formy radzenia sobie ze stresem:

• reaktywna- nasila się przy wzroście siły stresu

• celowa- zwiększa się przy spadku siły stresu

Koncepcja stresu nr 2. : Środowiskowy model stresu Hobfolla- Teoria Zachowania Zasobów COR

Podstawą Teorii Zachowania Zasobów jest twierdzenie dotyczące ludzkiej aktywności traktowanej ogólnie. Głosi ono, że ludzie dążą do uzyskania, utrzymania i ochrony tego, co jest dla nich cenne, a także starają się promować to, co cenią. Wyróżnione taką oceną obiekty autor określa terminem „zasoby”.

Do zasobów należą przedmioty, warunki, cechy osobowości i pokłady energii, które są albo cenione same w sobie jako potrzebne do przetrwania (bezpośrednio lub pośrednio), albo służą do zdobycia owych zasobów umożliwiających przetrwanie.

Hobfoll odrzuca orientację na wynik aktywności człowieka, ze względu na który jest ona organizowana. Główne znaczenie dla aktywności ma nie tyle jej wynik, ile jej punkt wyjścia w postaci zasobów.

Model Zachowania Zasobów

W miejscy procesu radzenia sobie możemy tutaj mówić o procesach zachowania zasobów. Ich przebieg wynika zarówno z ogólnych warunków życiowych, jak i z wpływu okoliczności powodujących przewlekłe i nagłe straty. W obliczu strat ludzie stosują strategie polegające na wykorzystaniu dostępnych zasobów w celu możliwie najbardziej pomyślnej adaptacji, co możemy określić jako inwestowanie zasobów. Możliwości inwestowania zależą od puli zasobów będącej w posiadaniu jednostki. Bogate zasoby umożliwiają aktywne inwestowanie i warunkują skuteczną adaptację. Prowadzi to do wytworzenia nowych zasobów, określanych jako wtórne zyski. W przypadku posiadania ubogich zasobów inwestowanie nie jest możliwe, albo grozi dalszymi stratami. Efektem jest nieskuteczna adaptacja, prowadząca do negatywnych skutków zarówno funkcjonalnych, jak i emocjonalnych oraz do zużycia zainwestowanych zasobów.

Stres psychologiczny definiowany jest jako reakcja wobec otoczenia, w którym : istnieje zagrożenie stratą zasobów netto nastąpiła strata zasobów netto nie został osiągnięty zysk w zasobach w następstwie ich zainwestowania (np. inwestycja czasu i pieniędzy w studia, by osiągnąć awans zawodowy, którego ostatecznie nie uzyskujemy)

Hobfoll odwołuje się do poglądów Howarda Kaplana (1983), wedle których stres jest to stan wewnętrzny, powstający w wyniku percepcji okoliczności niekorzystnych z punktu widzenia dążeń jednostki (podejście reakcyjne). Hobfoll podkreśla obiektywny charakter zjawiska stresu. Służy temu przypisywanie podstawowej roli pojęciu zasobów, wedle autora obiektywnie zdefiniowanych.

Gospodarka zasobami obejmuje dwa cykle: strat i zysków. Ich przebieg autor określa obrazowo jako spiralę, co oznacza, że zarówno strata, jak i zysk mają tendencję do powiększania się w kolejnych cyklach. Spirala strat charakteryzuje się większą dynamiką w porównaniu do spirali zysków. Ponadto obowiązuje zasada, że utrata zasobów jest dotkliwiej odczuwana niż zysk.

Porównanie poznawczo-transakcyjnego paradygmatu stresu i radzenia sobie Lazarusa i Folkman ze środowiskowym Modelem Zachowania Zasobów Hofbolla.

Kryterium	Model Lazarusa i Folkman	Model COR Hobfolla
Pojęcie podstawowe	Ocena poznawcza	Zasoby
Konceptualizacja stresu	Ocena poznawcza transakcji określonego rodzaju	Reakcja wobec obiektywnej straty zysków
Status zysków	Traktowane marginesowo (wyzwanie)	Uwzględnione na równi ze stratami
Zakres	Radzenie sobie ze stresem	Gospodarowanie zasobami
Kontekst teoretyczny	Psychologia poznawcza	Interdyscyplinarny
Aspekt społeczny radzenia sobie	Podejście indywidualistyczne	Podejście kolektywistyczne
Poziom stresu i radzenia sobie	Wyróżnione ze względu na dziedzinę	Wyróżnione ze względu na aspekt społeczny
Procesualność radzenia sobie	Podkreślana	Zaniedbywana
Indywidualne dyspozycje radzenia sobie	Zaniedbywane	Uwzględnione
Opracowanie narzędzia pomiaru	Nie – Kwestionariusz Sposobów Radzenia Sobie WCQ (nie jest to operacjonalizacja modelu teoretycznego)	Tak – Kwestionariusz Samooceny i Strat COR-Evaluation

Podejście Lazarusa i Folkman ma charakter relacyjny, natomiast ujęcie Hobfolla traktowane dosłownie, jest przykładem podejścia reakcyjnego, autor bowiem wprost ujmuje stres jako reakcję wobec określonych warunków.

Analiza obu modeli pozwala, by uznać je za wzajemnie uzupełniające, nie zaś za przeciwstawne.

Koncepcja stresu nr 2. : Folkman i Moskowitz rozwinięcie modelu Lazarusa (w stronę emocji pozytywnych)

Badania psychologiczne dotyczące stresu koncentrowały się głównie na emocjach negatywnych. Ale pojawiło się także zainteresowanie obecnością i znaczeniem emocji pozytywnych. Były one brane pod uwagę jako korelaty oceny poznawczej wyzwania oraz jako następstwa korzystnego wyniku wydarzenia stresowego w klasycznym modelu Lazarusa i Folkman. Już w 1980 roku Lazarus, Folkman i Kanner opublikowali opracowanie przedstawiające adaptacyjną rolę emocji pozytywnych w procesie stresu. Polega ona na podtrzymywaniu wysiłków zaradczych, dostarczaniu momentów wytchnienia i odbudowywania zasobów.

Odpowiednią rangę emocjom pozytywnym w transakcji stresowej nadała im Folkman (1997), proponując rozszerzenie klasycznego modelu radzenia sobie, w kierunku uwzględniania emocji pozytywnych. Asumptem były wyniki podłużnych badań nad opiekunami chorych z zespołem AIDS.

Według Folkman i Judith Moskowitz wspólnym wątkiem lezącym u podłoża emocji pozytywnych w strategiach radzenia sobie jest poszukiwanie i odnajdywanie pozytywnego znaczenia. Termin „radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu” wprowadzony został przez autorki do klasycznego modelu Lazarusa jako trzecia funkcja radzenia sobie. Nowa funkcja umożliwia połączenie w jedną kategorię strategii opierających się na przewartościowaniu znaczenia. Znaczenie można rozpatrywać na dwóch poziomach:

• Globalnym- odnoszącym się do stałych wartości, przekonań na temat świata, własnej osoby i celów wyższego rzędu

• Sytuacyjnym- oceny konkretnej sytuacji w relacji do bliskich celów i własnego dobrostanu

Radzenie sobie ukierunkowane na znaczenie przybiera kilka form:

• Urealnianie priorytetów w obliczu wydarzenia stresowego uniemożliwiającego realizację priorytetów dotychczasowych

• Adaptacyjne przekształcanie celów czyli powtórna ocena możliwości osiągnięcia wcześniejszych celów, rezygnacja z celów nieosiągalnych i zastąpienie ich nowymi

• Znajdowanie korzyści w doświadczeniach stresowych

• Celowe przypomnienie sobie korzyści osiągniętych w przeszłości przy okazji doświadczania stresu

• Nasycenie zwykłych zdarzeń pozytywnym znaczeniem

• Wzmacnianie pozytywnego afektu przez wywołanie zdarzeń pozytywnych, stosowane jako sposób uzyskania bezpośredniego uwolnienia od dyskomfortu emocjonalnego

Radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu uruchamiany jest przez dystres będący rezultatem niekorzystnego wyniku i ma podstawowe znaczenie dla dalszego przebiegu procesu. Emocje pozytywne wpływają zwrotnie na radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu. Emocje pozytywne wywierają również wpływ na dwie pozostałe funkcje radzenia sobie, skoncentrowaną na problemie i skoncentrowaną na emocjach, podtrzymując je obie. W tym miejscu możemy mówić o motywacyjnej roli emocji.

W nowym modelu nie ulega zmianie budząca kontrowersje rola przypisywana ocenie poznawczej. Wprowadzone modyfikacje oznaczają coś więcej niż tylko uzupełnienie. Ze względu na specyficzność emocji pozytywnych można mówić o jakościowej różnicy ich wpływu na radzenie sobie, w porównaniu z wpływem emocji negatywnych. Emocje pozytywne są nie tylko wzbudzane, podtrzymywane i intensyfikowane w procesie radzenia sobie, ale także zwrotnie oddziałują na ten proces we wszystkich trzech jego funkcjach: ukierunkowanej na problem, na znaczenie i na emocje.

Emocje występują w roli motywu zachowań zaradczych i wyznacznika celu tych zachowań, podczas gdy u Lazarusa ujmowane były głównie jako reakcja powstająca w odpowiedzi na ocenę pierwotną.

Podtrzymywanie wysiłków zaradczych których wymaga radzenie sobie prowadzi do podnoszenia samooceny i wzrostu poczucia efektywności, stanowiących ważne zasoby psychologiczne. Dostarczanie momentów wytchnienia umożliwia dystrakcję od codziennych obciążających wydarzeń, ochraniając w ten sposób zasoby, które w takich momentach nie są wydatkowane.

Rozdział 2. Jak pokonujemy stres? Radzenie sobie jako specyficzna forma aktywności w sytuacji stresowej.

2. Wokół klasycznego ujęcia Lazarusa i Folkman- radzenie sobie jako proces.

Radzenie sobie- immanentna składowa konfrontacji stresowej o charakterze procesualnym i zależna od przebiegu sytuacji.

Funkcje radzenia sobie:

• Instrumentalna (zadaniowa)- zorientowana na poprawę relacji podmiotu z otoczeniem

• Samoregulacja emocji

W konkretnej sytuacji stresowej funkcje te przeplatają się i wzajemnie na siebie odziaływują.

Warianty relacji między funkcjami:

1. Jedna strategia radzenia sobie spełnia równocześnie obie funkcje (np. uczenie się do egzaminu jako wykonanie zadania i minimalizowanie lęku)

2. Określona strategia spełnia jedną funkcję, ale jest antagonistyczna w stosunku do drugiej, utrudniając lub uniemożliwiając jej realizację (np. picie alkoholu, które zmniejsza napięcie przed egzaminem ale utrudnia wykonanie zadania- naukę)

3. Określona forma radzenia sobie skutecznie spełnia jedną funkcję, nie powodując żadnych skutków dla drugiej

4. Naprzemienna realizacja obu funkcji- koncentracja na jednej z nich doraźnie pogarsza możliwości realizacji drugiej, ale umożliwia powrót do niej w przyszłości (układ wzajemnego wspomagania)

Proces radzenia sobie jest inicjowany przez poznawczą ocenę sytuacji (ocena pierwotna) i kontynuowany przez cały czas trwania sytuacji. Proces radzenia sobie kończy się rozwiązaniem konfrontacji stresowej, ale jeżeli opanowanie źródła stresu nie jest możliwe, może trwać do końca życia (np. nieuleczalna choroba). Aktywność trwająca przez pewien czas charakteryzuje się dynamiką- zmiennością.

__________________________________________________________________________________

Pierwsze wyjaśnienia dotyczące strategii radzenia sobie przyniosła psychoanaliza. Próby odpowiedzi wiązały się z przedstawionym rozróżnieniem mechanizmów:

• adaptacyjnych- ukierunkowanych na cel, racjonalnych; stosowane są w pierwszej fazie konfrontacji stresowej i jako jedyne mogą prowadzić do przezwyciężenia czy opanowania stresu.

• obronnych- nieracjonalnych ukierunkowanych na emocje; posługiwanie się nimi jest dowodem niepowodzenia w obliczu stresu, gdyż są one w stanie jedynie zminimalizować skutki konfrontacji stresowej.

__________________________________________________________________________________

Proces radzenia sobie z długotrwałą sytuacją stresową ujmowano również w postaci pewnej liczby stadiów, następujących w określonej kolejności. Są to np.

• adaptacja do zbliżającej się śmierci, składająca się z pięciu stadiów (Elizabeth Ross 1969)

• radzenie sobie z kryzysem, obejmujące cztery stadia (Franklin Shnotz 1975)

__________________________________________________________________________________

Folkman i Lazarus uważali, że proces radzenia sobie stanowi odpowiedź na określoną sytuację. Zmiany tego procesu w wymiarze czasowym odzwierciedlają rozwój sytuacji stresowej. Jeśli da się w niej wyodrębnić fazy pojawiające się w określonej kolejności, to odpowiada temu fazowość procesu radzenia sobie np. okres przygotowań, zdawanie egzaminu, oczekiwanie na wyniki i aktywność po ich ogłoszeniu (badania nad stresem egzaminacyjnym z 1985 roku).

Wnioski dotyczące przebiegu procesu radzenia sobie:

1. w każdej konfrontacji stresowej ludzie używają różnorodnych strategii radzenia sobie, stosując większość spośród głównych ich rodzajów.

2. zachowanie tych samych osób w różnych konfrontacjach stresowych pokazuje, że niektóre ze strategii wykazują większą stałość niż inne (np. pozytywne przewartościowanie).

3. w obrębie tej samej sytuacji stresowej radzenie sobie zmienia się w miarę jej trwania i ma odmienną charakterystykę w różnych jej fazach.

4. radzenie sobie zależy od oceny tego, czy można coś zrobić, aby zmienić sytuację (ocena wtórna)- jeżeli podmiot ocenia przyczyny stresu jako niepodatne na zmiany, przeważa radzenie sobie zorientowane na emocje, w sytuacji odwrotnej przeważa radzenie sobie zorientowane na problem.

5. w określonych typach sytuacji stresowej mężczyźni i kobiety przejawiają bardzo podobny wzór radzenia sobie.

Lazarus i Folkman wprowadzili rozróżnienie funkcji radzenia sobie na:

• instrumentalną

• ekspresywną- połączenie problematyki radzenia sobie z emocjami

3. Strategie radzenia sobie i propozycje ich klasyfikacji.

Odwołując się do konkretnych sytuacji stresowych można wymienić różnorodne formy zachowania stosowane przez ludzi w celu zmiany lub złagodzenia następstw braku równowagi między obciążeniami a wymaganiami.

Najwcześniejszy i najprostszy podział form zachowania w konfrontacji stresowej nawiązuje do dwóch jego celów:

• zmiany sytuacji

• łagodzenia jej przykrych skutków emocjonalnych