© Prof. dr hab.Helena Sęk

psychologia stresu i radzenia sobie

(konspekt wykładÓw)

Psychologia stresu jest tą dziedziną (badań) wiedzy, która ma bardzo istotne znaczenie

dla psychologii klinicznej, społecznej psychologii klinicznej i psychologii zdrowia.

Jest to także podstawa dla działalności praktycznej.

Problematyka pojawiła się w latach czterdziestych i ciągle się rozwija, istnieją różne

ujęcia stresu, koncepcje, modele i obszary badań nad stresem takie jak:

stres zadaniowym (szkolny, pracy, organizacyjny, usług społecznych i wypalenia stres służb

emergencyjnych, policja, straż pożarna, jednostki antyterrorystyczne,

stres służby wojskowej i wojny)

stres życiowy - stres wydarzeń życiowych (life events) i codziennych obciążeń, utrudnień,

utrapień, (dayly hassles)

stres choroby - stres związany w przewlekłą chorobą, niepełnopsrawnością i leczeniem np.

stres operacji chirurgicznych

stres społeczny - to stres wynikający z życia społecznego i obejmujący grupy społeczne

stres katastroficzny - stres katastroficznych wydarzeń zagrażających zdrowiu, życiu

społeczności, niszczący zasoby indywidualne i społeczne, najczęściej niekontrolowalny. Kataklizmy naturalne , cywilizacyjne.

stres traumatyczny - stres powodujący traumę - uszkodzenie psychiczne i fizyczne

(odróżniamy stresory - czynniki zewnętrzne i wewnętrzne (endogenne) - które powodują stan stresu i wyzwalają reakcje na stres, sposoby radzenia sobie ze stresem)

1. Zasady przemian w badaniach nad stresem

• od stresu biologicznego (fizjologicznego) - przez stres psychologiczny - do stresu społecznego

• od badania reakcji na stresory (sytuacje trudne) - do badania mechanizmów funkcjonowania w stresie - podejście interakcyjne. To podejście określane jest pojęciami stres i radzenie sobie (stress and coping, coping with stress)

• od badań stresu w warunkach laboratoryjnych do badań nad stresem życiowym i społecznym w warunkach naturalnych.

• od analizy pojedynczych zmiennych do badania złożonych zespołów procesów

• zmieniające się zainteresowania prozdrowotnymi i antyzdrowotnymi funkcjami stresu

2. Co warto wiedzieć o fizjologicznych mechanizmach stresu - czyli spuścizna Hansa

Sely'ego

- Stres jako nieswoista reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania, jest reakcją

adaptacyjną (ogólny i specyficzny zespół adaptacyjny). Reakcja adaptacyjna ma aspekt

neurofizjologiczny ( działanie autonmicznego ukladu nerwowego) -regulacja ciśnienia,

tętna oddechu, napięcia mięśni ) i neurohormonalny (działanie osi przysadka - nadnercza

biochemiczne reakcje syntoksyczne - pomagają ugodzić się ze stresem (kortykoidy) i

katatoksyczne - te niszczą stresory (patrz procesy odpornościowe). Wiedza

neurofizjologiczna, neurohormonalna i neuroimmunologiczna - generalnie przemawia za

tym, że krótkotrwały stres jest korzystny dla funkcjonowania, jednakże przewlekły stres

niezmodyfikowany czynnością zaradczą - powoduje choroby zwane niekiedy zatruciami

własnymi odpornościowymi hormonami stresu. Przedłużający się stres przynosi szkody

przede wszystkim wskutek utrzymującego się poziomu glikokortykoidów. Pomaga to w

zwalczaniu stanów zapalnych, ale obniża odporność. Powoduje wzrost ciśnienia, wzrost

lipidów w surowicy, wzrost miażdżycy -> choroby naczyń krwionośnych i serca, choroby

reumatyczne. Nadmierny stres może wpływać na pogorszenie pamięci wskutek zmian w

mózgu, w hipokampie. Mamy więc zaburzenia i choroby z „przystosowania.”

3. Podejście: a)patogenetyczne i b)salutogenetyczne do stresu

a)

• w podejściu patogenetycznym akcentuje się szkodliwe działanie stresu na organizm ludzki i psychiczne funkcjonowanie człowieka. W tym podejściu stresory są rozpatrywane jako patogeny powodujące stan stresu, który jest definiowany jako

stan podwyższonego napięcia, któremu towarzyszą negatywne emocje poczucie obciążenia, dyskomfortu, i różne negatywne emocje

• stan stresu spychologicznego wywołuje reakcje psychofizjologiczne (opisane wyżej)

• w stanie stresu następuje pogorszenie działania, rozwiązywania zadań

• niepowodzenie w stresowych sytuacjach trudnych wpływa na pogorszenie samooceny,

tym samym zmniejsza się odporność na stres.

b)

• w podejściu salutogenetycznym bada się czynniki i warunki prozdrowotnego działania w sytuacji stresu

• stresory są powszechne w życiu, podobnie jak stan heterostazy (zmienność)

• stan stresu może sprzyjać zdrowiu

• człowiek posiada i rozwija w toku życia zasoby odpornościowe, i poczucie koherencji

• a te właściwości sprzyjają takiej ocenie stresora i własnych możliwości, która powoduję, że człowiek znajduje i stosuje skuteczne sposoby radzenia sobie ze stresem

4. Odporność na stres

• Dwa rozumienia

1) odporność na stresory to niska reaktywność, niereagowanie napięciem i emocjami

2) odporność na stan stresu; tolerancja na stres , znoszenie obciążenia, szybka regeneracja

- czynniki uodporniające a)uniwersalne ( kategorie różnic indywidualnych, typ układu nerwowego, cechy temperamentu, schematy poznawcze, inteligencja, kompetencje, cechy „ja” i regulacyjne mechanizmy osobowości), b)specyficzne ( zróżnicowany poziom odporności zależny od doświadczenia np. powodzenia w sytuacjach zadaniowych , specyficzny brak odporności np. na sytuacje ekspozycji społecznej

• Wyodrębnione badania nad odpornością

Susanne Kobasa - autorka pojęcia hardiness - tłumaczone jako odporność

badania nad czynnikami wyznaczającymi wysoką odporność na stres wykazały istnienie syndromu osobowościowej odporności, składający się z:

- zaangażowania (commitment) w sprawy życiowe, reprezentujące aktywną postawę

poczucie sensu, ważności , atrakcyjności,

- kontroli (control) wysokie poczucie wpływu na zdarzenia, możliwość kontroli , poczucie

zdolności do skutecznego działania

- wyzwania ( challenge) ocena otoczenia i trudności pod kątem możliwości rozwoju

szansy, przekonanie że zmienność jest regułą

Aaron Antonovsky - poczucie koherencji z modelu salutgogenezy SOC

- zrozumiałość

- zaradność (najbardziej zbliżona do poczucia kontroli)

- sensowność (zbliżone do zaangażowania)

Koncepcje zasobów odpornościowych

- czyli takich właściwości jednostki i jej środowiska, a także kultury, które w konfrontacji

stresowej pełnią pozytywną rolę.

ułatwiają efektywne radzenie sobie ze stresem. Do zasobów można zaliczyć

wszystkie uniwersalne cechy odporności na stres, a także zasoby środowiska

materialne, energetyczne, informacyjne, społeczne (sieci oparcia). Autorami

koncentrującymi się w swoich koncepcjach na zasobach są : Stevan Hobfoll (patrz niżej)

i A. Antonovsky.

5. Współczesne koncepcje stresu i radzenia sobie

Model transakcyjny Lazarusa (powszechnie wykorzystywany)

„Stres to wzajemna reakcja (transakcja) między człowiekiem a otoczeniem,

polegająca na zakłóceniu lub zapowiedzi zakłócenia równowagi pomiędzy zasobami (możliwościami) podmiotu a wymaganiami otoczenia” (def.)

Istotą tego podejścia jest, interkacjyność, subiektywność i poznawczy charakter.

Stres jest to taka relacja między podmiotem a otoczeniem, która jest oceniana

jako obciążająca lub przekraczająca zasoby podmiotu i zagrażająca dobrostanowi.

Gdy zachodzi taka nierównowaga człowiek uruchamia mechanizmy radzenia sobie (coping)

Radzenie sobie (coping) są to poznawcze i behawioralne próby podmiotu których celem jest sprostanie zewnętrznym i wewnętrznym wymaganiom ocenianym jako przekraczające

osobiste zasoby. Są to zachowania i procesy ukierunkowane na regulację emocji i rozwiązanie problemu.

Kluczowymi mechanizmami stresu są wg. Lazarusa poznawcze opracowanie sytuacji

któremu towarzyszy ocena: a)że sytuacja jest bez znaczenia, b) pozytywna, c) obciążająca

Tylko ocena c powoduje stres i jego dalsze konsekwencje.

Ocena pierwotna i wtórna

Są to kluczowe procesy w modelu Lazarusa.

a) ocena pierwotna - to ocena bodźców jako stresujacych w trzech jakościach

- wyzwanie - sytuacji można zaradzić, to nowa ciekawa sprawa, warto to poznać

- zagrożenia - strach, lęk, napięcie

- strata, uszkodzenie - smutek, żal, krzywda

b) ocena wtórna - to ocena posiadanych zasobów i tego co w sytuacji stresowej można

zrobić; ocenę wtórną warunkuje świadomości zasobów, doświadczenie sukcesu lub brak,

zaradności lub bezradności.

Od tych procesów wartościowania zależą sposoby radzenia

Koncepcja salutogenetyczna Antonovsky,ego autor ten nawiązuje do modelu Lazarusa

akcentuje zasoby odpornościowe o poczucie koherencji

stresory-> zasoby odpornościowe ->poczucie koherencji -> ocena stresorów i adekwatny dobór zasobów i sposobów radzenia sobie

Koncepcja zachowania (konserwacji) zasobów Stevana Hobfolla

Stres psychologiczny jest reakcją na otoczenie, które powoduje utratę zasobów zagrożenie dla zasobów, brak wzrostu zasobów. W tym podejściu stres jest ujmowany obiektywnie i subiektywnie. Stres to nie tylko ocena subiektywna, to rzeczywista sytuacja straty zasobów.

Rodzaje zasobów

- Przedmioty - dom, ubiory, mieszkanie samochód itp. - przedmioty budujące status

społeczny

- Właściwości osobiste: umiejętności, kompetencje, cechy intelektu, cechy Ja,

- Warunki to małżeństwo, dzieci, rodzina, przedsiębiorstwo - mają dwa aspekty, działają

pozytywnie, ale trzeba w nie inwestować

- Źródła energii - wiedzą, finanse, czas - cechują się tym, że można przy ich pomocy

zdobywać inne zasoby, daję też poczucie mocy i energii

Ludzie cechują się tendencja do budowania zasobów i ich zachowania lub odzyskania. W tym celu stosują różne sposoby zaradcze, Zastępują jedne zasoby innymi, dokonują nowej oceny wartości zasobów, działają realnie aby zachować zasoby i je zdobywać.

6. Psychologia czynności zaradczych (coping)

Jest to obszar szczególnie intensywnych badań w ramach psychologii stresu i krytycznych wydarzeń oraz kryzysów

W literaturze spotyka się dwa podejścia szersze i węższe do mechanizmów radzenia sobie

Lazarus i wielu innych uważa, że coping są to wszystkie sposoby przystosowania

mogą to być także obronne sposoby radzenia sobie

Inna grupa badaczy (Haan, Krohne) uważa, że czynności zaradcze należy oddzielić od mechanizmów obronnych

Sposoby formy radzenia sobie

• Propozycja Lazarusa Ways of Coping

Konfrontacja - Okazałem niezadowolenie i domagałam się zmian

Dystansowanie się - Starałam się zapomnieć o całej sprawie

Samokontrola - Przebiegałam w myślach co zrobię

Poszukiwanie wsparcia społecznego - Prosiłem krewnego o radę

Przyjmowanie odpowiedzialności - Krytykowałem siebie

Ucieczka i unikanie - Spałem więcej niż zwykle

Planowe rozwiązywanie problemu - Zrobiłem sobie plan działania, Szukałem rozwiązania

Pozytywne przewartościowanie - Odkryłem na nowo co w życiu jest ważne

• Propozycja Moosa

Sposoby radzenia sobie dzieli na:

Ukierunkowane na analizę sytuacji : Logiczna analiza, Redefinicja sytuacji (bodźca)

Poznawcze zaprzeczanie, unikanie

Ukierunkowane na rozwiązanie problemu: Rozwiązywanie problemu Korzystanie ze wsparcia

Zastępcze, alternatywne zaspokajanie potrzeb i formy aktywności

Ukierunkowane na emocje: Regulacja napięcia (relaks),Ekspresja emocji, Akceptacja rezygnacja

Istnieje bardzo wiele propozycji kategoryzowania sposobów radzenia sobie.

Większość jednak sprowadza się do tego, że wyodrębnia się formy nastawione na

rozwiązywanie problemu i analizę sytuacji, nastawione na emocje i własny stan.

Styl a strategia radzenia sobie

Strategia to sposoby radzenia sobie jakie osoba wybiera w konkretnej sytuacji stresowej

Styl jest to charakterystyczny dla danej osoby zbiór strategii wykorzystanych do radzenia sobie ze stresem powtarzający się w różnych sytuacjach.

• Przykłady stylów

Czujność-Unikanie (Miller) czujni są nastawieni na poszukiwanie informacji, opracowanie trudności, aktywni, do stresora, unikowi - odwracają się od stresora, unikają konfrontacji stosują mechanizmy obronne, wyparcia, bagatelizowania

Style radzenia sobie w ujęciu Endlera i Parkera - to typowe dla danej osoby radzenia sobie w różnych sytuacjach; wyróżniają trzy style

Skoncentrowany na zadaniu

Skoncentrowany na emocjach

Skoncentrowany na unikaniu

Wniosek: radzenie sobie za pomocą różnych sposobów (strategia) jest wypadkową sytuacji stresowej, aktualnego stanu psychofizycznego osoby, i jej uwarunkowań podmiotowych.

Wśród tych uwarunkowań istotną rolę odgrywa styl radzenia sobie.

Efektywność radzenia sobie - mierzy się na różnych poziomach

fizjologicznym - zmniejszenie neurofizjologicznych i neurohormonalnych procesów stresowych

psychologicznym - poczucie obniżenia napięcia, zadowolenia, rozwiązania problemu

społecznym - efektywne wypełnianie zadań społecznych

Efektywność ta może nie być pełna. Np.Ludzie zagrożeni zawałem serca, opanowują społecznie sytuacje stresowe nie likwidując napięć zwłaszcza w sferze fizjologicznej, gdyż wypierają problemy, zaprzeczają im.

7. Zespół stresu traumatycznego - ustalone w klasyfikacji DSM IV.

Są to zaburzenia powstałe wskutek stresu wydarzeń powodujących ekstremalne przeżycia,

zagrożenia życia i zdrowia. W toku tych wydarzeń ma miejsce intensywny strach ( paniczny).

poczucie horroru. Są to doznania przekraczające ramy dotychczasowych doświadczeń.

Zespół stresu traumatycznego może pojawić się bezpośrednio po wydarzeniu lub być odroczony.

- powracające przykre przypomnienia

- sny na temat zdarzenia

- działanie lub czucie się tak jakby wydarzenie się powtórzyło

- intensywny distres w obliczu bodźców podobnych do przeżytej sytuacji

- silne reakcje fizjologiczne distresu

- utrzymujące się unikanie bodźców skojarzonych z wydarzeniem

- utrzymujące się objawy zwiększonego pobudzenia (trudności z zasypianiem, koncentracją,

drażliwość, czujność)

Może to być stan ostry (ok, 3 miesięcy), chroniczny (ponad 3 miesiące)

Początek nagły zaraz po wydarzeniu, odroczony ok. 6 miesięcy po zdarzeniu.

8.. Zespół wypalenia zawodowego wskutek stresu

Wypalenie zawodowe występuję u ludzi pracujących w zawodach usług społecznych, w których bliski kontakt, wymiana emocji, zaangażowanie w sprawy ludzi praca „własną osobowością” odgrywa istotną rolę i decyduje o jakości pracy. Są to zawody nauczyciela, lekarza, pielęgniarki, asystenta pomocy społecznej, terapeuty, psychologa, policjanta, itp.

W zawodach tych działa wiele stresorów w szczególności społecznych, są one psychicznie obciążające (np. ciągła konfrontacja z cierpieniem, ciągle zagrożenie, ciągła czujność, ciągle napięcie w klasie). Praca pod wpływem długotrwałego stresu wyczerpuje, ale wypalenie pojawia się wówczas, gdy występuję doświadczenie nieskutecznego radzenia sobie z obciążeniami. Stopniowo pojawia się emocjonalne wyczerpanie, potem dystansowanie i depersonalizowanie osób (pacjentów, uczniów, interesantów, klientów) i obniżenie zaangażowania zawodowego. Temu mogą towarzyszyć symptomy psychosomatyczne. Wypalają się ludzie zaangażowani, wrażliwi, idealiści i nie posiadający kompetencji zaradczych. Zespołowi temu można zapobiec przez świadome stosowanie odnowy psychicznej, właściwy wypoczynek, urealnianie celów, zmianę nastawienia do własnych sukcesów,

4

---