Definicja stresu
Stres kojarzy się większości ludzi negatywnie, a samo odczuwanie stresu jest przez nich odbierane jako słaba strona, utrudniająca skuteczne działanie. Znaczna część osób odbywających rozmowy kwalifikacyjne na pytanie o to, jak radzą sobie w trudnych, stresujących sytuacjach oraz jakiego typu wydarzenia, sytuacje na polu zawodowym są dla nich stresujące odpowiada, że nie odczuwa stresu, nie przeżywa żadnych trudnych sytuacji. Tego typu odpowiedzi są wynikiem błędnego, ale dość powszechnego rozumienia pojęcia stresu. Taka osoba najprawdopodobniej myli stres z negatywnymi, silnymi czy niekontrolowanymi emocjami lub niepożądanymi stanami psychicznymi, z czymś, czego należy unikać, a czego doświadczenie świadczy o słabości czy braku pewnych umiejętności.
W rzeczywistości stres jest zjawiskiem bardzo powszechnym i każdy zdrowy człowiek go doświadcza. Jest jednym z wielu stanów psychofizjologicznych organizmu, w którym pod wpływem działania specyficznych czynników, zwanych stresorami, zaczyna wzrastać napięcie.
Według H. Selye'go („Stres życia” PZWL, Warszawa 1960) ,twórcy pojęcia stresu, jest on niespecyficzną reakcją organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania. Stres nie jest niczym złym, żadną straszną ,niebezpieczną sytuacją, którą należałoby unikać. Jest procesem nieodłącznie związanym z życiem i działaniem człowieka. Bez względu na to, co robimy, zawsze stawiani jesteśmy wobec wymagań, by wykonywać określone działania lub przystosowywać się do zmiennych warunków. Dlatego to, że odczuwamy stres w pewnych sytuacjach, że doświadczamy różnego rodzaju napięć, jest zjawiskiem naturalnym; nieodłącznym elementem życia każdego człowieka. Ważne jest natomiast to, na ile potrafimy radzić sobie z odczuwalnymi napięciami, jaki jest ich wpływ na jakość naszego funkcjonowania.
Metody zwalczania stresu
Naturalnym pragnieniem każdego człowieka jest życie w dobrym zdrowiu i samopoczuciu. Tymczasem zewsząd poddawani jesteśmy różnego rodzaju stresom. Jak sobie z nimi radzić?
Dzięki postępom w medycynie żyjemy coraz dłużej i łatwiej pokonujemy choroby, jednak wielu z nas nie jest zadowolonych ze stanu swego zdrowia i sposobu życia. Amerykański kardiolog, profesor H. Benson twierdzi, że dzieje się tak dlatego, iż niektóre wartości dawnej medycyny zostały zapomniane lub wręcz odrzucone przez medycynę współczesną. Człowiek został przez nią "podzielony" na układy (krwionośny, pokarmowy i in.) czy narządy i stał się obiektem działania specjalistów "od serca", "nerek" czy "wątroby". Ten podział i specjalizacja były wygodne, zdaniem Bensona, do zdobycia wiedzy w poznawaniu chorób, ale zniknęła z pola widzenia medycyny, a co gorsze także z działalności praktyków, psychosomatyczna jedność człowieka. Umysł i ciało, psychika z całym bogactwem przeżyć powinny być postrzegane jako nierozerwalnie ze sobą złączone, współdziałające i wzajemnie wpływające na siebie.
Mądrość zawarta w dziełach filozofów, której istotą było ludzkie życie, nie zaprzedane w niewolę sukcesu i osiągnięć materialnych, a nakierowane na pełny rozwój umysłowy i duchowy człowieka, zyskuje wśród naukowców coraz większe uznanie i jest wykorzystywana w tworzeniu wartościowych strategii w walce ze stresem. Elementy filozofii, religii, psychologii z dawnych, lecz do dzisiaj istniejących systemów leczniczych Dalekiego Wschodu przenikają do kultury Zachodu i pomagają w praktyce terapeutycznej.
Techniki relaksu, z których korzysta się w walce ze stresem, wywodzą się głównie z systemów filozoficzno-religijnych ludów Indii, Chin i Japonii. Zanim jednak przedstawię niektóre z nich, przypomnę, czym jest stres.
Według Hansa Selyego, twórcy głośnej w latach trzydziestych teorii stresu, jest on nieswoistą reakcją organizmu na wszelkie stawiane mu żądanie. Możemy powiedzieć, że stres jest reakcją na pewien bodziec, reakcja ta ma zaś charakter psychofizjologiczny. Oznacza to, że zachodzą wówczas złożone związki miedzy ciałem a psychiką. Mimo iż większość reakcji stresowych manifestuje się stanem pobudzenia, to ekstremalne pobudzenie może w efekcie powodować zwolnienie, zahamowanie lub całkowite zatrzymanie funkcji życiowych człowieka dotkniętego stresem.
Bodziec wywołujący reakcję stresową jest nazywany stresorem. Może sam z siebie, bez naszego świadomego udziału, wywołać reakcję stresową (np. na zimno lub na gorąco) lub też reakcja taka następuje w wyniku spostrzegania i interpretowania danego bodźca jako groźnego dla nas. Jak pisze H. Selye ...istotne nie jest to, co się z nami dzieje, ale to, jak to odbieramy. Dlatego w walce ze stresem ważną umiejętnością jest spostrzeganie zjawisk oraz - szczególnie - ich ocena. Współczesny amerykański psycholog Albert Ellis stwierdził, że ...nie zdarzenie, lecz nasza interpretacja tego zdarzenia jest tym, co powoduje naszą reakcję emocjonalną.
Najczęściej doświadczamy wegetatywnych objawów stresu. Mówimy wtedy o wegetatywnym podzespole stresu, na który składają się czynności organizmu zabezpieczające go - regulacyjne i zapobiegawczo-obronne (np. zmiany ciśnienia, zmiana tętna, wzmożone wydzielanie potu, śliny itp.).
Rodzaje stresu
Tajemniczy i manipulujący stres - to najbardziej popularne hasło końca XX i początku XXI wieku. Stres kontroluje reakcje ciała, wpływa na wydajność pracy, efektywność działania, inspiruje, ale jest też zjawiskiem negatywnym. Stres wyzwala siłę do działania i podejmowania decyzji. Dopada jednostkę wtedy, gdy nie może już ona uporać się z różnymi problemami, czy to osobistymi czy to zawodowymi. Może stać się wtedy przyczyną głębokiego załamania. Przedłużający się stres, który prowadzi do wyniszczenia nazywany jest dystresem.
Jednak stres ma i pozytywne strony. Pomaga zmobilizować cały organizm, by wyjść z trudnej sytuacji. Reakcja stresowa może jednostce Np. uratować życie lub wyjść z różnych opresji. Pozytywny stres zwany - eustresem - może motywować i dopingować. Większość ludzi żyje w warunkach permanentnego stresu wywoływanego przez różne bodźce.
Światowa Organizacja Zdrowia określiła stres jako „choroba stulecia, bowiem przyczyną barwnego, a zarazem groźnego obrazu zaburzeń adaptacyjnych mogą być czynniki fizyczne, jak i chemiczne, toksyczne, infekcyjne, psychiczne i socjopatyczne” (Grochmal S., 1987, s. 56)
S. Grochmal, wyróżnił kilka rodzajów stresu:
- stres biologiczny (somatyczny);
- stres psychiczny;
- stres emocjonalny;
- stres moralny (psychospołeczny);
- stres przewlekły (dystres);
- stres krótkotrwały (eustres) (Por. Grochmal S., 1987)
W stanie biologicznym „głównymi wrotami, przez które szkodliwe czynniki oddziaływają na organizm, jest skóra oraz jama ustna i przewody nosowe” (Tamże, s. 59). Objawem stresu biologicznego jest ból.
- Stres psychiczny powstaje „w wyniku zaistnienia określonej sytuacji, zagrażającej naszemu spokojowi i równowadze psychicznej, zmuszającej nas do zmiany zachowani, w celu dostosowania się do tej sytuacji lub przeciwstawienia się jej” (Tamże, s. 60).
- Stres emocjonalny występuje „ze zderzenia procesów nadmiernego pobudzenia i hamowania.
Zaburzenie równowagi między procesem pobudzania i hamowania oraz przeciążenia układu nerwowego zbyt silnymi bodźcami jest trudne do opanowania, uniemożliwia zaspokojenie ujawnionych potrzeb i prowadzi do frustracji” (Tamże, s. 61).
- Stres moralny (psychospołeczny) jest związany ze strukturą życia społecznego i z oceną naszego postępowania w aspekcie estetycznym” (Tamże). Każdy człowiek w swoim życiu kieruje się określonymi normami etycznymi, przyjaźnią, uczciwością - jednym słowem uczuciami według ustalonych i powszechnie przyjętych wartości w danym społeczeństwie.
- Stres przewlekły (dystres) - „negatywny długotrwały stres zakłócający równowagę psychofizyczną, obniżający jakość działania, czasami prowadzący do chorób psychosomatycznych” (Wróblewski J., 1997, s. 116).
- Stres krótkotrwały (eustres) - (dobry stres) - „lekki przyjemny stres, pozytywny wręcz nieodzowny poziom pobudzania potrzeby do działania zdrowego organizmu. Znaczenie eustresu można zrozumieć lepiej, gdy uświadomimy sobie jak smutne i samotne może być życie ludzi bez pracy, stałych zajęć, bez partnera czy rodziny i przyjaciół nie mają oni żadnych bodźców do zrozumienia się z otaczającym światem. Temu psychofizycznemu otępieniu może pomóc pobudzający eustres” (Tamże).
Zadziwiające jest to, że czasami to, co dla jednych jest pobudzającym do działania eustresem, dla drugich może być niepokojącym dystresem. Te dwa typy reakcji różni jedynie proces uczenia się. Na większość bodźców ludzie uczą się reagować. Dlatego nie ma możliwości jednoznacznego zdefiniowania czynności stresujących. Jeśli człowiekowi uda się nauczyć rozpoznawać wszystkie negatywne bodźce, będzie mógł zmienić swoje postępowanie. Sytuacje stresowe są w życiu każdego, ale jedne trwają krótko i przeszkadzają w niewielkim stopniu lub giną, to inne pojawiają się wciąż na nowo i towarzyszą człowiekowi nieustannie.
W sytuacjach stresowych najważniejsze jest, aby nauczyć się radzić z bodźcami, które docierają do organizmu. Dla dobrego samopoczucia ważna jest równowaga zapadająca między sytuacją napięcia i odprężenia. Kto nauczy się rozpoznawać bodźce negatywne, będzie umiał je nie tyle likwidować, bo tego się nie da, co łagodzić ich skutki w momencie ich pojawienia się.
Każdy powinien poznać i wykorzystać swoją indywidualną, optymalną równowagę między eustresem a dystresem.
Przyczyny stresu
Ludzie przeżywają różne lęki o różnym nasileniu i w różny sposób, a to zaś zależy od wielu czynników. Przyczyny stresu należy doszukiwać się zarówno w dawnych jak i obecnych stosunkach międzyludzkich. Stres rodzi się z konfliktów życiowych, stanów niepewności i tłumionych uczuć. „Człowiek z kompleksem niższości staje się drażliwy, niecierpliwy, wrażliwy na krytykę, nie umie przegrywać” (Klichowski L., 1990, s. 39). Bezsilność wobec otoczenia i różnych sytuacji wywołuje stres.
Czasy współczesne z wielu powodów są czasami stresu. Ludzie czują się coraz bardziej samotni zagubieni, boją się niewiadomego. Sytuacje długotrwałego stresu powodują często lęk czy strach, a nawet wyczerpanie. Nie można uniknąć wszystkich sytuacji stresowych, ale można uczyć się umiejętności znoszenia niepowodzeń. Tak umiejętnie przemienić i przebudować działania, by sytuacja stresowa nie stała się przeszkodą nie do zniesienia.
Przyczyny stresu nazywane są stresorami i zależą od siły oraz zakresu oddziaływania. Psychologia wyróżnia trzy zasadnicze stresy, zależne od tego czy dotyczą wielu ludzi, czy pojedynczych osób. „Oprócz niezwykłej siły oddziaływania charakteryzują się one tym, że osoby nimi dotknięte nie mogą ich nie zauważyć lub pozostać obojętnymi” (Encyklopedia psychologii, 1998, s. 868). W opinii L. A. Kitajew-Smyk, stresy te to:
a) stresy uniwersalne;
b) stresy czasowe;
c) stresy kontrolowane (Por. Kitajew-Smyk L.A., 1989).
Różnią się pomiędzy sobą skalą, źródłem, czasem i długością sytuacji stresowych.
J. Reykowski przedstawił trzy rodzaje sytuacji stresowych, gdzie psychika człowieka jest szczególnie obciążona:
- Zakłócenia - mogą wynikać stąd, że „ człowiek w swej działalności nie może wykonać podjętego zadania, tak jak sobie zaplanował” (Reykowski J., 1969, s. 156). Zakłócenia mogą się pojawiać w różnych sytuacjach Np. braku czegoś, w różnych przeszkodach, oddalaniu, zwłoce, wymaganiach. Obciążenie jest tym większe, im bardziej zależy komuś na osiągnięciu celu im większe i poważniejsze trudności występują przy jego realizacji.
- Zagrożenia - mogą pojawiać się w wyniku groźby. Mogą być one rozmaite np. zagrożenie fizyczne i społeczne.
Zagrożenia fizyczne - to niebezpieczeństwo dla zdrowia, życia, mienia człowieka, związane z działaniem lub użyciem siły fizycznej, gwałtu czy przemocy.
-Deprywacja - może być związana z tym, że „człowiek nie osiągnął tego, co zamierzał”, lub, że „jego potrzeby nie zostały zaspokojone. Jedną najbardziej typowych sytuacji tego rodzaju jest sytuacja niepowodzenia. Inne typowe sytuacje to: rozłąka, strata, utrata pozycji” (Tamże, s. 157).
Zagrożenia społeczne znacznie częściej gnębią społeczeństwo. Człowiek jest wrażliwy nie tylko na możliwość krytyki, wyśmiania, potępienia, odrzucenia miłości, utraty stanowiska, kompromitacji, które odnoszą się do bezpośrednio do niego, ale także na groźby skierowane wobec osób, z którymi czuje się związany, wobec instytucji, z którymi się solidaryzuje, wartości, które uznaje, przedmioty, które do niego należą.
Na podstawie powyższego przedstawienia sytuacji stresowych zwłaszcza ich przyczyn, można dokonać takiej analizy: „sytuacje stresowe to te, które zakłócają tak czynności, które zagrażają czymś człowiekowi i które uniemożliwiają mu zaspokojenie potrzeb czy realizację zadań” (Tamże).
Psychologowie dość szeroko interesują się wpływem czynników szkodliwych na zdrowie psychiczne człowieka. Rozróżniają dwa rodzaje stresu: chwilowy i długotrwały. Stres chwilowy polega na aktywnym usuwaniu zachowań człowieka wobec trudności np.: zwalczaniu przeszkód, pokonywaniu trudności, ponawianiu próby w razie pojawienia się niepowodzeń. Stres długotrwały charakteryzuje się tym, że jednostka nie daje sobie rady, nie potrafi obronić się przed trudną sytuacją, nie umie się z niej wydostać.
Przyczyn stresu jest bardzo wiele i nie sposób wszystkich uniknąć, mogą to być np. katastrofy, klęski, wojny, śmierć, kara więzienia, obowiązkowe wizyty, choroba, utrata pracy itd. Należy jednak uczyć się umiejętności znoszenia niepowodzeń.
Stres nie jest tylko zwykłym napięciem nerwowym, nie jest też czymś, czego należy unikać za wszelką cenę. Określona sytuacja stresowa może różnie wpływać na poszczególne osoby. Niezależnie czy stres jest spowodowany rzeczywistymi czy też wydumanymi przyczynami, jego działanie destrukcyjne jest tak samo silne. Jednak stres długotrwały jest niebezpieczny, więc nie należy dopuścić do takiej sytuacji, aby siła działania stresu przekroczyła granicę osobistej wytrzymałości.