Polski liberalizm

Doktryna polityczna jaką jest liberalizm aby zaistnieć i się rozwijać musi powstać w ustroju politycznym dopuszczającym chociaż minimum swobód politycznych. Uwarunkowania polityczne Polski ostatnich dwóch stuleci pozwalały jedynie na krótkie okresy, które spełniały ten warunek(Królestwo Polskie (1815-1831), Autonomia Galicyjska (1867 – 1914), II RP (1918-1926), Po 1989 roku). Rozwojowi polskiej myśli liberalnej nie sprzyjały ponadto : brak własnego państwa, niedorozwój ekonomiczny, archaiczna struktura społeczna, brak absolutyzmu w swej historii oraz negatywny stosunek Kościoła katolickiego (Pius IX, Syllabus, 1864).

Z uwagi na swe specyficzne uwarunkowania polityczne w jakich kształtował się polski liberalizm można wyróżnić kilka cech różnicujących go na tle innych liberalizmów. Spośród nich należy wymienić: racjonalizm – rozum kontra namiętności, rozum najlepszym narzędziem poznania świata, edukacja najskuteczniejszą drogą przemiany społeczeństwa; niechęć do polityki – do władz zaborczych, wiarę w spontaniczne procesy społeczne, przy czym władza pozostaje najlepszym instrumentem w walce z zacofaniem; obrona swobód indywidualnych, rząd ma jednak działać intensywnie na polu gospodarczym i oświatowym; modernizacja - postrzeganie liberała jako modernizatora, modernizacja ważniejsza od swobód obywatelskich; związek między ideami narodowymi i liberalnymi; wizja postępu jako czegoś dobroczynnego i koniecznego.

Już w okresie zaborów w Królestwie Polskim możemy dostrzec elementy myśli liberalnej u braci Niemojowskich np. w powstałym w 1820 roku Towarzystwie czytelniczym, którego byli członkami, a gdzie dyskutowano np. nad myślą B. Constanta, czy A. Smitha. Równolegle od roku 1818 wydawana jest „Gazeta Codzienna, narodowa i Obca”, a od 1819 jako „Orzeł Biały” – gdzie pojawiały się tematy liberalizmu politycznego, krytyka cenzury i obrona praworządności. Działający w tym czasie w Królestwie Stanisław Kostka Potocki wprowadził termin „liberalny”, a sam propagował wolność, podniesienie poziomu kształcenia i wyzwolenie spod wpływu kleru. Elementy liberalizmu ekonomicznego znajdziemy wówczas w dziełach Fryderyka hr. Skarbka. Później ośrodkiem polskiej myśli liberalnej staje się Galicja, dzięki swej sporej autonomii – powstają pisma jak w 1882 – „Reforma”, następnie przekształcona w „Nową Reformę” (wśród redaktorów Asnyk, Romanowicz, Konopiński). Tworzą nawet własną reprezentację w sejmie we Lwowie, a następnie Radzie Państwa w Wiedniu. W zaborze rosyjskim elementy liberalizmu są widoczne w dziełach Aleksandra Świętochowskiego i Bolesława Prusa. W okresie II RP powstaje Krakowskie Towarzystwo Ekonomiczne, które tworzą profesorowie UJ – Adam Krzyżanowski, Adam Heydel oraz Ferdynand Zweig. Po II Wojnie Światowej wśród liberałów krajowych warto wyróżnić Stefana Kisielewskiego, Mirosława Dzielskiego, Bronisława Łagowskiego oraz Janusza Korwina Mikkego oraz Mieczysława Grydzewskiego i Jerzego Giedroycia, którzy tworzą na emigracji.