Rozdział II – Pojęcie wychowania i jego cechy

1.
a) Wychowanie w szerszym znaczeniu:
- jest utożsamiane z rozwijaniem (kształtowaniem) osobowości pod względem wszystkich jej cech. Obejmuje zarówno nauczanie (uczenie się) jak i wychowanie. Przedmiotem wychowania jest „całość psychiki człowieka”, czyli ogół procesów i właściwości psychicznych.

b) Wychowanie w węższym znaczeniu:
- to kształtowanie charakteru jednostki – w którym cała wola człowieka jest skierowana na cele wartościowe, czyli moralne. Wpływa na zachowanie i postawy moralno-społeczne jednostki ludzkiej.

Pojęcie wychowania jest różnie definiowane. Podjęcia próby sformułowania definicji wychowania podjęli się m.in.:
- Antonina Gurycka – stworzyła dwie podobne definicje z punktu widzenia pedagogicznego i psychologicznego.
- Emil Durkheim
- Jan Szczepański
- Wolfgang Brezinka
- Romana Miller
- Roman Schulz
- Heliodor Muszyński

Uproszczone rozumowanie wychowania:
- celowe sterowanie procesem uczenia się człowieka
- oddziaływanie na wszechstronny rozwój osobowości
- działanie wywierające na człowieka określony wpływ
- zjawisko przenikające całe życie społeczne
- dorastanie do zadań
- kierowanie rozwojem

Próby klasyfikacji definicji wychowania dokonali:
a) Stefan Kunowski:
- definicje prakseologiczne – urabianie wychowanków
- definicje ewolucyjne – samorzutny rozwój wychowanka
- definicje sytuacyjne – doceniają uwarunkowania środowiskowe
- definicje adaptacyjne – podkreślające efekty wychowania
b) Katarzyna Olbrycht:
- kształtowanie cech kierunkowych
- celowe kształtowanie cech wychowanka zgodnych z ideałem
- celowe wywieranie wpływu na drugiego człowieka
- oddziaływanie na człowieka zgodne z socjalizacją

2.
Wychowanie jako oddziaływanie bezpośrednie i pośrednie:
a) wg. Socjologizmu (E. Durkheim) – wychowanie jest bezpośrednim oddziaływaniem na dzieci i młodzież
b) wg. Naturalizmu (J.J. Rousseau, E. Key) – wychowanie jest głównie wspomaganiem wychowanka w jego rozwoju poprzez oddziaływania pośrednie i nieprzeszkadzanie mu w tym

Wychowanie dyrektywne:
- częstym zjawiskiem jest heteroedukacja – czyli pomijanie w wychowaniu związanej z nim autoedukacji
- proces bezpośredniego dokonywania zmian w wychowankach przez osoby dorosłe, nie uwzględniające tym samym czynnego udziału wychowanków lub ograniczające ich własną aktywność
- jest nastawione na dokonywanie uprzednio zaprojektowanych zmian w rozwoju
wychowanków

Wychowanie niedyrektywne:
- dyskretne dopingowanie wychowanków do osobistego angażowania się w proces samowychowania (samorealizacji, samoaktualizacji, pracy nad sobą)
- miarą sukcesu wychowawczego jest aktywizowanie wychowanków w świadomym dokonywaniu przez nich pozytywnych zmian w zachowaniach i postawach wobec innych
- na wychowawcy spoczywa obowiązek:

• utrzymywania z młodzieżą relacji partnerskich i współpracy z nimi

• zachęcania ich do kierowania własnym rozwojem

• towarzyszenia im w ich sukcesach i porażkach

• częstego prowadzenia z nimi szczerych rozmów

• wspomagania w rozwijaniu ich talentów

Koncepcja wychowania jako „wprowadzania do życia wartościowego”:
- opracowana przez S. Rucińskiego
- wychowanie jest nie tyle kształtowaniem wartościowej osobowości, ile wprowadzaniem wychowanków w wartościowy sposób życia
- ważny tutaj jest dialog wychowawcy i wychowanka na temat celów i wartości w życiu człowieka
- unikanie narzucania z góry dzieciom sposobu życia według z góry ustalonych wzorów postępowania
- umożliwianie wychowankom swobodnego zdobywania wiedzy o świecie i sobie samym
- o efektywności wychowania nie decyduje ilość i jakość przekazywanej wiedzy,
ale przyswojenie sposobu jej rozumienia, pobudzenie do refleksji wokół problemów życiowych
* jest to przykład wychowania niedyrektywnego
3.
Wychowanie nie jest jedynym czynnikiem warunkującym wielostronny rozwój dzieci. Współwystępują z nim zazwyczaj procesy takie jak:

a) Socjalizacja:
- termin ten wprowadził w 1910 roku E. Durkheim, używano go w literaturze naukowej, później w psychologii i antropologii kultury, a w pedagogice dopiero od lat pięćdziesiątych

• w szerszym znaczeniu:

- to nabywanie społecznej dojrzałości czy kompetencji społecznych
- wchodzenie jednostki w kulturę zgodne z teorią dziedziczenia społecznego

• w węższym znaczeniu:

- to wpływ życia społecznego
- proces oddziaływania społeczeństwa na jednostkę, a jednocześnie skutek tego wpływu w postaci zachodzących zmian, także w sferze osobowości
- w jej wyniku wychowankowie stają się pełnowartościowymi członkami społeczeństwa
- umożliwia zaadoptowanie przyjętego w danym społeczeństwie sposobu myślenia
i odczuwania oraz zgodę na obowiązujący w nim system wartości, łącznie z powszechnie głoszonymi tam opiniami, przekonaniami, wierzeniami, ideami itd.
- nabywanie przez wychowanków różnych umiejętności społecznych – m.in. opanowanie języka ojczystego

* socjalizacja pierwotna – jednostka staje się członkiem społeczeństwa już od wczesnego dzieciństwa
* socjalizacja wtórna – swoista kontynuacja socjalizacji pierwotnej

Fazy socjalizacji:
I. faza przygotowawcza (stadium presocjalizacji) - od urodzenia do 2.-3. roku życia, podstawowym środowiskiem, które wpływa na dziecko jest rodzina naturalna lub zastępcza, albo zakład w którym przebywa
II. pierwsza faza socjalizacji właściwej - wiek przedszkolny, wpływ na dziecko wywiera tutaj także środowisko rówieśnicze
III. wpływy trzeciej fazy socjalizacji rozciągają się na szkołę
… w kolejnych fazach zwiększa się krąg socjalizujących środowisk, ale rodzina odgrywa nadal znaczącą rolę w procesie socjalizacji

b) Inkulturacja:
- pojęcie zostało po raz pierwszy użyte przez amerykańskiego antropologa kultury
M. H. Herskovitsa
- to przejmowanie przez człowieka dziedzictwa kulturowego poprzednich pokoleń (uczenie się kultury, wrastanie w nią)
- wskazuje na dostosowanie się ludzi do całokształtu materialnego i duchowego dorobku ludzkości, przekazywanego z pokolenia na pokolenie
- inkulturacja nie różni się istotnie od szeroko pojmowanej socjalizacji
- dzięki niej jednostka przystosowuje się do kultury, a szczególnie do uznawanych
w niej zwyczajów, tradycji i obrzędowości, łącznie ze standardami czy normami kulturowymi
- jej wpływom podlegają wszyscy
- odgrywa ważną rolę w rozwoju osobowości
- proces ten odbywa się za pomocą mowy, czyli słownego porozumiewania i kulturowego modelowania

Wychowanie a socjalizacja i inkulturacja:

a) podobieństwa:
- stale towarzyszą procesom wychowania
- mają pomóc człowiekowi w dostosowaniu się do wymagań stawianych przez społ.
i kulturę
- mają wspólne cechy: złożoność, interakcyjność, relatywność, długotrwałość

b) różnice:
- wychowanie jest zawsze procesem zaplanowanym, przewidzianym, zamierzonym, natomiast socjalizacja i inkulturacja pozbawione są wszelkiej intencjonalności
w wywieraniu wpływu na wychowanków
- wychowanie występuje z mniejszymi lub większymi przerwami, a wpływ socjalizacyjno-inkulturacyjny jest niekiedy ustawiczny

4.
Wychowanie a opieka:
Rozważania na ten temat snuli:
a) Helena Radlińska – „We wszystkich czynnościach opiekuńczych obywa się akt wychowawczy.”:
- opieka przydatna jest gdy przejawiają się niekorzystne dla rozwoju dziecka zjawiska: choroby, zaburzenia psychofizyczne, złe przyzwyczajenia, brak sprawności
w wykształceniu i samotność
zakres opieki jest tak szeroki jak wychowania, bo może być ona sprawowana wobec dzieci jak i dorosłych
- w wychowaniu trudno byłoby się obyć bez opieki, która zapewnia niezbędne warunki
dla prawidłowego przebiegu procesu wychowawczego
- opieka nie może się obejść bez wychowania, bo mogłaby się przerodzić w samo „dawanie” ponad miarę i sankcjonować brak aktywności i samodzielności wychowanków
b) Józef Pieter – podobne rozważania jak u Radlińskiej
c) Marka Żelazkiewicz:
-wyróżnia on opiekę nad rozwojem intelektualnym i moralno-społecznym, co ściśle związane jest z wychowaniem
d) Albin Kelm:
- opiekę towarzyszącą wychowaniu utożsamia on z działaniem podejmowanym w celu pokonania przeszkód, które utrudniają normalny przebieg procesu wychowawczego,
oraz z zamiarem przygotowania wychowanków do radzenia sobie w sytuacjach zagrożenia
- występowanie wychowania z opieką uważa za fakt bezsporny
e) Janina Maciaszkowa:
- podkreśla bliskie związki między opieką a wychowaniem, gdyż działania opiekuńcze nie ograniczają się wyłącznie do wypełniania świadczeń materialno-rzeczowych,
lecz obejmują także pomoc o charakterze psychiczno-emocjonalnym

Różnice między wychowaniem a opieką:
- opieka jest działalnością pierwotną w przeciwieństwie do wychowania
- wychowanie to tylko przekazywanie dziedzictwa kulturowego, a opieka zapewnia ciągłość istnienia gatunku ludzkiego
- opieka nie ulega ideologiom, systemom politycznym w przeciwieństwie do wychowania

5.
Cechy wychowania:
a) złożoność wychowania:
- wychowanie zależy zarówno od uwarunkowań zewnętrznych, jak i wewnętrznych
(np. doświadczeń życiowych, przeżyć, potrzeb, aspiracji, itd.)
- wychowanie procesem adaptacji – polega na asymilacji (przyswajaniu nowych norm) oraz na akomodacji (przystosowanie się tych ostatnich do norm nowo nabytych)
- w wychowaniu nie chodzi jedynie o zapamiętanie i zrozumienie norm postępowania,
ale także o pełną ich akceptację i uwewnętrznienie
b) intencjonalność wychowania:
- wychowawca jest świadomy celów, jakie pragnie realizować w wyniku planowo organizowanej działalności wychowawczej
- wychowanie obejmuje wyłącznie wpływy intencjonalne, czyli świadomie ukierunkowane, których celem jest oddziaływanie na rozwój zwłaszcza społeczny i moralny wychowanków
- wywieranie wpływów wychowawczych ogranicza się jedynie do towarzyszenia
w rozwoju i samorealizacji wychowanka lub gdy świadomie zakłada wycofywanie
się wychowawcy z pozycji kierowniczej w miarę jak podopieczni się usamodzielniają
i przyjmują odpowiedzialność za własny rozwój
c) interakcyjność wychowania:
- proces wychowawczy ma miejsce w sytuacji interakcyjnej – współdziałania ze sobą wychowanka i wychowawcy; każdy z partnerów je zarówno podmiotem,
jak i przedmiotem oddziaływań
- wychowanek nie może być bierny, jest równoprawnym partnerem w procesie wychowawczym
- wychowawca ma za zadanie wyzwalanie aktywności wychowanka oraz umożliwiać
mu nawiązywanie kontaktów z innymi ludźmi, zwłaszcza z rówieśnikami
d) relatywność wychowania:
- trudności w przewidywaniu skutków wychowania
- mnogość czynników wychowawczych w życiu każdego człowieka (rodzina, środowisko rówieśnicze, media itd.) zjawisko socjalizacji i inkulturacji
e) długotrwałość wychowania:
- każdy człowiek podlega przemianom osobowości przez całe życie
* edukacja permanentna – staje się coraz popularniejsza w Europie Zachodniej i USA; dużą wagę przywiązuje się tam do szkolenia i samokształcenia dorosłych,
a także rozwoju ich osobowości i kontaktów interpersonalnych
- występuje tu konieczność dokonywania zmian nie tylko w wychowankach ale także
u wychowawców „Wychowawca wychowankiem swych wychowanków.”
- systematyczność wychowania